Türk Dili I

1. Türk Dili I Bölüm - 12

2. Bölüm - 12 Türkçede İsim ve Fiil Çekimleri • Çekim ekleri kelimeler arasında durum, sayı, aitlik açısından geçici ilişkiler kuran, kelimelerin anlamında herhangi bir değişiklik yapmayan eklerdir. İsim çekimi ve fiil çekimi ekleri olmak üzere iki kısımda incelenirler. Türk Dili - I

3. 12.Türkçede İsim ve Fiil Çekimleri12.1. Çekim Ekleri • Çekim ekleri kelimeler arasında durum, sayı, aitlik açısından geçici ilişkiler kuran, kelimelerin anlamında herhangi bir değişiklik yapmayan eklerdir. İsim çekimi ve Fiil çekimi ekleri olmak üzere iki kısımda incelenirler: Türk Dili - I

4. 12.1.1. İsim Çekimi Ekleri • ► Bu ekler isim kök veya gövdelerine gelerek onlara işleklik kazandıran eklerdir. İsim çekimi eklerinin içine çokluk ekleri, iyelik ekleri, durum ekleri ve soru ekleri girer. • ►Çokluk Eki: +lAr • İsimlerin çokluk biçimlerini belirten ektir: bilgisayarlar, kâğıtlar, kökler, dallar, evler… • ►İyelik Ekleri • İyelik ekleri isimlerin aitlik, sahiplik durumlarını ifade eder. İsimleri kendilerinden önce gelen ilgi durumundaki bir isme veya şahıs zamirine bağlarlar. • ►Durum Ekleri • Durum ekleri isimleri kendilerinden sonra gelen isimlere ve fiillere bağlarlar. • •Yalın Durum: İsmin hiçbir çekim eki almamış olan durumudur: başak, böcek, çam, kısa, deli, dere, tepe, ekin, kuş... • •İlgi Durumu: +In, +Un; +(n)In, +(n)Un • masa+nın, insan+ın… Türk Dili - I

5. 12.1.1. İsim Çekimi Ekleri • ►•Yükleme Durumu (Belirtme Durumu): +I, +U • ev+i, göç+ü, tarla+y+ı, konu+y+u… • •Yönelme Durumu: +A • dağlar+a, ileri+y+e, dinleme+y+e… • ►•Bulunma Durumu: +DA • aramız+da, arada sırada, gerçekte, yükte hafif pahada ağır… • •Çıkma Durumu (Ayrılma Durumu): +DAn • yakın+dan, gürültü+den, el+den… • ►•Vasıta Durumu: “ile” edatından ekleşmiş bulunan +lA ekidir. • kitap+la, kardeşleri+y+le, bunlar+la… • ►•Eşitlik Durumu: +CA • Eski devirlerde daha canlı olan bu ek, zamanla bir yapım ekine dönüştüğü için çekim eki olma işlevi biraz sınırlı kalmıştır. Bu ekin başlıca işlevleri şunlardır: eşitlik, benzerlik, miktar, karşılaştırma... • deli+ce sev (deli gibi), insan+ca davran (insan gibi) kendi aklı+n+ca, gereği+n+ce, onlar+ca, yıllar+ca çalışma... Türk Dili - I

6. 12.1.2. Fiil Çekimi Ekleri12.1.2.1. Şekil ve Zaman Ekleri • ►Şekil ve zaman eklerini bildirme ve tasarlama kipleri olmak üzere ikiye ayırabiliriz: • ►•Bildirme Kipleri:Bildirme kipleri fiilin belirttiği işin olduğunu, olmakta bulunduğunu, olacağını ifade eden kipleridir. Bunlar görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman kipleridir. • ►Görülen Geçmiş Zaman: Bu zaman fiillerin kök ya da gövdelerine –DI, -DUeklerinin getirilmesiyle yapılır. Fiilin anlattığı zaman içinde bulunulan zamandan daha öncedir ve kesindir. • ►Öğrenilen Geçmiş Zaman: Fillerin kök ya da gövdelerine –mIş, -mUşeklerinin getirilmesiyle yapılır. Fiilin anlattığı zaman içinde bulunulan zamandan daha öncedir ancak kesin değil, daha belirsizdir. • ►Şimdiki Zaman: Fiilin gösterdiği zaman içinde bulunulan zamanı ifade eder. Fiil kök veya gövdelerine –yor eki getirilerek yapılır. • ►Gelecek Zaman: Fiilin zamanının içinde bulunulan zamandan daha sonra, gelecekte yapılacağı ifadesini verir. Fiil kök ya da gövdelerine –AcAk ekinin getirilmesiyle yapılır. Türk Dili - I

7. 12.1.2.1. Şekil ve Zaman Ekleri • ►Geniş Zaman: Fiilin daha geniş bir zaman diliminde, her zaman yapıldığını belirtir. Geniş zaman kipi -r, -Ar, -Ir, -Ur ekleriyle yapılır. • ►•Tasarlama Kipleri:Tasarlama kipleri fiilin belirttiği oluş ve kılışın gerçekleşmemiş, tasarlanmış olduğunu gösterir. Bunlar istek, emir, şart ve gereklilikkipleridir. • ►Şart Kipi: Fiil köklerine ya da gövdelerine –sA ekinin getirilmesiyle kurulur. Fiile koşul ve dilek anlamı katar. • ►İstek Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –A ekinin getirilmesiyle kurulur. Fiile istek anlamı katar. • ►Gereklilik Kipi: Fiilin yapılmasının gerekli olduğunu gösteren kiptir. Fiil köklerine ya da gövdelerine –mAlI ekinin getirilmesiyle yapılır. • ►Emir Kipi: Fiilin yapılmasının gerektiğini emir verme şeklinde gösteren fiil kipidir. Bu kipin eklerinden şahıs ekleri bölümünde söz edilecektir. • Bildirme ve tasarlama kipi ekleriyle çekimlenmiş bütün fiillerin olumsuz şekilleri –mA olumsuzluk ekiyle yapılır. Türk Dili - I

8. 12.1.2.2. Şahıs Ekleri • ►Fiil çekiminde zamir kökenli, iyelik kökenli ve emir ekleri olmak üzere üç tip şahıs eki kullanılmaktadır: • ►•Zamir Kökenli Şahıs Ekleri: Bunlar şimdiki, geniş, gelecek ve öğrenilen geçmiş zaman ile istek ve gereklilik çekiminde kullanılırlar. • Teklik I. –Im, -Um • II. –sIn, -sUn • III. -- • Çokluk I. –Iz, -Uz • II. –sInIz, -sUnUz • III. –lAr • ►•İyelik Kökenli Şahıs Ekleri: Bu ekler görülen geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılan şahıs ekleridir: • Teklik I. -m • II. –n • III. -- • Çokluk I. –k • II. –nIz, -nUz • III. –lAr Türk Dili - I

9. 12.1.2.2. Şahıs Ekleri • ►•Emir Ekleri: Bu ekler hem şahıs eki hem de kip eki durumundadırlar: • Teklik I. –AyIm (İstek işlevi) • II. –- • III. –sIn, -sUn • Çokluk I. –AlIm • II. –In, -Un; -InIz, -UnUz • III. –sInlAr, -sUnlAr Türk Dili - I

10. 12.1.2.3. Soru Eki • Fiillerde soru isimlerde olduğu gibi mI, mU ile karşılanır Türk Dili - I

11. 12.1.2.4. Ek Fiil • Eski Türkçede er- şeklinde kullanılan ve zamanla "e" sesinin "i"ye dönüşmesi ve "r" sesinin erimesi ile i- şeklini alan ek fiil değişik niteliklerinden biridir. Bu fiili Türkçenin asıl yardımcı fiili olarak düşünebiliriz. • ►i- ek fiili isimlere ve isim soylu sözcüklere gelerek onların cümlede yüklem olarak kullanılmasını sağlar. Ayrıca basit zamanlı fiillere de gelerek bu fiillerin birleşik zamanlı fiil çekimlerini meydana getirir. • Ek fiil isim ve isim soylu sözcüklere gelerek bunların geniş zaman, görülen ve öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipinde çekimlenmesini sağlar. Ek fiilin olumsuzu ise değil sözcüğüyle yapılır. • ►Geniş Zaman Çekimi • Teklik I. -im • II. –sin • III. -dir • Çokluk I. –iz • II. –siniz • III. –dirler Türk Dili - I

12. 12.1.2.4. Ek Fiil • ►Görülen Geçmiş Zaman Çekimi • Teklik I. -idim • II. –idin • III. -idi • Çokluk I. –idik • II. –idiniz • III. –idiler • ►Öğrenilen Geçmiş Zaman • Teklik I. -imişim • II. –imişsin • III. -imiş • Çokluk I. –imişiz • II. –imişsiniz • III. –idiler Türk Dili - I

13. 12.1.2.4. Ek Fiil • ►Şart Kipi • Teklik I. -isem • II. –isen • III. -ise • Çokluk I. –isek • II. –iseniz • III. –iseler Türk Dili - I

14. 12.1.2.4. Ek Fiil Türk Dili - I

15. 12.1.2.4. Ek Fiil • ►Ek fiilin olumsuz çekiminde değil kelimesinin kullanıldığını söylemiştik. Olumsuz çekimde ek fiil çekimi için kullanılan ekler isimler yerine değil kelimesine getirilir: Türk Dili - I

16. 12.1.2.4. Ek Fiil • ►Ek fiilin bir diğer görevi de basit zamanlı fiillere gelerek onların hikâye, rivayet, şart birleşik zamanlarını oluşturmaktır. • ►Hikâye Birleşik Zaman • Ek fiilin –idi şeklinin basit zamanlı bir fiille oluşturduğu birleşik zamana hikâye birleşik zamanı denir. Bildirme kiplerinin tümü, tasarlama kiplerinden ise emir kipi dışındakiler hikâye birleşik zamanı çekimine girerler. Bu zamanın çekiminde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır. • ►Rivayet Birleşik Zaman • Ek fiilin –imiş şeklinin basit zamanlı fiillere getirilmesiyle oluşturulan birleşik zamandır. Bildirme kiplerinden görülen geçmiş zaman kipi dışındakiler ve tasarlama kiplerinden emir kipi dışındakiler bu çekime girebilir. Rivayet birleşik zaman çekiminde zamir kökenli şahıs ekleri kullanılır. • Aslında emir kipinin teklik ve çokluk III. şahıs çekimi rivayet birleşik zamanda çekimlense de, bu çok sık kullanılan bir yapı değildir: kalsınmış, kalsınlarmış gibi. Türk Dili - I

17. 12.1.2.4. Ek Fiil • ►Şart Birleşik Zaman • Basit zamanlı bir fiile ek fiilin –ise şeklinin getirilmesiyle yapılan birleşik zamana şart birleşik zaman denir. Bildirme kiplerinin tümü şart birleşik zamanı çekimine girerler. Tasarlama kiplerinde ise bu birleşik zaman kullanılmaz. Şart birleşik zamanının çekiminde iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılır. • Birleşik zamanlı bütün fiillerin olumsuz şekilleri, basit zamanlı fiillerde olduğu gibi –mA olumsuzluk ekiyle yapılır. • ►Katmerli Birleşik Zaman • Birleşik zaman çekimine girmiş fiilin yeniden ek fiille kullanılmasıyla katmerli birleşik zaman oluşur. Hikâye ve rivayet birleşik zaman çekimlerine ek fiilin –se şeklinin eklendiği görülür. Bu örnekler dilimizde azdır: kalırsaymış, kalıyormuşsa, kalacaktıysa gibi. Türk Dili - I