آهن و آهن ياری

2. آهن و آهن ياری گروه تخصصي تغذيه ، بهداشت وتنظيم خانواده مرکز بهداشت غرب تهران

3. آهن یاری اپيدميولوژي : • کمبود آهن شايعترين اختلال تغذيه‌اي در جهان است. • 2 ميليارد نفر(30%) كم خون مي باشند،كه اغلب آنها كمبود آهن دارند . • کم خونی فقر آهن به دلیل کاهش ظرفیت کاری و قدرت تولید پیامدهای نامطلوب بهداشتی، اجتماعی و بهداشتی به دنبال دارد.

4. گروه های در معرض خطر 1- شیرخواران و کودکان 6 ماهه تا 9 ساله: کمبود آهن در این دوران موجب : • اختلال در تکامل و ناهماهنگی سیستم اعصاب حرکتی • اختلال در تکامل گفتاری • کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی • تغییرات رفتاری ( بی توجهی، خستگی، و تحریک پذیری) • اختلال در تمرکز • کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت ها

5. گروه های در معرض خطر • نکته بسیار مهم این که در دوران شیرخوارگی و اوایل کودکی کمبود آهن موجب کاهش ضریب هوشی می شود. 2- زنان باردار: • ضعف و ناتوانی بدنی • افزایش خطر مرگ و میر مادر به هنگام زایمان • افزایش خطرتولد نوزاد کم وزن – نارس • سقط جنین 3- در بزرگسالان • کاهش قدرت کاری و ظرفیت یادگیری • خستگی زودرس

6. علائم ابتلا به کم خونی فقر آهن: • رنگ پریدگی دائمی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم • خستگی زودرس- سیاهی رفتن چشم- بی تفاوتی-سرگیجه – سردرد – بی اشتهایی – حالت تهوع – خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها • در مراحل پیشرفته تر کم خونی – تنگی نفس همراه با تپش قلب و تورم قوزک پا و قاشقی شدن ناخنها

7. آهن • آهن چیست؟آهن یک ماده مغذی مورد نیاز برای ادامه حیات است(اساسی ترین ماده اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون) • نقش گلبول قرمز اکسیژن رسانی به سلول های بدن • برای ساخت گلبولهای قرمز خون : آهن - اسیدفولیک –ویتامین B6 - ویتامین B1 – ویتامین C – پروتئین نیاز است که باید از طریق غذای روزانه تامین شود. مقدار آهن مورد نياز بدن به عوامل زير بستگي دارد:سن – جنس – اندازه بدن – وضعيت تغذيه – اندازه ذخاير آهن بدن- به طور كلي تندرستي عمومي

8. زيست دسترسي آهن به درصد آهن رژيم غذايي كه توسط دستگاه گوارش‌جذب‌مي‌شودودراختياربدن‌قرارمي‌‌گيرد گفته‌مي شود. در مورد آهن هم اين مقدار 30-20 درصد ودر مورد آهن غير هم 8-3درصد مي باشد. اين بدان معني است كه جذب آهن از مواد غذايي مختلف يكسان نمي باشد وبه عوامل متعددي بستگي دارد.

9. کمبود آهن و کم خونی فقر آهن • کم خونی فقر آهن زمانی اتفاق می افتد که مقدار آهن جذب شده برای تامین نیاز های روزانه کافی نباشد. • اگربرای ساخت گلبول های قرمز، آهن کافی در دسترس نباشد فرد ابتدا از ذخائر آهن بدن خود استفاده می کند . • با ادامه کمبود آهن، ذخائر بدن کاهش می یابد و در نهایت تخلیه می شود و در این مرحله فرد دچار کم خونی می شود.

10. نکته مهم : • ممکن است فردی دچار کمبود آهن باشد اما هنوز میزان هموگلوبینش پایین نیامده باشد.بنابراین : اگر فردی دائماً، احساس خستگی و ضعف مِی کند ممکن است دچار کمبود آهن باشد و باید به پزشک ارجاع داده شود.

11. علل و عوامل پديد آورنده كمبود آهن دركشور كمبود دريافت آهن پايين بودن زيست دسترسي آهن رژيم غذايي (آهن موجود در غذاهای گیاهی به مقدار کم جذب می شود.) عادات و الگوهاي غذايي نامناسب( خوردن چای بلافاصله بعد از غذا) بارداري‌هاي مكرر به ويژه با فاصله كم( کمتر از 3 سال) شروع نكردن به موقع غذاي كمكي و يا نامناسب بودن آن بيماري‌هاي انگلي به ويژه در كودكان

12. علل و عوامل پديد آورنده كمبود آهن دركشور ابتلاي مكرر به بيماري‌هاي عفوني مانند اسهال و عفونت‌هاي حاد تنفسي ( به دليل كاهش اشتها موجب دريافت كمتر و اختلال در جذب و استفاده بدن از مواد مغذي مي‌شوند) قابل توجه است كه مهم‌ترين منبع تامين آهن در ايران منابع گياهي به ويژه غلات مي‌باشد (حدود 60% آهن از نان مي‌باشد) بالا بودن ميزان فيتات در نان‌هاي تهيه شده از خمير ورنيامده موجب كاهش شديد جذب آهن از غذاي اصلي مردم مي‌گردد .

13. نان قوت غالب مردم نان قوت غالب را در كشورهاي خاورميانه به ويژه ايران تشكيل مي‌دهد.هر ايراني به طور متوسط 350-300 گرم نان در روز مصرف مي‌كند. در تمامي دنيا كه معمولاً از نان‌هاي حجيم استفاده مي‌شود فرآيند‌تخميرحتماًرعايت مي‌شود و هيچ افزودني شيميايي براي توليد نان به كار نمي‌رود.اين‌اصل در ايران نيز كه معمولاً از نان‌هاي مسطح استفاده مي شود نيز تا دودهه پيش به خوبي رعايت مي‌شد ولي از آن به بعداز بعضي از مواد شيميايي به شكل‌هاي مختلف، به عنوان پوك كننده نان استفاده شده است كه منجر به : كاهش كيفيت نان از نظر ارگانو‌لپتيك، وضع ظاهري و ماندگاري شده و سلامت مردم را به خطر انداخته است.

14. تخمير نان يعني چه ؟ منظور از تخمير نانعمل‌آوري آن است.عمل‌آوري يعني رسيدگي وكامل شدن خمير براي ايجاد نان كه با اصطلاح (( ور آمدن )) در ادبيات عامه مطرح است. اگرچه كه : تخمير نان به پوكي آن منجر مي‌شود و اجازه شكل‌دهي آن را آسان‌تر مي‌كند اما ازآن مهم‌تر ازنظر شيميايي اتفاقاتي مي‌افتد كه نتايج اصلي تخمير را به وجود مي‌آورد.

15. پيشگيري وكنترل كم خوني فقر آهن • چهار روش اساسي پيشگيري از كم خوني فقر آهن • الف )روشهاي مستقيم • مستقيما به افزايش آهن دريافتي مي انجامدو شامل : • 1-آهن ياري • 2- تنوع غذايي • 3-غني سازي مواد غذايي • ب)روشهاي غير مستقيم : • ميزان استفاده بدن از آهن دريافتي را بالا مي برد. • 1- كنترل بيماريهاي عفوني وانگلي

16. آهن ياري: • به صورت توزيع مكمل (به صورت قرص وشربت بين افراد مي باشد. • اين كار موجب بهبود نسبتا سريع وضع آهن مي‌شودومي توان از آن براي رفع مشكل گروههايي از جمعيت كه بيشترين نياز را به آهن دارند ودرمعرض خطرهستند استفاده نمود.

17. دومين روش مستقيم تنوع غذايي (كمي و كيفي ) در جوامع فقير و كم در آمد مي توان آهن در يافتي را ازدو طريق افزايش داد : 1)حصول اطمينان از اينكه مردم روزانه مقدار كافي غذا مصرف مي كنند،به شكلي كه نيازشان به انرژي به طور كامل تامين شود .وقتي غذاي كافي خورده مي شود ،خود به خود مقدار آهن دريافتي بالا مي رود. 2)اصلاح رژيم غذايي روزانه و افزايش زيست دسترسي آهن دريافتي به جاي افزايش مقداركل آهن. • افزايش دهنده هاي جذب آهن (مانند ويتامينc و هم Heme) • -كاهش دهنده هاي جذب آهن(تانن چاي ،اسيد فيتيك در سبوس دانه غلات )

18. سومين روش مستقيم :غني سازي مواد غذايي غني سازي فرآيندي است كه طي آن يك يا چند ماده مغذي به يك ماده غذايي افزوده مي شود تا سبب بهبود كيفيت رژيم غذايي يك گروه ،جامعه يا كل جمعيت شود.مانند افزودن آهن به آرديا.........

19. روش غير مستقيم :كنترل بيماريهاي عفوني و انگلي بيماريهاي عفوني و انگلي از توانايي بدن در جذب و استفاده بدن از آهن مي كاهند. درمان به موقع عفونتها حتي اگر آهن دريافتي افزايش نيابد،منجر به بهبود وضع آهن مي گردد. آموزش خانواده ها در خصوص تغذيه در دوران بيماري و نقاهت. ارتقا بهداشت عمومي مانند:تامين آب آشاميدني سالم ،بهسازي محيط ،بهداشت مواد غذايي و بهداشت فردي . كرمهاي قلابدار وشيستوزوميا انگل هايي هستند كه به دليل ايجاد خونريزي مزمن كم خوني مي دهند.

20. انواع آهن در رژيم غذايي دريافتي • در رژيم غذايي روزانه دو نوع آهن هم وغير هم وجود دارد. • جذب آهن روزانه تحت تاثير مقدار و شكل شيميايي آهن ،وجود عوامل افزايش دهنده ويا كاهش دهنده جذب،سلامتي عمومي و وضعيت آهن فرد قراردارد. • جذب آهن هم با غير هم متفاوت است .آهن هم به آساني مورد استفاده بدن قرار مي گيردوبه ميزان 30-20% جذب مي شود وقابليت جذب آهن هم كمتر تحت تاثير تركيب رژيم غذايي قرار مي گيرد.

21. كمبود آهن زماني اتفاق مي افتد كه مقدارآهن جذب شده براي تامين نيازهاي روزانه كافي نباشد. نرسيدن آهن كافي به بدن مي تواند به دلايل زير باشد: -دريافت ناكافي آهن -كم بودن زيست دسترسي آهن دريافتي -افزايش نياز به آهن (مثلا در دوران بارداري وشير دهي ) (مثلا در سالمندان به دليل مشكلات دنداني ممكن است بيشتر از غذاهاي نرم مانند غلات كه جذب آهن آن مشكل است استفاده شودويا بدلايل مختلف غذاهاي غني از گوشت مصرف نكنند ويا مصرف ميوه جات و سبزيجات تازه تامين كننده ويتامينCبرايشان مشكل ايجاد كند.

22. منابع غذايي آهن 1-آهن هم در گوشت مرغ ،ماهي ،پرندگان و فرآورده هاي خون 2- آهن غير هم در زرده تخم مرغ ،غلات،حبوبات ،سبزيجات ،خشكبار ؛برگه هلو وآلو ،انجير و...... • نکته مهم : گوشت قرمز وماهي و مرغ افزايش دهنده هاي جذب آهن غير هم غذايي و خودشان غني از آهن هم هستند.

23. عوامل موثر بر جذب آهن: به دو دسته تقسيم مي شوند: 1-عواملي كه جذب آهن غير هم راافزايش مي دهند -اسيد آسكوربيك -گوشت قرمزو گوشتهاي سفيد محيط اسيدي (ماننداسيد لاكتيك ) -تخمير و جوانه زدن 2-عواملي كه جذب آهن غير هم را كاهش مي دهند: فيتاتهادر غلات وحبوبات ونانهاي تهيه شده از خمير ورنيامده ويا آرد كامل پلي فنل ها مانند تانن(چاي وكاكائو قهوه و دم كرده هاي گياهي و ادويه ها

24. ادامه عوامل موثر بر جذب آهن 3-عوامل ميزبان -وضع آهن بدن (ميزان اشباع بافتها از آهن) -وضعيت تندرستي -كاهش اسيديته معده(مصرف طولاني مدت آنتي اسيدها)

25. مقدار مورد نياز : مردان بالغ روزانه 10ميلي گرم و زنان بالغ 20-18 ميلي گرم آهن مصرف كنند كه البته ممكن است برخي زنان به دلايل ويژه به مقدار بيشتري نياز داشته باشند. قسمت بيشتر آهن،4ساعت پس از خوردن غذا جذب مي شودو24 ساعت بعد در اريترو بلاستها ديده مي شود.

26. چند نكته : -اضافه كردن 50 ميلي گرم ويتامين C به غذا ،جذب آهن را2 برابرمي كند. 1عدد پرتقال يا 100 گرم سبزي خوردن -فيتات گندم و ساير غلات ،حتي به مقدار كم جذب آهن را به مقدار قابل ملاحظه اي كاهش مي دهد اما ويتامين سي مي تواند اين اثر را خنثي كند. -نوشيدن چاي علي الخصوص چاي پررنگ به فاصله كمي از غذا ،جذب آهن غير هم را پايين مي آورد. -به طور كلي تشويق مردم به اضافه كردن افزايش دهنده هاي جذب بيشتر از منع مصرف كاهش دهنده هاي آن موثر واقع مي شود. -جوانه زدن بعضي غلات وحبوبات به مدت 48-24 ساعت با توليد 70-10ميلي گرم اسيد آسكوربيك در 100 گرم ،25-8%كاهش در ميزان تانن و35-25% در ميزان اسيد فيتيك همراه است. زيست دسترسي از اين دانه هاي جوانه زده تقريبا دو برابر مي شود.

27. برنامه آهن یاری

28. آهن یاری در دختران دبیرستانی این برنامه در تمام دبیرستان های دخترانه کشور اجرا می شود. پایلوت ابتدا در ساوجبلاغ ( نشان داده شد که مصرف 16 عدد قرص آهن (دوز پیشگیری) باعث ارتقای مناسب میزان هموگلوبین دانش آموزان و در نهایت سطح سلامت آنان می شود. هفته ای یک قرص به مدت 16 هفته

29. دستورالعمل اجرایی 1- ابتدا از هر مدرسه تعدادی معلم به عنوان مسوول آموزش دانش آموزان ( یک نفر به ازای150-100 نفردانش آموز ) انتخاب می شوند. 2- مسوول آموزش بهتر است از میان دبیران زیست شناسی، تربیت بدنی یا معلمان داوطلب باشد. 3- مسوولیت اجرای صحیح برنامه بر عهده مدیرمحترم دبیرستان ها می باشد.

30. دستورالعمل اجرایی 4-معلمین منتخب هر مدرسه به همراه مدیر یا معاون مدرسه خود در یک جلسه توجیهی شرکت خواهند کرد. 5- معلمان آموزش دیده مسوول آموزش به دانش آموزان مدرسه خود هستند. 6- بهتر است جلسه برای توجیه والدین ،بلافاصله بعد از جلسه توجیهی معلمان انجام شود. تا در امر تشویق دانش آموزان مسوولین را یاری کنند. 7- باید در طول اجرای برنامه حداقل یک جلسه برای والدین و 4 جلسه برای توجیه دانش آموزان برگزار شود. 8- توزیع قرص باید بعد از صرف میان وعده ( به جز شیر ) انجام شود. 9-- برای هرکلاس بهتر است یک روز خاص در نظر گرفته شود مثلاً اولی ها یک شنبه و.....

31. دستورالعمل اجرایی 10- قرص باید در مدرسه و در زمان تعیین شده، خورده شود. معلم مسوول باید بر خوردن قرص توسط تک تک دانش آموزان نظارت کند. 11- زدن زنگ آهن در مدارس 12- در زمان توزیع قرص چنان چه دانش آموزی غایب باشد می تواند قرص خود را در روز یا روزهای بعد دریافت کند.