ТЕОРИИ НА МОРАЛЕН РАЗВОЈ – Ж.ПИЈАЖЕ, Л.КОЛБЕРГ, Е.ТУРИЕЛ И К.ГИЛИГЕН

1. предавање 3 – Доц. д-р Ана Фрицханд- 04.10.2013 ТЕОРИИ НА МОРАЛЕН РАЗВОЈ – Ж.ПИЈАЖЕ, Л.КОЛБЕРГ, Е.ТУРИЕЛ И К.ГИЛИГЕН

2. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Во 1932 година се објавува неговото капитално дело „Морално расудување на детето“; Според Лепсли (Lapsley, 2006), истражувањата на Пијаже покажале дека резонирањето за научни и етички поими подлежи на систематска онтогенетска варијација која може да се карактеризира како стадиуми; Концептот на стадиуми во когнитивно-развојната традиција е неразделно поврзан со поимите на структура и организација.

3. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Како генетски епистемолог, Пијаже се интересира за: процесот низ кој децата ги разбираат и почитуваат моралните правила; и дали ваквите развојни факти можат да помогнат во разбирањето на формата и трансформацијата на етичките кодови во општеството. За него, клучниот елемент во проучувањето на моралниот развој на децата е разбирањето на поврзаноста меѓу мислата и акцијата.

4. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Под влијание на Кантовата теорија, тој смета дека социјалните интеракции ги водат децата кон нови видови морално разбирање; Особено хоризонталните интеракциисо врсниците кои подразбираат соработка, ги насочуваат децата кон конструирање на модалитети на мислење засновани врз взаемност, симпатија и препознавање на заедничките права и обврски.

5. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Децата ја практикуваат етиката на принуда поради стравопочитта и приврзаноста кон возрасните, а ја учат етиката на соработка низ нивните капацитети за сочувство, взаемност и играње улоги во групата врсници; Она што ги поттикнува децата на акција е тенденцијата да ги одржат или развијат хармоничните врски, како и да создадат стабилен и сигурен контекст за своето себство.

6. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) За Pija`e su{tinata na moralnosta go vklu~uva po~ituvaweto na pravilata na op{testveniot poredok i ~uvstvoto na pravda; Pod ~uvstvo za pravda Pija`e podrazbira vodewe smetka za reciprocitet i ednakvost me|u poedincite; Vo prou~uvaweto na moralniot razvoj Pija`e interesot go naso~uva kon slednite temi: a) pravila na igrata „xamlii”, b) objektivna i subjektivna odgovornost, v) kolektivna i prenosliva odgovornost, g) kaznena pravda, d)„imanentna” pravda, |) distributivna pravda, e) ednakvost i avtoritet i `) pravda me|u decata.

7. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Пијаже смета дека deteto do svojata четврта godina e potpolno asocijalno i amoralno, no pod vlijanie na razvojot na soznanieto i socijalnoto iskustvo toa vleguva vo stadium na heteronomna moralnost koj trae od четири do седумгодишна vozrast; So ponatamo{niot razvoj se dostignuva stepen na nezavisno moralno sudewe, odnosno stadium na avtonomna moralnost, koja po~nuva od desettata/edinaesettata godina.

8. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Za стадиумот на хетерономна моралност se karakteristi~ni: moralen realizam i moralen apsolutizam, objektivno sfa}awe na odgovornosta kako kolektivna, sfa}awe na pravdata kako imanentna, sfa}awe na kaznenata pravda kako kaznuvawe so stradawe, podreduvawe na idejata na pravda na avtoritetot na vozrasniot itn.

9. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Vo ovoj stadium op{testvenite odnosi gi karakterizira prisila i ednonaso~no po~ituvawe na vozrasnite, kako i veruvawe deka pravilata se sveti i neprekr{livi; Мoralniot realizam, se manifestira vo detskoto sfa}awe deka moralnite zakoni imaat ist status kako i prirodnite; Сfa}aweto na pravdata kako imanentnaзначи дека samata priroda neizbe`no mu nosi kazna na prestapnikot; При расудувањето за одговорноста акцентот е ставен врз последицата, а не врз намерата на актерот.

10. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Spored Pija`e, tokmu prinudata e pri~ina za moralniot realizam i taa go potpomaga egocentrizmot, zacvrstuvaj}i go; Moralnite zapovedi i pravila vo tekot na prvite godini od `ivotot ostanuvaat nadvore{ni za deteto, koe poradi egocentrizmot gi postavuva kako i fizi~kite zakoni; Dokolku na deteto mu se dade dovolna sloboda za akcija, toa spontano }e izleze od egocentrizmot i celosno }e te`nee kon sorabotka.

11. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Do razvoj na moralnoto mislewe vodat faktori kako {to se intelektualen napredok vo potesna smisla, popu{tawe na prinudata na vozrasnite i sorabotkata so vrasnicite; Posledniot e najva`en i presuden ne samo za moralnosta, tuku i za intelektualniot razvoj vo celost; Sorabotkata go potisnuva egocentrizmot i slepata verba vo avtoritet; Poslu{nosta se povlekuva pred idejata za pravda, a deteto e prinudeno postojano da gi zema predvid tu|ite aspekti i da gi usoglasuva.

12. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Според Пијаже, диспозицијата за развој на совеста се изградува различно, во зависност од општествените односи во кои детето расте; Во еднонасочните односи, каде едната страна е авторитет, а другата му се покорува, се формира морал кој е различен од оној што се формира во колегијалните односи; Во првиот тип односи кај детето се формира морал на принуда, конформистички морал или морал на обврска.

13. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Децата кои се развиваат во таков вид односи имаат тенденција: да ги сослушаат правилата без обид да навлезат во нивната суштина; при оценувањето на постапките првенствено да ја земаат предвид големината на штетата, не земајќи ја предвид намерата; конфликтите меѓу правичност и послушност да ги разрешуваат во корист на последната.

14. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Моралот кој се јавува меѓу еднаквите се заснова врз взаемно почитување, разбирање на туѓата позиција и врз соработка; Децата на одредена возраст ја чувствуваат конвенционалноста на правилата, но затоа што ја знаат нејзината генеза во која повеќе пати учествувале; Со казната почнува да управувапринципот на взаемност, а исчезнува тенденцијата кон осветничките казни; Од взаемното почитување се развива концепцијата за правење добро, а не концепција на обврска како во еднонасочните односи.

15. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) На возраст меѓу 7 и 10 години децата се наоѓаат во премин помеѓу двата стадиуми; Карактеристика на овој премин е што при расудувањето за различни приказни се пројавуваат сфаќања и од едниот и од другиот стадиум; Поради тоа, карактеристиките на мислењето во премин Пијаже не ги прогласува за универзални норми, со што го признава влијанието на општествените фактори во развојот на моралното мислење.

16. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) На возраст од околу 10 години децата навлегуваат во стадиумот на автономна моралност; Moralnata avtonomija se karakterizira so subjektivna odgovornost,pravda koja e odvoena od avtoriteti, kazna koja e sfatena kako recipro~na itn. Децата стануваат свесни дека правилата и законите се создадени од страна на луѓето и од нив можат да бидат и променети; Кога се вреднува нечие дејство во исто време се внимава и за намерата и за последиците, а казната не мора секогаш да го следи лошото однесување.

17. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Vo razvojot na moralnoto rasuduvawe Pija`e izdvojuva tri karakteristiki koi se izvr{uvaat vo tekot na sozrevaweto, niz procesot na socijalizacija: иntencionalnost; рelativnost; i nezavisnost.

18. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Intencionalnost vo rasuduvaweto zna~i deka decata go voo~uvaat dobroto i lo{oto samo vrz osnova na napravenoto delo koga posledicite se vidlivi; Relativnost na rasuduvaweto zna~i deka decata gi ocenuvaat postapkite na drugite “crno-belo” ili kako dobri ili kako lo{i; Nezavisnosta od sankcii se tolkuva so toa {to decata gledaat ne{to lo{o vo ne~ija postapka, dokolku po nea sleduva sankcija.

19. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Pija`e pravi razlika me|u: spontano moralno mislewe koe se javuva vo sekojdnevni `ivotni situacii; i teoretsko moralno mislewe, koe go narekuva u{te i „verbalno”, „svesno”. Razvojnite promeni se javuvaat najprvo kaj spontanoto moralno mislewe, pa duri potoa kaj teoretskoto.

20. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Пијаже го набљудува моралниот развој како исход од еден активен процес кој го опфаќа: развојот на одредени когнитивни капацитети, истовремено изложувајќи го детето на нови форми на општествено искуство кои обезбедуваат основа за нов став кон авторитетот и ја зголемуваат неговата способност за ставање на туѓо место.

21. Теории на морален развој – Жан Пијаже (1896-1980) Тој стадиумите ги користи за опишување и не смета дека се однесуваат на остри промени во развојот, туку на постепени и континуирани промени; Нема инклузивни стадиуми кои ја дефинираат целината на психичкиот живот на поединецот во дадена точка од неговиот развој; Тој посочува дека резултатите од истражувањата може да се променат доколку се спроведат во поинаков социоекономски, образовен или религиски контекст.

22. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Колберг се согласува со Пијаже дека моралниот развој се одвива во стадиуми и дека секој нареден стадиум го вклучува мислењето од претходниот, но на многу посложен начин; Не постои поединечна каузална насоченост во динамиката меѓу мислата и акцијата; Бергман (Bergman, 2004) посочува дека во теоријата на Колберг не само што мислата произлегува од и ја предизвикува акцијата, туку моралното мислење или расудување и самото се јавува во два вида – деонтичко и одговорно.

23. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Деонтичкото, кое уште се нарекува и мислење од прв ред, е изведено од правило или принцип, а се однесува на тоа дека одредена акција е правилна и обврзувачка; Одговорното или мислење од втор ред, е афирмација на желбата да се постапува во склад со посоченото правило или принцип. Неговата функција е да одреди до кој степен тоа што се смета за морално добро и правилно е неопходно за себството на поединецот.

24. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Колберг смета дека некои поединци може да се однесуваат во склад со стадиуми кои се повисоки од стадиумот на морално расудување во кој се наоѓаат; Според Лепсли (Lapsley, 2006), Колберг ваквата појава ја објаснува со помош на две различни морални ориентации од Тип А и Тип Б во рамки на одреден стадиум; Тие соодветствуваат на хетерономната и автономната ориентација за кои зборува Пијаже.

25. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Првиот тип е поврзан со хетерономната ориентација кон правила, авторитети и конвенции; Вториот тип подобро го објаснува прифаќањето на перспективата и универзалноста на моралните судови, а насочен е кон правичност, еднаквост и реципрочност, слично како автономната ориентација; Поединецот кој дава одговори од Тип Б, при спознавањето на централните вредности и должности се води од сопствената совест, што рационално е артикулирано на петтиот стадиум.

26. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Моралниот развој се одвива низ три нивоа, односно низ шест стадиуми и неколку подстадиуми (Тип А и Тип Б); Придвижувањето од еден кон друг потстадиум овозможува да се смета дека развојот тече не само меѓу стадиумите, туку и во рамки на стадиумите; Секој последователен стадиум е когнитивно понапреден и претставува фундаментално поместување во социо-моралната перспектива на поединецот, што му овозможува да решава покомплексни проблеми.

27. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Карактеристики на стадиумите се дека тие се инваријантни, развојни секвенци; Напредувањето низ нив е контиунирано и последователно, како резултат на интелектуалното созревање и искуството; Не се прескокнуваат стадиуми, а секој поединец преминува од еден во друг стадиум со различна брзина, при што може да застане во било кој од нив; Кога детето се соочува со морално резонирање кое е за еден стадиум повисоко од неговото, покажува тенденција и самото да се придвижи еден стадиум повисоко.

28. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Во центарот на моралноста се наоѓа правдата како основна вредност; Суштински концепт за разбирање на моралниот развој е концептот на интернализација под што се подразбира развојна промена од однесување кое е контролирано однадвор, кон однесување кое е контролирано од страна на внатрешните стандарди и принципи; Како што децата и адолесцентите се развиваат, така нивното морално мислење станува сѐ поинтернализирано.

29. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Стадиумот на хетерономна моралност е првиот од шесте стадиуми низ кои поминува моралниот развој. Негови основни карактеристики се послушност и следење на правилата кои ги наметнува авторитетот, поради страв од казнување, како и проценка на нечии постапки како добри или лоши зависно од нивните материјални последици; Вториот стадиум на инструментална и релативистичка ориентација подразбира морално одлучување засновано врз размена на услуги. Поединецот ја проценува постапката како правилна доколку служи како средство за задоволување на сопствените, а некогаш и на туѓите потреби.

30. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Заемните интерперсонални очекувања, врски и интерперсонална конформираност е третиот стадиум во теоријата на Колберг; За него е карактеристична ориентацијата „добро момче – добро девојче“, што подразбира дека однесувањето е водено од тенденцијата да им се бендиса на другите, особено на авторитетите; При донесување морална одлука се води сметка за намерите на актерот, а индивидуални вредности се љубов, грижа, лојалност и сл.

31. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Четвртиот стадиум наречен моралност според социјалниот систем се карактеризира со почитување на словото на законот, но не и на неговата суштина; Поединецот смета дека законите и правилата се непроменливи и должност на секој граѓанин е да ги почитува и да им се покорува; Постоење на општествен договор и индивидуални правае петтиот стадиум, во кој поединецот препознава дека правилата и законите се донесени од луѓето и како такви се променливи; Истите треба да се почитуваат заради општото добро, но доколку се деструктивни или доколку едната страна не ги почитува, тогаш договорот престанува да важи.

32. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Последниот стадиум е стадиум на универзални етички принципи во кој поединецот при моралното одлучување се води од апстрактни, универзални принципи кои ги надминуваат специфичните, конкретни правила; Најважен е гласот на совеста, а правилата и законите нема да се почитуваат доколку ги кршат внатрешните етички принципи; Оттука, кога постои дилема меѓу законот и совеста, поединецот ја следи личната совест.

33. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Kolberg, tipologijata heteronomija–avtonomija ja gleda kako razvojna; Kako i Pija`e i toj gi definira op{testvenite faktori koi ja potpomagaat avtonomijata; Toa se onie op{testveni sredini i odnosi koi ja neguvaat demokratijata, ednakvosta, sorabotkata i vzaemnosta; Аvtonomijata ja ko~at sredini koi se avtoritarni, kade se po~ituva cvrstata tradicionalna hierarhija, poslu{nost kon postarite itn.

34. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Toj zaedno so svoite sorabotnici izdvojuva {est faktori na razvojot od moralna heteronomija kon moralna avtonomija: Mo`nost za zazemawe tu|o gledi{te; Intelektualno pottiknuvawe; Odgovornost; Kognitivno-moralen konflikt; Izlo`uvawe na sledniot, povisok stadium; U~estvo vo pravedna zaednica.

35. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Za Kolberg sredinata ne e nitu edinstven, nitu najva`en faktor za razvoj na moralnoto mislewe; Tuka golema uloga imaat i vnatre{nite faktori kako {to se sozrevaweto, vramnote`uvaweto i aktivnosta na poedinecot; Moralniot razvoj toj go razbira kako restrukturirawe na univerzalnite tendencii na empatija i pravda (vodewe smetka za ednakvost i vozvratnost); Ottuka, vodeweto smetka za pravdata e karakteristika na sekoja faza od moralnoto sudewe, pri {to na razli~ni stadiumi razli~no se tolkuva.

36. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Меѓу позначајните критики упатени кон теоријата на Колберг се издвојува доминатната насоченост кон моралното расудување; Ги претставува макро нивоата на моралното расудување, поради што не ги отсликува во потполност сите аспекти на моралното мислење; Премногу е сконцентрирана на когницијата; Му се забележува дека теоријата со своите „тврди“ стадиуми е многу ограничувачка и дека методот прилично зависи од вербалната експресија на испитаниците.

37. Теории на морален развој – Лоренс Колберг (1927-1987) Во неговите истражувања има малку докази за постоење на двата стадиуми од постконвенционалното ниво; Тој смета дека моралните критериуми врз кои се засновува моралното резонирање се исцрпуваат во моралноста на правдата; Таквата едностраност во сфаќањето исфрла важни домени на моралното однесување од психологијата на моралoт; Колберг ги потценил моралните капацитетитe на децата.

38. Теорија на домени – Елиот Туриел Неговата теорија е теорија на класификациско, а не на вредносно морално мислење; Vo nea zborot moral se upotrebuva za da se ozna~i edna pojava ili klasa na pojavi, pri {to vo prviot slu~aj se misli na volevo-motivaciskite svojstva na lu|eto, a vo vtoriot slu~aj na odreden zbir vrednosti, ideali, normi na odnesuvawe itn.; Klasifikaciskoto sudewe za moralot se javuva mnogu podocna od vrednosnoto, nekade kon krajot na sedumdesettite godini na dvaesettiot vek.

39. Теории на морален развој – Елиот Туриел Samata teorija se prenaso~uva od sociolo{kiot relativizam kon univerzalizmot, gledaj}i vo deteto subjekt i racionalno su{testvo u{te od najrana vozrast; Najgolemiot del od istra`uvawata na Turiel i negovite sorabotnici se odnesuva na razgrani~uvawe na dvete podra~ja –moral i konvencii; Podra~jeto na moralot se zanimava so individualnite prava i komparativniot tretman na poedincite; Podra~jeto na op{testvenite konvencii se zanimava so pra{awata na uniformnostite vo odnesuvaweto koi im ovozmo`uvaat na poedincite da go koordiniraat svoeto odnesuvawe vo ramki na op{testvoto.

40. Теории на морален развој – Елиот Туриел Turiel smeta deka i vo dvata slu~ai znaeweto od ovie podra~ja e izvle~eno od socijalnoto iskustvo; Sepak, moralnoto znaewe e zasnovano vrz razbiraweto na posledicite od akcijata vrz drugo lice; Znaeweto za op{testvenite konvencii se zasnovuva vrz razbirawe na karakteristikite na op{testveniot sistem, {to vklu~uva prepoznavawe deka konvenciite ne se donesuvaat samo po pat na konsenzus, tuku i deka na ist na~in mo`at da se promenat ili da variraat vo zavisnost od uslovite.

41. Теории на морален развој – Елиот Туриел Naodite od sprovedenite istra`uvawa govorat deka decata, po~nuvaj}i od 3 до 4 godina, pravat razlika me|u moralnite pravila i konvenciite; Пrvite gi sfa}aat kako univerzalni, obvrzuva~ki, bezli~ni i nezavisni od avtoritet ili od konsenzus, dodeka vtorite gi smetaat za relativni i zavisni od avtoritet ili od konsenzus.

42. Теории на морален развој – Елиот Туриел Tokmu vrz ovie naodi Turiel ja oformuva pretpostavkata deka postojat razli~ni domeni, so svoi posebni karakteristiki, koi uslovuvaat posebna interakcija na subjektite i posebni pati{ta na soznajniot razvoj; Ottuka, razvojot na moralnoto mislewe se razlikuva od razvojot na sfa}aweto na konvenciite; Turiel smeta deka od vidot na praviloto zavisi kako deteto }e go sfati.

43. Теории на морален развој – Елиот Туриел Konvenciite decata gi sfa}aat kako promenlivi (tokmu zatoa {to se zavisni od avtoritetite), relativni i neobvrzuva~ki; Koga se raboti za moralnite pravila, niv decata gi sfa}aat poinaku od ona kako {to tvrdel Pija`e; Turiel gi osporuva postavkite na Pija`e za heteronomija i avtonomija, velej}i deka heteronomijata ne í prethodi na avtonomijata, tuku so avtonomijata zapo~nuva i prodol`uva razvojot na moralnoto mislewe.

44. Теории на морален развој – Елиот Туриел Na sli~en na~in go kritikuva i Kolberg, smetaj}i deka avtonomnoto moralno mislewe ne nastanuva onaka kako {to toj go opi{al; Negovata teorija podrazbira deka u{te od najrana vozrast site konvencii se sfa}aat kako relativni, promenlivi, zavisni od avtoritetot ili konsenzusot itn.; Za nego moralot e pove}e opisno, otkolku normativno podra~je.

45. Теории на морален развој – Елиот Туриел Според него, karakteristiki на моралот се: Univerzalnost: moralnite preporaki mu se nameneti sekomu vo sli~ni uslovi; Bezli~nost: moralnite preporaki ne se zasnovani vrz li~ni sklonosti ili pretpo~itawa; Zadol`itelnost: moralot e zadol`itelen za sekogo i nikoj ne mo`e da se oslobodi od nego povikuvaj}i se na toa deka toj poinaku misli ili ~uvstvuva; Institucionalen status: moralot ne zavisi od toa dali vo dadeno op{testvo postoi ili ne postoi soglasnost okolu toa, dali navistina vo op{testvoto se uva`uvaat moralnite pravila ili ne, dali pozadi niv stoi ili ne stoi op{testven avtoritet.

46. Моралот од женска перспектива – Керол Гилиген (1936 - ) Giligensmeta deka moralnoto sudewe na `enite se javuva vo poinakov glas koj Kolberg go zanemaril vo svoite istra`uvawa na isklu~ivo ma{ka populacija; Avtorkata go zastapuva gledi{teto deka postoi razlika vo moralnoto sudewe me|u ma`ite i `enite koja se dol`i na razlikite vo socijalizacijata; Мa`ite sudat od pozicija na pravda i prava, a `enite od pozicija na gri`a i odgovornost.

47. Моралот од женска перспектива – Керол Гилиген (1936 - ) Ma{kiot priod se tolkuva kako manifestacija na avtonomija i na individualno Jas, a vnimanieto e naso~eno kon toa kako da se praktikuvaat sopstvenite prava bez da se izme{aat so pravata na drugite; Жenskiot priod se tolkuva kako razvoj od ~uvstvoto na individualnost kon povrzanost so drugite. Вoden od minimizirawe na nanesuvawe bolka i naso~enost kon pomagawe na drugite, altruizam, so~ustvo и сл.

48. Моралот од женска перспектива – Керол Гилиген (1936 - )

49. Моралот од женска перспектива – Керол Гилиген (1936 - ) Гилиген издвојува tri nivoa na moralno sudewe: Nivo 1: Vladeewe na li~en interes. @enite koi sudat na ova nivo gi opravduvaat sopstvenite odluki so sopstvenite potrebi i opstanok, odgovaraj}i, na primer, deka dobivaweto dete mo`e da im ja ograni~i slobodata ili deka toa bi bilo dobar izgovor da se oma`at i da go napu{tat domot.

50. Моралот од женска перспектива – Керол Гилиген (1936 - ) Транзиција од себичност кон одговорност, каде жените стануваат за моралноста како барање да бидат одговорни за добросостојбата на другите; Се појавуваат зборовите како што се себичност и одговорност; Во судењето на моралната дилема се јавува меѓу желбата и неопходноста, што се сфаќа како несовпаѓање меѓу „би сакала“ и „треба“; Себичноста на одлуката донесена врз основа на желба е спротивставена на одговорноста на моралниот избор; Транзицијата од себичност кон одговорност е чекор кон социјално вклучување. пример: „Одлуката ја донесов бидејќи станав свесна за тоа колкава е одговорноста да се има дете...„