3. fyrilestur Politiskar ideologiir

1. 3. fyrilesturPolitiskar ideologiir Rúni Rasmussen Fróðskaparsetur Føroya

2. Hesin fyrilestur inniheldur: • Allýsing av ideologi • Lýsing av liberalismu • Lýsing av konservatismu • Lýsing av sosialismu • Lýsing av sosialliberalismu (social democracy) • Aðrar ideologiir • Endi á ideologium? Fróðskaparsetur Føroya

3. Allýsing av politiskari ideologi: Uppruni: franski heimspekingurin Destutt de Tracy (1754-1836) brúkti orðið ideologi um vísindaliga kanning av hugmyndum. Serliga er Karl Marx kendur fyri at hava lagt ávísan týdning í hugtakið ideologi Hugtakið ideologi er eitt umstrítt hugtak “It is now most widely used in a socal-scientific sense to refer to a more or less coherent set of ideas that provide the basis for some kind of organised political action” (Key Concepts in Politics) Fróðskaparsetur Føroya

4. Liberalisma: Verður mett at vera ráðandi ideologiin í Vesturheiminum (meta-ideologi) Hugsanir í liberalismuni kunnu í stóran mun knýtast til hugsanir hjá John Locke (1632-1704) Ávirkanir á menningina av liberalismuni: Glorious Revolution 1688-89, ídnaðarkollveltingin, tann franska kollveltingin, tað amerikanska frælsisstríðið. Fróðskaparsetur Føroya

5. Partar í liberalismu: • Individualisma • Frælsi • Skynsemi (reason) • Javnstøða • Tollyndi • Samtykki/semja (consent) • Konstitutionalisma Fróðskaparsetur Føroya

6. Klassisk og modernað liberalisma: Tann klassiska liberalisman: sera stórur dentur á einstaklingin, ognarrættin. Atomisma, laissez-faire kapitalisma (búskaparlig liberalsima) Tann modernaða liberalisman: positivari áskoðan á statin/stjórnina. Góðkenning av ávísari redistributión Laissez-faire kapitalisman vrakað Eitt víðkað fælsishugtak Fróðskaparsetur Føroya

7. Konservatisma: Konservatisma leggur dent á varðveitslu av samfelagsskipanini og siðbundnum virðum. Edmund Burke (1729-97):”Broyting til tess at varðveita” Konservatisma er í stóran mun grundað á liberalismu Fróðskaparsetur Føroya

8. Partar í konservatismu: • Siðvenja • Pragmatisma • Menniskjans ófullkominleiki • Organicisma • Stigveldi (hierarchy) • Myndugleiki • Ognarrættur Fróðskaparsetur Føroya

9. Paternalistisk konservatisma og “The New Right”: Paternalistisk konservatisma: ótti fyri kollvelting, viðurkenning av “Reform from above was preferable to revolution from below”, skylda er prísurin á framíhjárættindum. Fróðskaparsetur Føroya

10. The New Right: mótrák ímóti statsuppíblanding og progressivum sosialum virðum. Miseydnað keynesianskt sosialfólkaræði “The free economy and the strong state” (Andrew Gamble) The New Righ er ein samanrenning av neoliberalismu og neokonservatismu Neoliberalisma: súlurnar eru marknaðurin og einstaklingurin. (Hayek, Friedman, Nozick) Neokonservatisma: dentur á siðbundin virði, t.e. familja, átrúnaður, tjóðin. Fróðskaparsetur Føroya

11. Sosialisma: Høvuðsorsøkin til framkomuna av sosialismuni var avleiðingar av ídnaðarkollveltingini Ofta verður skilt ímillum tvey sløg av sosialismu: reformsosialisma og kollveltingarsosialisma Karl Marx (1818-83) var týdningarmiklasti hugsjónarmaður aftan fyri sosialismuni/kommunismuni Fróðskaparsetur Føroya

12. Partar í sosialismuni: Samfelagið Brøðralag (fraternity) Sosialjavnaður Tørvur Sosialur klassi Felags ognarrættur Fróðskaparsetur Føroya

13. Marxisma: heimspeki, sum er grundað á hugsanirnar hjá Karl Marx og Friedrich Engels. Marxisma var aftursvar til ta kúging, sum fór fram, sambært marxistum, av arbeiðarunum. Endamálið í marxismuni sæst best í Kommunistiska manifestinum frá 1848 Fróðskaparsetur Føroya

14. Partar í marxismuni: • Søgulig materialisma • Dialektisk broyting • Fremmandagerð (alienation) • Klassastríð • Meirvirði (surplus value) • Kollvelting fæloysinganna • Kommunisma Fróðskaparsetur Føroya

15. Ortodoks kommunisma og modernað marxisma: Ortodoks kommunisma: sett í samband við V.I. Lenin og Joseph Stalin Modernað kommunisma: menniskjað verður mett at skapa søguna og er ikki einans úrslit av ópersónligum materiellum maktum (Antonio Gramsci: ideologiskt hegemoni) Frankfurt skúlin (Adorno, Horkheimer, Marcuse, Habermas): atfinnandi ástøði (critical theory) Fróðskaparsetur Føroya

16. Sosialliberalisma (social democracy): Sosialliberalisma er ein samanrenning av liberalismu og sosialismu. Sosialliberalsimu stendur fyri eini javnvág ímillum markanðin og statin og ímillum einstaklingin og samfelagið. Kann eisini lýsast sum neyðsemja ímillum kapitalismu og redistributión. Dentur verður lagdur á at taka sær av teimum veikastu í samfelagnum. Verkið A Theory of Justice eftir John Rawls (f. 1921) hevur havt stóra ávirkan á menningina av sosialliberalismuni. Fróðskaparsetur Føroya

17. Third Way: Heitið “third way” er ógreitt. Hugsanir aftan fyri hesa politisku kós byggja á ymiskar ideologiir. “A dynamic market economy” Javnvág ímillum rættindi og íverksetan einari síðu og sosiala skyldur og moralska ábyrgdin á hinari síðuni. “Third way” verður ofta sett í samband við politikkin hjá Bill Clinton og hjá Tony Blair. Fróðskaparsetur Føroya

18. Aðrar ideologiskar síðvenjur: • Fasisma • Anarkisma • Feminisma • Umhvørvisumhugsni (environmentalisma) • Átrúnaðarlig fundamentalisma Fróðskaparsetur Føroya

19. Orðaskifti: Er eygleyðingin hjá Fukuyama røtt? Er hugsanin um endan á ideologium ein ideologi í sjálvum sær? Hvat er postmodernisma? Er postmodernisma eitt hóskandi heiti at nýta til at lýsa eitt nýtt rák ella nýggja ideologi? Fróðskaparsetur Føroya

20. Fróðskaparsetur Føroya

21. Fróðskaparsetur Føroya