WYZWANIA I TENDENCJE W ROZWOJU POMOCY SPOŁECZNEJ W POLSCE

1. WYZWANIA I TENDENCJE W ROZWOJU POMOCY SPOŁECZNEJ W POLSCE Prof. n. dr hab. Jerzy Krzyszkowski Instytut Socjologii, Ośrodek Kształcenia Służb Społecznych Uniwersytet Łódzki

2. Plan wystąpienia • Uzasadnienie wyboru tematu – kryzys i potrzeba zmiany w pomocy społecznej • Geneza i ewolucja pomocy społecznej w Polsce i Europie – skąd przychodzimy • Reformy i krytyka pomocy społecznej w Polsce po 1989 roku – co się udało • Perspektywy i tendencje rozwojowe – co dalej

3. Pomoc społeczna (opieka) • w języku potocznym - katalog dóbr (zasiłki finansowe, rzeczowe) i usług świadczonych przez odpowiednie organizacje potrzebującym pomocy • w sensie ustawowym - pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia

4. Służby społeczne = pomoc społeczna Usługi socjalne świadczone na rzecz osób, dostarczane przez publiczne, pozarządowe, prywatne podmioty, w tym grupy samopomocowe. Pojęcie to nie obejmuje edukacji, kultury, sportu i świadczeń finansowych opartych na ubezpieczeniu społecznym (Helmut Anheier)

5. Służby społeczne mają na celu: • realizację obywatelskich praw socjalnych • poprawę jakości życia • pełne włączenie, partycypację w życiu społecznym i kulturalnym klientów pomocy społecznej zagrożonych ekskluzją (Platforma Społeczna)

6. Skąd przychodzimy - geneza publicznej pomocy społecznej w Europie • rozwinęła się jako element społeczeństwa industrialnego • uzupełniła lub zastąpiła • naturalne systemy wsparcia (rodzina, wspólnota) • działania religijnych i świeckich organizacji charytatywnych • sektor rynkowy, prywatny, nastawiony na zysk • stała się jednym z trzech integralnych elementów zabezpieczenia społecznego

7. Analiza służb społecznych w UE • służby społeczne są częścią welfare state, • brak jednego modelu służb społecznych i wspólnej definicji nawet w poszczególnych krajach (Austria, Niemcy, Grecja, Portugalia) • definiowanie służb społecznych w kategoriach praw socjalnych występuje tylko w krajach nordyckich o tradycjach uniwersalistycznych oraz w najpóźniej rozwiniętych publicznych systemach opiekuńczych (Hiszpania, Portugalia, Włochy).

8. Analiza służb społecznych w UE • Najczęstsza definicja służb społecznych to wyliczenie różnych kategorii usług i świadczeń socjalnych tworzone wg grup klientów lub form pomocy • Służby społeczne są definiowane wg podmiotu świadczącego usługi

9. Rozwój służb społecznych Model prorynkowy (Wielka Brytania) • tworzenie quasi rynków w zakresie świadczenia usług socjalnych w drodze przetargów i kontraktowania • popieranie udziału różnych sektorów w usługach społecznych (szczególnie istotny wkład organizacji kościelnych i wolontariatu) • dyskusyjna prywatyzacja usług socjalnych

10. Rozwój służb społecznych Model socjaldemokratyczny (Skandynawia) • nacisk na finansowaną z podatków bezpośrednią i pełną realizację usług przez państwo, • zachęcanie do tworzenia grup samopomocowych • zachęcanie do aktywnego zaangażowania klientów.

11. Rozwój służb społecznych w Europie Model subsydiarności, pomocniczości (Niemcy) • łączy finansowe uczestnictwo państwa z udziałem cieszących się dużą autonomią podmiotów niepublicznych, głównie organizacji typu non - profit.

12. Cechy wspólne systemów • cel programów - gwarantowanie standardów minimalnego dochodu i pobudzenie do samowystarczalności i niezależności • wspólny podział zasiłków - stałe, dla określonych kategorii osób, zasiłki celowe • granica wieku uprawnionych - 18 lat • odbiorca usług - rodzina

13. Wspólne tendencje rozwojowe • rozwój mieszanych gospodarek w zakresie służb społecznych • rozwój partycypacyjnych, aktywizujących klientów form (aktywna polityka społeczna) • wprowadzanie metod zarządzania stosowanych w gospodarce (kontraktingu, standardów, wskaźników wykonania) • zaangażowanie organizacji międzynarodowych • ograniczanie usług socjalnych do wyselekcjonowanych grup klientów (targeting) • decentralizacja i podział odpowiedzialności za służby społeczne między centralną i lokalną władzę.

14. Europeizacja pomocy społecznej • do końca lat 80. (zgodnie z Traktatem Rzymskim) kwestie socjalne i służby społeczne, nie były dziedziną wchodzącą w zakres kompetencji i odpowiedzialności UE, pozostając domeną państw narodowych • w latach 90. rozpoczął się proces europeizacji polityki społecznej, decydujące znaczenie miało przyjęcie Traktatu Amsterdamskiego (1997) oraz nowelizacja Europejskiej Karty Społecznej (1996)

15. Europejska Karta Społeczna • zobowiązuje kraje członkowskie do stworzenia sieci służb opieki społecznej dla pomocy w rozwiązywaniu problemów społecznych związanych z dostosowaniem się do środowiska społecznego • opieka dla wszystkich grup narażonych na najwyższe ryzyko • efektywny dostęp do usług opieki społecznej • odpowiednie zasoby opieki społecznej • zachęta do uczestnictwa w ustanawianiu i utrzymaniu służb opieki społecznej poprzez wsparcie organizacji dobroczynnych, osób fizycznych i organizacji świadczących usługi socjalne

16. Traktat Amsterdamski • zasada subsydiarności - kraje członkowskie pozostają głównymi aktorami w sferze pomocy społecznej, ale podporządkowują się prawu i nadzorowi UE utworzono Komisję Europejską, której rolą jest m.in. monitoring służb społecznych w krajach członkowskich

17. Powody zainteresowania pomocą w UE • Przewidywany rozwój transgranicznych działań służb społecznych, jako części wolnego przepływu usług, pracy i kapitału • Nowe problemy społeczne: starzenie się społeczeństw europejskich i rosnący popyt na usługi opiekuńcze, bezrobocie, pauperyzacja i wykluczenie społeczne • Osłabienie naturalnych systemów wsparcia (rodziny, sąsiedztwa) oraz tradycyjnego państwa opiekuńczego - polityka konkurencyjności i deregulacji w ubezpieczeniach wpływająca na finansowanie, zyski i straty dostawców usług socjalnych.

18. Strategia zrównoważonego rozwoju • Nową rolą służb społecznych jest ich udział w strategii zrównoważonego rozwoju społecznego poprzez • walkę z biedą • promocję zatrudnienia • zwalczanie wszelkich form dyskryminacji • rozwój społeczeństwa obywatelskiego • partnerstwo i upodmiotowienie klientów

19. Działania praktyczne na rzecz europeizacji służb społecznych • utworzenie Obserwatorium Służb Społecznych we Frankfurcie nad Menem jako instytucji budującej Europejski System Informacji o Służbach Społecznych • organizacja wielu badań porównawczych różnych dziedzin pomocy społecznej (Mapping of Care Services and the Care Workforce, Labour Supply in Care Services) • aktywność międzynarodowych organizacji wspieranych przez UE (Social Platform, Social Network), działających na rzecz europeizacji służb społecznych, • europeizacja kształcenia do profesji społecznych (w ramach Procesu Bolońskiego)

20. Polska – słabości pomocy społecznej 1. Wady strukturalno – systemowe • brak diagnozy problemów (sprawozdawczość zamiast badań) m.in. z powodu braku partnerstwa • anachroniczna (zmiana klienta) misja z 1990 roku • nieudana decentralizacja (biurokracja socjalna) • zła pozycja i brak koordynacji działań lokalnej pomocy społecznej (fragmentaryzacja) • złe prawo socjalne (brak przepisów wykonawczych, anachronizmy i usztywnienia przepisów) f. deficyty polityki społecznej i polityków społecznych

21. Słabości organizacji i zarządzania w pomocy społecznej • Wady funkcjonowania systemu • nierówny dostęp do usług socjalnych (miasto-wieś) a. brak innowacji, rutynizacja działań • brak strategii lokalnej polityki społecznej (kobiety wiejskie, starzy itp.) • brak orientacji na wynik (planowanie budżetowe, a nie zadaniowe)

22. Kapitał ludzki • formalna profesjonalizacja i faktyczna deprofesjonalizacja pracy socjalnej (brak pracy socjalnej metodą środowiskową, rzecznictwa itp.) • zła organizacja pracy i przeciążenie pracą administracyjną skutkujące wypaleniem zawodowym • brak partnerstwa z trzecim sektorem, podmiotami prywatnymi (nieufność i rywalizacja o zasoby) • brak merytorycznych kanałów awansu zawodowego • słabość korporacji środowiskowej e. pauperyzacja płacowa i niski prestiż zawodu (1300 PLN brutto dla początkujących pracowników socjalnych)

23. Szanse rozwoju • rozbudowana struktura organizacyjna (ośrodek pomocy społecznej w każdej gminie) • liczna, wykształcona kadra publicznej pomocy społecznej (Łódź – 2606 pracowników socjalnych, w tym 80% z wyższym wykształceniem) • rozwijający się sektor pozarządowy oraz rynkowy • rozwiązania prawne zgodne z kierunkiem reform zabezpieczenia społecznego w krajach UE (decentralizacja, uspołecznienie, aktywna polityka społeczna)

24. Kierunki rozwoju pomocy społecznej • Pluralizm podmiotów (welfare mix) • Ekonomia społeczna • Nowe zarządzanie w sektorze publicznym (governance) 3. Aktywna polityka społeczna (od welfare do workfare) • Usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania ( long - term - care) szansądla starszych i kobiet • Europeizacja usług socjalnych (wymiana kadr i doświadczeń, przykłady dobrej praktyki)

25. Konieczne zmiany - dowartościowanie kadr pomocy społecznej • działania prawne - ustawa o zawodzie pracownika socjalnego, • działania ekonomiczne – walka z pauperyzacją pracowników socjalnych • działania na rzecz podniesienia prestiżu, poprawy wizerunku pracownika socjalnego

26. Wsparcie pomocy społecznej dla równego dostępu do usług socjalnych na terenach niskozurbanizowanych 1. działania na rzecz wzmocnienia organizacyjnego i finansowego samorządowej pomocy społecznej na terenach niskozurbanizowanych 2. edukacja i szkolenie kadr dostosowane do lokalnych problemów i zasobów 3. wspieranie rozwoju sektora niepublicznego w pomocy społecznej (dofinansowanie organizacji pozarządowych, promowanie rynku pracy w sektorze opieki) 4. budowa partnerstwa lokalnego opartego na wykorzystaniu tradycji i aktualnych zasobów kapitału społecznego (Łódź –fenomen pomocy społecznej przed 1939)

27. Otoczenie pomocy społecznej czyli aktywna polityka społeczna potrzebna od zaraz Ograniczenie działań osłonowych czyli utrzymywania najniższej w UE aktywności ekonomicznej ludności poprzez: a. uelastycznienie ochrony socjalnej (flexecurity), b. rozwój przedsiębiorczości społecznej, c. polityka rodzinna na rzecz work life balance d. wydłużenie aktywności zawodowej

28. Przesłanie dla polityków Inwestycje w pomocy społecznej służą rozwiązaniu problemów społecznych Społeczeństwo, które nie dba o integrację, kohezję, likwidację podziałów społecznych nie jest bezpiecznym, nie zapewnia zrównoważonego rozwoju. O pomocy społecznej należy myśleć nie jak o koszcie, ale inwestycji w zasoby ludzkie, ograniczającej wykluczenie społeczne znaczącej części populacji Walter Schwimmer