ҚАЗАҚСТАН ТАРИХ СӨЖ Та қырыб: А.Байтұрсынов

1. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХСӨЖТақырыб: А.Байтұрсынов Қабылдаған:Нурбетова Г. Орындаған: Захаров А.

2. МАЗМҰНЫ • КІРІСПЕ • 1. А.Байтұрсыновтың өмірбаяны • 2.Хронология • ҚОРЫТЫНДЫ • ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

3. КІРІСПЕ Байтұрсынов 1917 ж. рев. өзгерістер арнасында өмірге келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері мен Қазақ комитеттері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында жүрді, оларға тікелей араласып, “Қазақ” газеті арқылы саяси теориялық бағыт-бағдар беріп отырды. Байтұрсынов, Бөкейханов, Дулатовбастағанүштіктіңшешушіжанкештіұйымдастырушылыққызметінсіз 1917 ж. Алашпартиясы мен Алашордаүкіметініңөміргекелуімүмкінемес-тін. БайтұрсыновАлашпартиясыбағдарламасындаярлағаншағынтоптыңқұрамындаболды. Байтұрсынов пен Дулатовқазақарасындабұрыннанкележатқанру — жүзаралықалауыздыққабайланыстыАлашордаүкіметініңқұрамынасаналытүрдеенбейқалды, бірақолардыңқазақұлттықмемл. идеясынжасаушытоптыңішіндеболғандығынзамандастарыжақсыбіліп, мойындады. Алашордаүкіметіқұрамынбекіткен 2-жалпықазақ съезіОқу-ағартукомиссиясынқұрып, оныңтөрағасыетіпБ-тыбекітті. 1919 ж. наурызғадейінАлашордаүкіметініңТорғай обл. бөлімініңмүшесіболды. Б. 1919 ж. наурыздаАлашордаүкіметіатынанМәскеугеКеңесүкіметіменкеліссөзгеаттанды, осы жылғышілдеде РКФСР ХалықКомиссарларКеңесі мен Қазақәскери-рев. к-тітөрағасыныңорынбасарыболыптағайындалды.

4. А.Байтұрсыновтың өмірбаяны Ахмет Байтұрсынұлы(15.1.1872, қазіргі Қостанай облысы Жангелдин ауданы Сарытүбек ауылы – 8.12.1937, Алматы қаласы) – қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. АтасыШошақнемересіАхметөміргекелгендеауылақсақалдарынан бата алып, азаншақырыпатынқойған. ӘкесініңінісіЕрғазыАхметтіТорғайдағы 2 сыныптықорыс-қазақмектебінебереді. Оны 1891 жылыбітіріп, Орынбордағы 4 жылдықмектепкеоқуғатүседі. 1895–1909 жылыАқтөбе, Қостанай, Қарқаралыуездеріндегіорыс-қазақмектептеріндеоқытушы, Қарқаралық-лықучилищесіндемеңгерушіқызметінатқарады. Байтұрсыновтыңсаясиқызметжолынатүсуі 1905 жылғатұскеледі. 1905 жылыҚояндыжәрмеңкесіндежазылып, 14500 адамқолқойғанҚарқаралыпетициясы (арыз-тілегі) авторларыныңбіріБайтұрсынұлыболды. Қарқаралыпетициясындажергіліктібасқару, сот, халыққабілім беру істерінеқазақелініңмүддесінесәйкесөзгерістеренгізу, ар-ожданбостандығы, дінұстануеркіндігі, цензурасыз газет шығаружәнебаспаханаашуғарұқсат беру, күніөткен Дала ережесінқазақелініңмүддесінесайзаңменауыстырумәселелерікөтерілді. Ондақазақдаласынаорысшаруаларынқонысаударудыүзілді-кесілдітоқтатуталапетілгенболатын. СолкезеңненбастапжандармдықбақылауғаалынғанБайтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдіңбұйрығыментұтқындалып, Семей түрмесінежабылды. РесейІІМ-ніңЕрекшеКеңесі 1910 жылы 19 ақпандаБайтұрсыновтықазақоблыстарынантысжергежераударужөніндешешімқабылдады. Осы шешімгесәйкесБайтұрсынұлыОрынборға 1910 жылы 9 наурыздакеліп, 1917 жылдыңсоңынадейінсондатұрды. БайтұрсынұлыөмірініңОрынборкезеңіоныңқоғамдық-саясиқызметінің аса құнарлышағыболды. Ол осы қалада 1913–1918 жылыөзініңеңжақынсенімдідостарыӘ.Бөкейханов, М.Дулатовпенбірігіп, сондай-аққалыңқазақзиялыларыныңқолдауынасүйеніп, тұңғышжалпыұлттық «Қазақ» газетіншығарыптұрды. Газет қазақхалқынөнер, білімдіигеругешақырды. БайтұрсыновтыңОрынбордағыөмірі мен қызметіРесейүкіметініңқатаңжандармдықбақылауындаболды. Ол «Қазаққа» жабылғаннегізсіз жала салдарынанабақтығаотырыпшықты

5. Хронология • Туғанжері — бұрынғыТорғайуезініңТосынболысы (қазіргіҚостанайоблысыныңЖангелдинауданындағыАқкөлауылы). • 1882—84 жж. ауылмектебіндеоқыды. • 1890 ж. Торғайдағыекікластық, орыс-қазақучилищесін, 1895 ж. Орынбордағымұғалімдермектебінбітірген. • 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралыуездеріндегімектептер мен орыс-қазақучилищелеріндемұғалімдікқызметатқарады. • 1909 ж. патшаүкіметініңсаясатынанаразылықбілдіргеніүшін Семей түрмесінежабылып, 1910 ж. жераударылды. • 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетінұйымдастырып, 1917 жылдыңаяғынадейіноның редакторы болды. Патшаүкіметіқұлатылғаннанкейінұлт-азаттыққозғалыскүшейеді. • 1918-19 жж. Алашордақатарындаболады. • 1919 ж. маусымның 24 ҚазақөлкесінбасқаратынӘскери-революциялықкомитеттіңмүшелігінетағайындалады. • 1922-25 жж. ҚазақстанХалықағарту комиссариаты жанындағығылыми-әдебикомиссияныңтөрағасы, Халықағарту комиссары, БүкілресейлікОАК-ның, ҚР ОАК-ніңмүшесі, ТүркістанКомпартиясыОК-нің органы «Ақжол» газетіндеқызметкер. • 1925-29 ж. Қазақхалықағартуинститутында (Ташкент) жәнеҚазПИ-деоқытушыболды. • 1929 ж. маусымындақамауғаалыныпөзі Архангельск облысынажераударылған, ал жұбайы мен қызыТомскігежіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест комиссиясындақызмететкен Е. Пешкованың (Максим Горькийдіңзайыбы) қолдаухатыменАхметБайтұрсынұлыбосатылған. СолкездеолжанұясыменбіргеАлматығақайтаоралған. 1937 ж. қазанайындаАхметБайтұрсынұлытағы да қамауғаалынған, екіайдансоң, желтоқсанның 8 «халықжауы» есебіндеатылған.

6. Ахмет Байтұрсынов(1872-1937ж.)

7. ҚОРЫТЫНДЫ Байтұрсыновтың ақын, аудармашы, ғалым-тілші, әдебиеттанушы ретіндегі ұлан-ғайыр еңбегі өз дәуірінде зор бағаға ие болды. 1923 ж. Б-тың 50 жасқа толғаны Орынбор, Ташкент қ-ларында салтанатты түрде аталды. С. Сәдуақасов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Дулатов, Е. Омаров сияқты замандастары баспасөзде мақалалар жариялап, Б-тың қазақ халқына сіңірген еңбегін өте жоғары бағалады. Өмірі мен қызметіне, шығармашылығына ғыл. пікір-тұжырымдар айтылды. Әуезов Б. туралы “Ақаңның елу жылдық тойы” деген мақаласында “...Кешегі күндерге дейін бәріміз жетегінде келгенбіз. Қаламынан туған өсиеті, үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ. Патша заманындағы хүкіметтік өр зорлыққа қарсы салған ұраны, ойымызға салған пікірі ... әлі күнге дейін үйреніп қалған бесігіміздей көзімізге жылы ұшырайды, құлағымызға жайлы тиеді” деп жазды. 1929 ж. шыққан “Әдебиет энциклопедиясында” (Мәскеу) Б. тұлғасына “аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогі. Ол қазақ тілі емлесінің реформаторы және қазақ әдебиеті теориясының негізін салушы” деген ғыл. әділ баға берілді. 1933 ж. шыққан М. Баталов пен М. Сильченконың “Қазақ фольклоры мен қазақ әдебиетінің очерктері” деген кітапшасында: “оның негізгі бағыты қазақ халқының қоғамдық-мәдени оянуына ықпал ету болды” деп Б-тың қоғамдық қызметін қорытындылады. Кейінгі коммунистік идеология Б. есімін ауызға алуға көп жылдар бойы тыйым салып, ол туралы сыңаржақ пікірлер айтылды. Саяси қысымның қаупіне қарамастан белгілі түркітанушы, акад. А.Н. Кононов “Отандық түркітанушылардың биобиблиографиялық сөздігі” деген еңбегінде (1974) Б-тың толық өмірбаянын беріп, әлеум.-қоғамдық қызметін, басты еңбектерін нақты айтты. Оның қазақ әліппесінің авторы екендігі, қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет тарихы оқулықтарын жазғандығы көрсетілді. 1988 жылдан кейін Қазақстандағы көптеген көше, мектептерге Б. есімі берілді. Тіл білімі ин-ты, Қостанай ун-ті Б. есімімен аталды. 1998 ж. оның туғанына 125 жыл толған мерейтойы салтанатпен атап өтіліп Алматы қ-нда респ. ғыл. конференция өткізілді, Байтұрсыновтың мұражай-үйі мен ескерткіші ашылды.

8. ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР • 1.“Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. • ‪2. «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007 • ‪3. «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002; • ‪4. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 • ‪5. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет. • ‪6.Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009 • ‪7. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 • ‪8. Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.