Biologji

1. Universiteti “KRISTAL” Tirane Biologji Mr.Nevruz Zogu

2. Gjurmet e jetes sone ne planetin toke jane shume te hershme,pas krijimit te tokes si planet dhe ftohjes se saj jane krijur shume elemente,nder te cilet edhe at ate cilet marrin pjese ne ndertimin e qenjeve te gjalla. Simbas shkenctarit te njohur OPARI ne fillim ne uje jane krijuar pikat te cilat permbanin Azot ku ai keto pika i ka quajtur KOACERVATE Disa nga Koacervate ne zhvillimim e metutjeshem kane fituar aftesin e ndarjes ne dy ose me shume pika te reja qe do te thote kane fituar cilsin e jetes . Mr Nevruz Zogu

3. Keto me vonekanfituarcilsin e levizjes ,shkembimin e materievedheenergjisendijshmerineetj.Mekalimin e kohesketopikajanedalluarngabotajo e gjalle e cilai ka rrethuar. Me kohenjaneshendrruar ne qenjete par ate gjallatecilatkane pas ndertimshume primitive icilideridikuiperngjanekerbaqorvete pare ngatecilet me vonejanendertuaredhebimetdheshtazet.Prejasajkohesderi me sot botagjallevazhdimishteshtezhvilluar duke jupershtaturkushtevetejetesescilatperherendryshojne. Mr Nevruz Zogu

4. Ne natyre sot gjendet nje numer i madh i qenjeve te gjalla bime,shtaze dhe mikrorganizma,dhe siq dihet shkenca qe eshte marre me keto studime eshte Biologjia,Bio-jete dhe Logos Shkence. Simbas studimit dhe hulumtimit ajo ndahet ne Botanika qe studjon boten Bimore ,Zoologji qe studion kafshet dhe Antropologji qe studjon njeriun. Keto dege 1.Morfologji - Morfologjia merret me studimin e rregullave 2.Anatomi - studimi i strukturave anatomike që mund të shihen me sy 3.Fiziologji- studimi i strukturave anatomike që nuk mund të shihen me sy 4.Ekologji - është degë e biologji së, e cila studion shpërndarjen dhe pasurin e jetës dhe marrëdhëniet ne mes organizmave me njeri tjetrin 5.Gjenetike - njohja e një sistemi trashëgues Mr Nevruz Zogu

5. Botanika mirret pra me studimin e botes bimore ,studjon pamjen e jashteme ndertimin si dhe jeten e bimeve ne lidhje me kushtet e mjedisit ujor dhe atij tokesor,ku ato e realizojn jeten e tyre.Po ashtu mirret me klasifikimin e bimeve duke i rradhitur simbas farefisnis dhe zhvillimit historik.Njohurit nga lenda e botanikes i ndihmojn njeriut te njoh sa ma mire bimet dhe ti shfrytzoj ato.Njeriu nga bimet perfiton shume nga ana e ekonomike dhe industriale. • Vetem ne Kosove rriten mbi 2500 lloje te egra bimore shume prej te cilave kane rendesi ne ekonomi edhe shkence e sidomos shkence mjeksore(Fitoterapi) Mr Nevruz Zogu

6. Bimet pra ndahen ne bimet e gjelberta dhe bimet jo te gjelberta • Pra bimet permbajne ne vete krijesa te quajtura KLOROPLASTE ku me ndihmen e te cilave gjate procesit te fotosintezes krijojne lend ushqyese organike prandaj quhen organizma AUTOTROFE ose vete ushqyese ,Ndersa bimet jo te gjelberta permbajn KLORUPLASTE Kepurdhat nuk krijojn vet ushqim po e marrin te gatshme prej bimeve te gjelberta dhe quhen organizma HETEROTROFE. Mr Nevruz Zogu

7. Fotositeza • Fotosinteza (greq.fos, foto-s = dritë; sinthesis = bashkim) ështëshndërrimiienergjisësëdritësdiellorenëenergjikimikengaorganizmat e gjalla. Lëndët e paraqënevojitenpërkryrjen e sajjanëdioksidiikarbonitdheuji, burimiienergjisëështëdrita e diellit, dhelëndët e fituarajanëglukozadheoksigjeni. Ështëprocesimëirëndësishëmbiokimikishkëmbimittëlëndëvenëtokë, ngaqëpothuajsegjithëjetavaretngafotosinteza.Fotosintezaështënjëprocesindërlikuarqëndodhtekbimët, [alga] dhedisabakterie. Mr Nevruz Zogu

8. Bimetjanetegjelberta per asrye se permbajneklorofil. Klorofilieshte present ne paqetimetevogla , kloroplaste , ne qelizatebimevetegjerberta. • Prezenca e kloroplasteveeshtenjengadallimet ne mesbimeve e shtazeve. Lenda e klorofititeshteajoqe ka aftesintethithenergjinprejdrites se diellit . • Me ndihmen e energjise se dritesbimetkrijojnsheqer rrushi (glukoz ) ngadioksiditikarbonitdheuji . Dioksidiikarbonitgjendet ne air , ndersaujithithetnga toka me ndihmen e rrenjeve. Mr Nevruz Zogu

9. Mr Nevruz Zogu

10. Dioksidiikarbonitdheuji se bashkupermbajn me shumeatometeoksigjenit se sakannevojbimetteprodhojnsheqer. Tepricenbimet e lirojnjasht ne form teoksigjenitte lire. Per ate arsyegjendetoksigjeni ne air . Prodhimiisheqeritterrushit en dritesiburimenergjijequhetfotosintez ( foto=drit, sintez=bashkim ) . Energjija e diellitqe e drejtonlidhet me sheqerin e rrushit . Per ketearsyesheqeriirrushiteshtelende e pasurenergjetike. Mr Nevruz Zogu

11. QELIZA (CELL) Qelizaështënjësiathelbsore, funksionalestrukturale e tëgjithaorganizmavetëgjalla, bartëse e jetës, sepsenëtëzhvillohentëgjithaprocesetjetësore (funksionet). Pershkruanndertimindhefunksioninthemelortenjesisthemeloretendertimitteqenjevetegjalla,ajopershkruanndertiminmikroskopiktedritesdhedemonstrontekniken e mikroskopimitgjatevrojtimitteqelizesbimoredheshtazore,krahasonstrukturen e qelizave,bimoredheshtazore • Qelizaështëtrupthiiciliështëimbështjellur me mbështjellësqelizor. Ajoështë e mbushur me lëngun e dendurqelizor – citoplazmëm. Nëtëjanëtëvendosurapjeset e imëtaqelizore – organelet, tëcilatkryejnëfunksionetëndryshmejetësore. • Qelizatsipasformësjanëtëndryshme. Qelizatshtazoremundtëkenëformëtëdrejtkëndëshit, pllakoredhecilindrike (qelizatepiteliale), zgjatore (q. Muskulore), yjore (q. Eshtrore), tëdegëzuara (q. Nervore) etj. Qelizatshtazorejanëmëtëvogla se saatobimore Mr Nevruz Zogu

12. Llojet e qelizave Qeliza është njësia baze ndertimore dhe funksionale e organizmit. Organizmat e gjallë ndërtohen (trupi i njeriut rreth 100 trilion) nga disa llojë qelizash të cilat biologët dhe kimistët i klasifikojne në disa grupe: • Qelizat dhjamore janë si fluska shumë të vogla ku secila mban një rruazë të vetme të vyer si rezerve energjie. • Qelizat e gjakut përbëjnë thuaj se gjysmën e qelizave të trupit të njeriut. Qelizat e kuqe të gjakut shpërndajnë oksigjenin në organizëm. Organizmi i njeriut prodhon në çdo sekondë rreth 2 milion qeliza të reja. • Qelizat nervore janë telat e trupit, d.m.th nëpërmjet tyre bëhet shpërndarja e sinjaleve elektrike me një shpejtësi prej qindra kilometrave në orë. Truri i njeriut ka rreth 100 milliardë qeliza nervore. • Qelizat kockore. Edhe pse në shikim të parë kocka duket e vdekur dhe është e fortë si shkëmbi ajo ndërtohet nga qëliza të gjalla. Qelizat e rrethojnë veten me minerale në mënyrë që ta bëjnë kockën të fortë. Mr Nevruz Zogu

13. Shkenca qe meret me studimin e qelizes quhet Citologji.Qelizat kanë forma nga me te ndryshmet.Qelizat epiteliale te cilat ndertojne indet siperfaqesore, mbrojtese te trupit tonë te cilat kanë formë kubi.Qelizat te tjera,p.sh. qelizat e rruazave te bardha te gjakut, apo qelizat e amebes nuk kanë formë te qendrueshme. Mr Nevruz Zogu

14. NDARJA QELIZORE • Ndarja qelizore ka elemente te perbashketa per bimet dhe per shtazet. • Nje ndarje qelizore zakonisht zgjat shume 1 ore • Te disa lloje qelizash ajo perfundon brenda 20 minutave Mr Nevruz Zogu

15. Teoriaqelizorepohon se: • Njësiabazëndërtimoredhefunksionale e gjallesaveështëqeliza • Qelizat e kanëprejardhjen e tyrengaqeliza • Qelizaështënjësiabazë e ezhvillimitdhe e rritjes • Qelizaështënjësiabazë e ripërtëritjes • Qelizaështënjësiabazë e trashëgimisë PËRBËRËSIT E QELIZËSNëçdoqelizëmundtëdallojmëkëtostrukturaqelizore: • Membranaqelizore • Protoplazma Mr Nevruz Zogu

16. FERMENTIMI Fermentimi eshte proces anaerob i zberthimit te glukozes deri ne alkool.Ky proces quhet frymarrje anaerobe ose si Fermentim,dhe dallojm dy lloje Fermentimin acido llaktik ose tharmit te bukes dhe ate alkoolik te vererat dhe rakiat. Mr Nevruz Zogu

17. Psejetambahet e pandërprer ne toke • Shumimi i qelizave Shumimi i qelizave ose riprodhimi eshte njera prej vequrive kryesore te jetes,qeliza e caktuar rritet dhe shumohet ne baze te vendimit rregullues te trupit duke siguruar qe organizmi i rritur te zevendesoj qelizat e shpenzuara ose te demtuara, Psh Zevendsimi i qelizave muskulore si pergjigje e ushtrimeve fizike,ose humbja eritrocteve kur personi ngjitet neper lartesi mbidetare,Qeliza amnore para se te filloje te shumohet duhet te rritet dhe te kete te dyfishuara te gjitha organelet e saj ne menyre qe qelizat e krijuara bija te fitojn sasai te barabart te strukturave qelizore. Mr Nevruz Zogu

18. AMITOZA Eshte ndarje direkte e drejte perdrejt e qelizes,gjate se ciles berthama ndahet ne dy pjese pa u shkatrruar membrana berthamore,keshtu qe nuk paraqiten kromozomet dhe nuk formohet boshti ndarjes,psh Nga nje qelize ame krijohen dy qeliza bija pak a shume te madhesis se njejte Mr Nevruz Zogu

19. MITOZA • Ndarja e thjeshte qelizore (mitoza) • Qelizat ndahen kur bimet dhe shtazet rriten dhe kur qelizat e vjetra ne trup cila zevendesohen me te reja.Kjo ndodh permes ndarjes qelizore e cila quhet ndarje e thjeshte qelizore.Gjate ndarjes se thjeshte qelizore ndahet qdo kromozom(molekula e ADN – se )ne gjatesi me kohe dhe behen dy kromozome te reja (molekula te ADN-se) • Ato shkojne secila ne qelizen e vet te re e dhe kane te njejten permbatje kromozomesh sikurse qeliza meme.Ne nje qelize njeriu kemi 23 qifte krozomesh. • Kur qeliza nuk ndahet molekuat e ADN-se paraqiten si fije te gjata ne berthamen qelizore.Fijet e ADN-se bashkohen dhe i formojne shkopinjet e shkurter te cilet quhen kromozome. Mr Nevruz Zogu

20. 1.Kur qelizanukndahe, molekulat e ADN-se paraqitensifijetegjata ne berthamenqelizore. Nukmundteshihennjekromozom. • 2.Fijet e ADN-se bashkohendheiformojnshkopinjet e shkurter, teciletquhenkromozome. Kromozomettashkanefilluarndarjen per se gjati. Kjoduketngakromozomiicili del me izmadhuar.(kromozomieshte duke u ndare ne dykromozomeqesecilipermbannje kopje ngamolekula e meparshme e ADN-se • 3. Membranaberthamoreshperbehetdhekromozometvendoesen ne njerresht ne qenderteqelizes . • 4.Kromozomet ndahenkrejtesisht per se gjati. Gjysmat (ne tevertetkromozomet e reja) shkojnseciladrejtfundit (poleve) teqelizes. • 5. Qelizatndahen ne dypjese. Te dyjaqelizat e rejapermbajnetenjejtinnumerdhellojtekromozomeve, sikurseqeliza meme. • 6. Ndarjaqelizore ka perfunduar. Membranaberthamoreeshtekrijuardhemolekulat e ADN-se paraqitenperserisifijetgjata Mr Nevruz Zogu

21. Mr Nevruz Zogu

22. MEJOZA • NDARJA REDUKTIVE (MEJOZA) • Formimi i qelizave seksuale te bimeve dhe te shtazeve behet gjate ndarjes reduktive, (mejozes), kur qdo qeliz seksuale, krahasohet me qelizet, ka numrin e pergjysmuar te kromozomeve. Ky redukim(pergjysmim) i kromozomeve behet per arsye se gjat bashkimit te qelizave seksuale mashkullore dhe femerore numri i tyre prap dyfishohet. • Qelizat seksuale mashkullore dhe femerore numri i kromozmeve prap behet 46 qe eshte karakteristik per njeriun. Sikur te mos ishte ky proces (mejoza) , numri i kromozomeve ne qdo gjenerate te ardhshme do te katerfishohet, tetfishohej e keshtu deri ne pafundshmeri. Gjate frytnimit bashkohen kromozomet e vezores dhe spermatozoidit Mr Nevruz Zogu

23. domosdoshmeqeqelizatseksualetepermbajne me shume se gjysmen e kromozomeveqepermbajnqelizat e tjera. Perndryshe, numri I kromozomeve ne qelizadyfishohet per qdogjenerate. • 1.Nje qelize meme ne njetestise. Molekulat e AND-se endejaneteshperndarasifijetegjatadhekromozomenukmundtedallohen • 2.Fijet e ADNsebashkohendheparaqitensikromozome • 3.Qeliza ndahet. Secilaqelize e re merrnganjekromozomngaqdoqiftkromozomi, do tethotgjysma e numrittekromozomeve. • 4. Kromozometndahen per se gjatidhedyfishohen • 5.Permes njendarejete re qelizore (mitoze), krijohen 4 qeliza, qdonjeranganjegjysme tube(permbajtjeje) kromozomesh. • 6. Ndarjaqelizoreeshteperfunduar.Atotekaterqelizatzhvillohen ne spermatozoide Mr Nevruz Zogu

24. Mr Nevruz Zogu

25. TRASHEGIMIA Me trashigimi nenkuptojm aftesit e organizmave qe te bartin ne gjeneratat vijuse veqorite e ngjajshme. Keshtu ne saje te procesit te trashegimise pasardhsit prinderve te tyre. Kjo aftesi realizohet ne baze te lendes trashiguese qe e ka cdo organizem Mr Nevruz Zogu

26. Bazamolekulare e trashigimis Berthama e qelizeseshtebartese e lendestrashiguese-gjenet. Gjenetkontrollojntegjithaaspektet e jetes se njeorganizmi . Pragjenetkontrollojnzhvillimin e karakteristikavebiologjiketecilatbartenprejnjegjenerate ne tjetren. Gjenieshte segment i ADN-se dhegjendet ne kromozone . Njeriu ne qelizattruporei ka 46 kromozonendersa ne qelizatseksuale ka 23 sish. Kromozomet me mikroskoptezakonshemverehen se janedyngadyndermjetvetetengjajshmedheshenohensikromozomehomologe ( njeri me origjinngababaindersatjetra me origjinnganena ) . Keshtunjeriu ka 23 qiftetekromozomeve , prejtecilave 22 janeautosome , ndersanjeqiftkromozomeseksuale (sepseprejkombinimittetyrevaretpercaktimiiseksit ) . Pjesetperbersete AND-se jane : nukleotidetqendertojnngashumatome. Mr Nevruz Zogu

27. ADN- jaMolekule e jetes • Kemimesuar se cdoqelizeqelizebimoredheshtazorepermbannumertecaktuartekromozomeve ne berthamen e vet.Rolinkryesore ne perberjen e kromozomeve e ka AND-ja(acididezoksiribonukleik) • Ne perberjen e AND-se marrinpjesefosfori,sheqeri,dezijsuruboza(prejngaedhe ka marreemrin AND-ja) dhekaterbazaazotiketecilatmestyrejanetelidhura ne renditjetecaktuar. • Ketokaterbazaadenina,guanine,citozina,timina • Lidhja ne mesbazavekryhet ne menyrentecakturqe do tethote se njebaze e njezinxhirilidhet me bazen e cakturtezinxhirittjeter,psh A-T ose C-G. Molekula e ADN – se perbehetngadyfijeqejaneteperdredhurarrethnjera-tjetres ne formespiraleje.Fijetmbahen se bashkungabazatazotikeqe ne qiftejanetelidhuranjera me tjetren. Mr Nevruz Zogu

28. ADN Mr Nevruz Zogu

29. Gjenetika Gjenetika eshte nje shkence qe nuk ka me shume se 100 vjet qe i ka nisjet e veta po edhe pse kaq e re ka zene nje vend mjaft te rendesishem ne jeten tone te perditshme duke filluar qe nga ana mjeksore si psh terapite e semundjeve te ndryshme e deri te perdorimi i gjenetikes ne raste te ndryshme kriminalistike. Ta marresh holle holle, gjenetika eshte nje shkence mikroscopike sepse merret pak a shume me materialin qe ndodhet ne berthamat e qelizave permasat e te cilave shkojne ne te dhjetrat e micronit(10^-7). Mr Nevruz Zogu

30. Gjenet • Pjeset e njepasnjeshmete ADN-se janegjenet , ne tecilatjaneteshkruarainformatatgjenetike per rrjedhjen e procesevejetesore ne qeliza , perberjendheformen e tyre. Keshtu ne gjenegjendeninformata per tegjithaveqorit e njeorganizmi p.sh ngjyra e syve , forma e veshvedheveqorit e tjera. • Molekula e ADN-se ka shumegjene . P.sh. llogaritet se njeriu ka afro 30.000 gjene . Ka rastekurnjegjenpercaktonnjeveqoriporedherastekurnjegjenndikon ne shumveqori.Gjithashtu ka rastekurveqoriapercaktohetngashumegjene. • Pasardhesitbartinveqorit e prinderve , pormundtebartinedhendonjeveqoritenderruar ,kyfenomenquhetnderrimtrashigues-mutacion. Nesenderrimindodh ne gjenin e vendosur ne kromozometautosomeshenohetsimutacion somatic , ndersanesenderrimindodh ne gjenin e vendosunekromozometseksualeshenohetsimutacionilidhur per seks Mr Nevruz Zogu

31. Nesemarrimparasyshqecdosekondtrupiinjeriutprodhonrreth 2 milionqelizagjakudhe se pokaqqelizashkaterrohen,oseqejetegjatesia e qelizavetebardhaeshteshumeishkurterdhe se here pas here duhettezevendesohendhe se cdosekondtrupiinjeriutduhettejete ne gjendjetibejeballemikroorganizmavetendryshemqemundtasulmojnedhe se sadhjetrallojehormoneshqeduhetteprodhohencdosekondqetambajnetrupin ne njeekuilibertemahnitshem do takuptonim me mire se sarendesi ka ajostrukture e vogelbrendacdoqelize. Ka rasteqemjaftonnjegabim ne ato 3 miliardbaza,sicndodh ne disasemundjegjenetikedhetrupiinjeriutmundteshkojedrejtvdekjes. Mr Nevruz Zogu

32. Semundja me shpesh paraqitet te femijet te farefiseve te afert. • Meqenese eshte semundje recesive,atehere mund te fshehet dhe papritmas te paraqitet. • Gjithashtu gjeni i caktuar ne kromozomin X shkakton daltonizmin,mosaftesin e dallimit te ngjyrave,e cila eshte semundje recesive Mr Nevruz Zogu

33. Vecoritedominantejaneketo : • Floketngjyrembyllet,lakimiigjuhes,shkurtpamesia,gishtat e ngjitur,gishtat e shkurter,shumegishta,grupet e gjakut. • Vecoriterecesivejaneketo : • Floketngjyrecelt,moslakimiigjuhes,synormale,gishtanormal,numri normal igishtave,grupet e gjakut OA,B,AB. Mr Nevruz Zogu

34. Mr Nevruz Zogu

35. Grupet e gjakuttrasheguese Mr Nevruz Zogu

36. Metoda Citogjenetike Mr Nevruz Zogu

37. KROMOZOMOPATIT(Mutacionet) Mutacionetdominante Distrophiamuskulore Sindaktilia-Gishtat e ngjitur Brahidaktilia-Gishtat e shkurtut FenotipiiAhondroplazis(Shkurtabiqet) Sindromi Turner-individqrregullimeseksuale me ovariumte pa zhvilluar(ex –poburtet) SindromiiKlinfelterit (individ me gjinjetezhvilluardhetestise pa zhvilluara) Hunda-Nord,Afrikane Sy Down Mr Nevruz Zogu

38. QRREGULLIMET MENDELIAN MR.NEVRUZ ZOGU

39. Mendelian Genetics • Shkenctarte gjenetikës moderne kishte filluar në kopshtin e tij,ai ishte një murg austriak në 1860.Murgu ishte Gregor Mendel, dhe kontributin e tij në studimin e trashëgimisë është diskutuar në çdo libër mësimi biologji.Ironikisht, puna e tij u injorua dhe nuk rizbuluar deri në fillim të shekullit të 20.

40. INTRODUCTION • Qrregullimet gjenetike :Chromosomal Abnormalities :Mendelian diseases :Multifactorial diseases

41. MENDELIAN DISEASES • Definition: Sëmundjet në të cilat phenotypes janë përcaktuar kryesisht nga veprimi, mungesën e veprimit, e mutacioneve individuale.Rrallë 1% të të gjithë individëve të jetojnë të lindur4 llojet e trashëgimisë                 : X lidhura dominant                 : X lidhura ikës

42. Offspring ka një shans për të qenë të prekura 50:50Ndikuar në mënyrë të barabartë të dy gjinitëShembuj                 Grupi i gjakut ABO sistemit                 Retinoblastoma                 Neurofibromatosis                 Sindromi Marfans                 Coli familjare polyposis

43. Probability 25% (1:4) Both sexes equally affected Examples Hemoglobinopathies: sickle cell anaemia,thalassemia Inborn errors of metabolism:PKU,Alkaptonuria…… Albinism Cystic Fibrosis Hirschsprung disease

45. Një gjen mutant mbi kromozom X tek meshkujt do të shprehë veten të gatshme pasi që nuk ka allele normale, por një gjen mutant mbi kromozom X i femrave nuk do të shprehë veten në prani të një allele normalExamples Hemophilia Colour blindness Duchenne muscular dystrophy G6PD deficiency

46. G6PD deficiency DISTROPHI MUSC.

47. Daughters are affected, sons escape Examples Vitamin D resistant Rickets Familial hypophosphatemia Blood group Xg

48. BLOOD GROUP SYSTEMS • ABO System Gastric and duodenal ulcer : Group O Stomach cancer : Group A • Rhesus system Erythroblastosis foetalis

50. SICKLE CELL ANAEMIA • Prevalent in blacks specially in certain parts of Africa • Heterozygous: apparently healthy Homozygous: severely anaemic and die before puberty • Clinical features • No specific treatment • Prenatal diagnosis and prevention