MƏRKƏZİ KLİNİKA Sümük iliyi bölümü

1. ÇİĞDEM AKKAYA MƏRKƏZİ KLİNİKASümük iliyibölümü

2. KİMYATERAPİYA PROSEDURALARINDA GÖRÜLƏCƏK QORUYUCU TİBB BACISI TƏDBİRLƏRİ Antixərçəng dərmanların hazırlanması vətətbiqizamanıtibb personalı üçün ortaya çıxabiləcək risklərin qoruyucu tədbirlərlə azaldılması ya da qarşısının alınmasıədəbiyyat ışığında söylənəbilir.Ancaq burada mühüm olan tibb personalının sözü gedən riskin məsuliyyətində olub olmamasıdır.

3. KİMYATERAPİYALAR ZAMANI TİBB BACILARININ GÖRDÜYÜ TƏDBİRLƏR (1) • 2-) 1989 –cu ildə İngiltərə’dətibb üçün zərərli maddələrin kontroluna bağlıqaydalar səhiyyə vətəhlükəsizlik müfəttişləri tərəfindən hazırlanmışdır.Bu qaydalar : • İşləyənlərin təmas ettikləri zərərli maddələr , təmas etdikdə ortaya çıxabiləcək zərəli təsirlər və alınması tələb olunanq oruyucu tədbirləriəhatə edənməlumatlar, işləyənlərinişbaşındaasan görünəbiləcək bir yerə asılması məsləhətdir.

4. KİMYATERAPİYAPROSEDURALARINDA ALINACAQQORUYUCU TƏDBİRLƏR • 3-) Kimyaterapiya dərmanlarını hazırlayan xəstəxana personalının bilməyərək çox yüksək dozada sitotoksik dərmanların zərərlitəsirinə məruz qaldığı Amerikan Səhiyyə Sistemi, Əzaçılar Birliyi ( ASHP 33. yarım il) toplantısında bildirmişdir.

5. KİMYATERAPİYAPROSEDURALARINDA ALINACAQQORUYUCU TƏDBİRLƏR • 4)- Amerikan Səhiyyə Sistemi Əzaçılar Birliyi yarım il toplantısında kimyaterapiya dərmanlarını hazırlayan personalın alınan tədbirlərə baxmayaraq (otaq, önlük,maska, əlcək) çox yüksək dozalarda yoluxmaya məruz qaldıqlarını bildirmişdilər.

6. ANTİXƏRÇƏNGDƏRMANLARIN VÜCUDA QƏBUL YOLLARI • 1- İNHALYASYA YOLU: Ampulu qırarkən , flakonu açarkən, iynəni flakondan çıxararkən ya da dərmanıntökülməsi vəziyyətində inhalyasiya yolu ilədərman vücuda qəbul edilməkdədir.

7. ANTİXƏRÇƏNGDƏRMANLARIN VÜCUDA QƏBUL YOLLARI • 2- DƏRİ İLƏ DÜZ TƏMAS YOLU: Dərmanın hazırlanması vətətbiqivaxtında, masaya, ayaqyoluna, yerə və geyimlərə damcılayan dərmanındəri ilə təmas etməsi yolu ilə absorbe olub vücuda qəbuledilməkdədir.

8. ANTİXƏRÇƏNGDƏRMANLARIN VÜCUDA QƏBUL YOLLARI • 3- HƏZMYOLU:dərmanla təmas edən əllərin proseduradan sonra yaxşı yuyulmaması, dərman hazırlanan vəyeridilən otaqda çay, qəhvə, su və b. Içilməsi ya da qidaların yeyilməsi kimi yollarla dərman vücuda daxil olmaqdadır.

9. KİMYATERAPİYADA İŞLƏYƏN TİBB BACILARIDəri Yolu İləSorulmadanQorunmaqüçünolan məsləhətlər(1) • 1-Dərman hazırlayarkən vətəyin edərkən cərrahi lateks əlcək vəkeçiriciliyi olmayan önü bağlı, uzun qollu, manjetli,disposıbl (birdəfəlik)önlük geyilməlidir. • 2- dərman hazırlama vəköçürülməsi uzun müddət çəkərsə 30 dəqiqədən birəlcək dəyişdirilməlidir. • 3- Şpris ya da dərman şüşələrinin xaricinə dərman bulaşıbsa mütləq təmizlənməlidir.

10. KİMYATERAPİYADA İŞLƏYƏN TİBB BACISIDəri Yolu İləSorulmadanQorunmaqÜçün Məsləhət Görülən Tədbirlər(2) • 4- Əlcək geyinmədən əvvəl və çıxarıldıqdan sonra əllər yuyulmalıdır. • 5- Kabinin işləmə səthi plastik tavanlı əmici bir kağızla örtülməlidir.İş bitdikdən sonra ya da dərmanın tökülməsi vəziyyətində kağız dəyişdirilməlidir. • 6- İşlər bittikdən sonra otaq %70 alkoqol və disposbl havlu ilə təmizlənməlidir.

11. KİMYATERAPİYADA İŞLƏYƏN TİBB BACISIDəri Yolu İləSorulmadanQorunmaqÜçün Məsləhət Görülən Tədbirlər(3) • 7- İ.V.müdaxilə olunan bölgənin altına əmici bir spanc yerləşdirilərək dərmanınqəza nəticəsində tökülməsinəqarşı tədbir alınmalıdır. • 8- Antixərçəngdərmanların üzərinə antixərçəngxəbərdarlıq etiketi yapışdırılmalıdır. • 9- Vücudun hərhansıbir yerinin antixərçəngdərmanla təmas etməsi vəziyyətində bu bölgə həmən sabun və bol su ilə yuyulmalıdır.

12. KİMYATERAPİYADA İŞLƏYƏN TİBB BACISIDəri Yolu İləSorulmadanQorunmaqÜçün Məsləhət Görülən Tədbirlər(4) • 10- istifadə olunan qoruyucu önlüklər diposıbl deyilsə, dərmanyoluxmasıvəziyyətində dərhal çıxarılaraq yuyulmağa gödərilməli, digər çamaşırlarla qarışdırılmamalıdır. • 11- Antixərçəngdərmanın gözə sıçraması halında dərhal bol su və ya steril serum fizyolojik ilə yuyulmalı və göz həkimi ilə məsləhətləşməlidir.

14. Dərmanın Həzm Yolu İlə Alınmasından QorunmaqÜçünMəsləhət Olunan Tədbirlər(1) 1-Dərman hazırlanan vəköçürülən otaqdaheç bir şey yeyilib içilməməli, saqqız çeynənməməli, hazırlayan şəxs kosmetikadan istifadə etməməli. 2- Bütün qida maddələri dərman hazırlanan mühitdən uzaqbir yerdə saxlanılmalıdır.

15. Dərmanın Həzm Yolu İlə Alınmasından QorunmaqÜçünMəsləhət Olunan Tədbirlər(2) 3- Qida maddələri ,antixərçəngdərmanlarla eynisoyuducudasaxlanılmamalıdır. 4- Antixərçəngdərman hazırlamavə köçürülmədənəvvəl və sonra mütləq əllər yuyulmalıdır.

16. Dərmanın Həzm Yolu İlə Alınmasından QorunmaqÜçünMəsləhət Olunan Tədbirlər(3) 1- Bütün dərmanlar uyğun texnika ilə Biyoloji MühafizəOtaqlarında(Class ıı Biological Safety Cabinet) hazırlanmalıdır. 2- İstifadə edilən otaqları laminar hava axımlı otaqlar olması , yetərli havalandırma və baca bağlantılarının hazır olması, hazırlanan dərmanı hava axımı yolu ilə hazırlayan kişinin üzünəsıçramaması lazımdır.

17. Dərmanın Həzm Yolu İlə Alınmasından QorunmaqÜçünMəsləhət Olunan Tədbirlər(4) 3- Otaqların pəncərələriəllərin asan girib çıxabiləcək qədər açıq olmalı,gərəyindənartıq açılmamalıdır. 4- Ampulalar açılmadan əvvəl baş hissəsində heçbir mayeninqalmamasına diqqət edilməlidir. 5- Ampulalar açılmadan əvvəl ampulanın boynuna steril spanc tampon ya da alkoqolla ısladılmış pambuk sarılaraqdərman damlalarının havaya yayılmasının qarşısı alınmalıdır.

18. Dərmanın Həzm Yolu İlə Alınmasından QorunmaqÜçünMəsləhət Olunan Tədbirlər(5) 6- Flakonlara şpris iynəsi ilə hava verilərək içindəki təzyiq azaldılmalıdır.Beləliklə iynə flakondan çıxarılırkən dərmanın damlama ehtimalı azaldılmış olacaqdır. 7- Şprisdəki hava iynəni flakondan çıxardıqdan sonra çıxadtılmamalıdır.

19. Dərmanın Həzm Yolu İlə Alınmasından QorunmaqÜçünMəsləhət Olunan Tədbirlər(6) 8- Disposıbl iynələr bükülmədən, şprislərqırılmadan, iynəşprisdən çıxarılmadan atılmalıdır. 9-Şprisi İ.V. Setindən çıxararkən, ya da İ.V. Settən hava çıxararkən alkoqolla ısladılmış steril bir pambuk ya da spanc tampondan yararlanmalıdır.

20. ANTİXƏRÇƏNG DƏRMANLARIN VÜCUDA QƏBUL YOLLARI:(5) • Bunların xaricində xəstənin tər, qusuntu, nəcis,sidik ve bunlarla kirlənmiş çamaşırlar da xüsusiyoluxma yollarıdır. Aparılan çalışmalar kimyaterapiyaolunan xəstələrin nəcis və sidiyində bəzi antixərçəng dərmanların 3-5 gün müddət ərzində qaldığı ortaya çıxmışdır.

21. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(6) • Antixərçəng dərmanların tibb personalı üçün, bu kəskin təsirilə yanaşı uzun müddət meydana çıxabiləcək, aşağıdaki təsirlərinin dəola biləcəyi aşkarlanmışdır. • 1- Fetotoksik Təsir: Hamilələrdə fetusun ölümünəsəbəb olma.

22. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(7) 2- Teratojenik Təsir: Hamiləlikdə məruz qalmaya bağlı, fetus və ya embriyoda meydana gələn anormal əsaslıdəyişikliklərdir. Aparılan işlər antixərçəng dərmanlarınaybaşı siklindədəyişikliklər yaratdığı aşkarlanmışdır. Bu dərmanlarlaişləyən tibb bacılarında spontan abortuslar vəuşaqlarındaanadangəlmə malformasyonlar aşkarlanmışdır.

23. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(7) 2-Teratojenik Təsir:Hamiləliyin ilk trimestrində x şüalatrına məruz qalan tibb bacılarında, digərlərindən iki qat artıq anadangəlmə malformasyalıuşaq dünyaya gətirmə riski olduğu vəeyni riskin antixərçəng dərmanlarla işləyən tibb bacıları üçündəkeçərli olduğu irəli sürülmüştür.

24. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(8) 3-Mutagenik Təsir:Mutasya olaraq bilinən xromosomlarda meydana gələn genetik dəyişikliklərdir. Antixərçəngdərmanlarla məruz qalan tibb personalında mutagenik təsirlər mövzusundaaparılan bəzi çalışmalarda, tibb bacılarınınsidiyində mutagenik cisimlərin varlığı aşkar edilirkən, bəziaraşdırmalarda aşkar edilməyib.

25. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(8) 3- Mutagenik Təsir: Sigaret çəkmə, hava kirliliyi, zərərliqazların inhalasyası, qəhvə, alkoqol alışqanlığı, qızarmış ya da tüstülənmiş qidalar və daha bir neçəsəbəb, sidikdə mutagenik cisimlərin görünməsinəsəbəb olabiləcəyiüçün, aparılan araşdırmalarda bunların nəzarət altına alınması lazımdır.Mübarizə aparmaqla birliktə bəziaraşdırmalarda antixərçəngdərmantəsirlərinə bağlı olaraq linfositlərdə də anomaliyalar olduğu aşkarlanmışdır.

26. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(9) 4-Karsinogenik Təsir: Antixərçəngdərmanlarıntibb personalıüçün zərərlitəsirləri, dərman dozası, məruz qalıqları müddət dərmanıntəsiri vəqoruyucu tədbirlərin alınmasına görə dəyişilməkdədir. Bu məlumatlarəsasında tibb bacılarının hamiləlik və əmizdirmə dövrlərində antixərçəngdərmanlarla işləməmələri məsləhətdir.

27. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞI(9) 4- Karsinogenik Təsir: Epidemiyoloji araşdırmalar karsinogenik, maddələrə məruz qalan fərdlərdə 5 ilə 20 il sonra malign xəstəliklərin meydana çıxdığını göstərmişdir.Bu nəticələr, antixərçəngdərmanlarlaişləyən tibb personalının da bu dərmanlardantəsirlənəcəyiaşkara çıxarılmaqdadır.

28. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞIBiyoloji Mühafizə Otaqlarına Baxış: 1- Biyoloji mühafizə otaqları gün ərzində istifadə olunduğu üçün havalandırma fasiləsiz işləyir. Bu otaqlar həftədə 1 və ya 2 dəfə bütün daxili təmizləndikdən sonra,havalandırma bağlanıb təkrar istifadə olunmadan 15 dəqiqə əvvəl havalandırma işlədilməlidir.

29. KİMYATERAPİYATİBB BACILIĞIBiyoloji Mühafizə Otaqlarına Baxış: 2- Biyoloji mühafizəotaqları na 6 ayda və ya ildə bir dəfə ümumi baxış keçirilməlidir, işlədilməsi mövzusunda mütəxəssis bir texnik tərəfindənistifadəyə uygunluğu baxımından nəzarət edilməlidir.

30. İstifadə olunan Malzəmə VəTullantıların Toplanması VəLəğvi:(1) 1- Tətbiq edildikdən sonra qalan və təkrar istifadə olunmayanlarehtiyatla ayaqyolunatökülərək üzərindən bol su axıdılmalıdır. 2- İstifadə olunanbütün materyal, asan deşilməyən və içindəəmici maddəolan torbalara qoyularaq;üzərinə təhlükəli maddə işarəsi, antixərçəngtullantılarınolduğunu bildirən bir qeyd ilə yandırılmağa göndərilməlidir.

31. İstifadə olunan Malzəmə VəTullantıların Toplanması VəLəğvi:(2) 3- Tər, nəcis,sidik, qusuntu kimi xəstətulantıları ilə kirlənən çamaşırlar digər çamaşırlarla qarıştırılmadan ayrı ikili plastik torbalara qoyulmalı və üzərinəxəbərdarlıqqeydi yapışdırılaraq çamaşırxanaya göndərilməlidir.

32. Kimyaterapya Zamanı Tİbb Bacısının AlacağıQoruyucu Tədbirlər(1) • DərmanınTökülməsiZamanı GörüləcəkTədbirlər: 1- Qoruyucu lateks əlcəklərin üzərinə ikinci bir plastik əlcək geyinilməlidir. 2- Tökülən dərmanın toz maddə olması halında, spanclı maska vəqoruyucu eynək taxılmalıdır.

34. Kimyaterapya Zamanı Tİbb Bacısının AlacağıQoruyucu Tədbirlər(2) 3- Tökülən maddə nəmli bir bez və ya kağız iləsilinərək polietilen bir torbaya atılmalıdır. 4- Tulantılarpambuk və ya bezlə təkrar silinməli vəeyni torbaya atılmalıdır. 5- Dərmanınyoluxduğu yerlər bol su ilə yuyulmalı vəqurulanmalıdır.

35. Kimyaterapya Zamanı Tİbb Bacısının AlacağıQoruyucu Tədbirlər(3) 6- Tökülən maddələrin və bunların təmizlənməsindəistifadə olunan materyalın atıldığı torba, ağzı möhürlənərək və üzərinə təhlükəli olduğunu bildirən bir işarəyapışdırılaraq yandırılmağa göndərilməlidir.

38. KİMYATERAPİYA TİBB BACILIĞI • Müdaxiləanında Damar Xaricinə Çıxması(ekstravazasya) VəziyyətindəGörüləcək Tədbirlər: • Enjeksiya bölgəsində ağrı,yanma ya da batma hissi, damar xaricinə çıxıldığını göstərən əlamətlərdir.Bu vəziyyətdə aşağıdaki tədbirlər görülür.

39. ProseduraZamanı Damar Xaricinə Çıxması(ekstravazasya) VəziyyətindəGörüləcək Tədbirlər 1- Dərmanın axını dərhal saxlanılmalıdır. 2- Damar xaricinə çıxan dərmanmümkün olduğu qədər aspirasiya edilməlidir. 3- Zədələnən bölgəyə settən ən az 10-15 ml serum fizyoloji verilərəkdərman və zərərlitəsirləri aradan qaldırılmalıdır.

40. ProseduraZamanı Damar Xaricinə Çıxması(ekstravazasiya) VəziyyətindəGörüləcək Tədbirlər 4-Bununla birliktə çox yaxın bir müddətdəaparılanişlərbunuaydın şəkildə göstərməktədir. Kimyaterapiya hazırlayan xəstəxana personalı, sitotoksik dərmanlarınzərərli təsirlərinə son dərəcə yüksək dərəcədə məruz qalır.

43. TƏŞƏKKÜRLƏR ÇİĞDEM AKKAYA