Download
1 / 23
E N D
Шахс руҳий ҳолатларини бошқариш ва диагностика қилиш усуллари. Фарғона шаҳри 2013 й
КИРИШ Сўнгги пайтда одамлар орасида руҳиятга, руҳий холатларга, асаб тизими ҳолатларига, инсондаги тарангликлар ва уларнинг сабабларига эътибор бериш кўтарилмоқда. Шу билан бирга психологик маслаҳатга келган мижозлар: “стрессга тушибсиз, даволанишингиз керак, психологга учранг, деб шифокорлар жўнатишди”, деган фикрларни билдирмоқдалар. Қуйида инсоннинг руҳий ҳолатларида учрайдиган ва унинг фаолиятига бевосита таъсир этувчи психик ҳолатларга тўхталиб ўтилади. Зеро инсон уларни фарқлай олиши ҳамда уларни бошқара олиши лозим.
СТРЕСС • Психик реакция бўлиб, ўтиш даврларидаги инсондаги яшашнинг янги шартларига кўникишда бўладиган ўзига хос ҳолат. Умумий характеристика берилганда – инсон эмоционал кўзғалишида жавобгар бўлган физиологик аппаратининг маъқул бўлмаган ёки таҳдид солувчи вазиятлар, кўникмалар ва ҳодисалар таъсирида ортиқча фаоллашувининг натижасида келиб чиққан руҳий қўзғалиш. Одамга таъсир этилишига кўра стрессни: 1. СИСТЕМАЛИ СТРЕСС – инсон биологик тизимининг бевосита таранглашувида намоён бшлади. 2. ПСИХИК СТРЕСС – инсон эмоционал муҳитининг барча таъсирлардан олган таъсири натижасида пайдо бўлади.
Доимий стресслар • Уйқусизлик. • Кўкракдаги оғриқ, яъни мускулларнинг юрак атрофидаги оғриқлар. • Йўтал (тез-тез томоқни тозалаш учун бўладиган йўтал). • Жинсий қониқмаслик. • Эмоционал дисбаланс, яъни кайфиятнинг тушиб кетиши. • Доимий толиқиш ва ҳаддан ташқари семириш.
ФРУСТРАЦИЯ • Лотин тилидан “frustratio” – алдов маъносини билдиради. Инсоннинг тўйинмаган эҳтиёжи учун ўта қаттиқ қайғуришининг натижасида келиб чиқадиган психик ҳолати. Инсондаги бу психик ҳолат эҳтиёжларнинг кўплаб кўринишларида: 1. биологик эҳтиёжларида 2. социал эҳтиёжларида ва бошқаларда намоён бўлмоқда. • Одам бирон – бир ёмон иш қилиб қўйса, масалан, ўғрилик ёки одам ўлдириш бунда мия тормозланади ёки имтиҳонга кираётганда ҳамма нарса эсидан чиқиб фақат бир нарсани ўйлайди.
ВАҲИМА • Вас – васа. Бунда одам ваҳимага тушади, ҳар хил хаёлларга боради. Ўтиб кетган ёмон воқеани эслаб сиқилиши ёки бўлар – бўлмас нарсаларни ўйлаши, ҳали содир этилмаган, айтиб бўлмайдиган ёмон фикрларга бориб ваҳимага тушиш. Бу нарсалар ички ҳолатни ўзгартириб, хотиржамликни йўқотади. Бунда одамнинг фаоллиги йўқолиб ўзини қўлга ололмайди. Бундай нарсаларни оғриқ билан тенглаштириш мумкин. • Ваҳимани келтириб чиқарган нарса керакли ахборотнинг етишмаслигидан, дунёқарашнинг торлигидан ёки келган тўғри маслаҳатни ана шу ваҳимани келтириб чиқарган сабабга қарама-қаршилиги ва уни баттар ошириши ваҳимани авжга чиқаради.
МОНОТОНИЯ • Стресснинг қарама – қарши ҳолатидир. Масалан, бу ҳолат кўпроқ ишда, шахсий ҳаётда кузатилади. Ҳар куни бир хил ишни қайта – қайта бажариш натижасида одам монотония ҳолатига тушиб қолади. Ва бу ҳолат инсонда зерикиш, лоқайдлик, ҳаётга нисбатан қизиқишни камайтиради, ташқи қиёфасида ғамгинлик, нимадандир норозилик аломатлари кузатилади. Бунинг натижасида шахсда ирода, фикрлаш қобилияти сустлашади, мақсадга етиш учун харакат камаяди. Шахсда миянинг тормозланиш натижасида теварак – атрофдан келаётган онгсиз сигналларни қабул қилмасдан фақат ўз жонига қасд қилишни мақсад қилиб қўяди. Монотонияга чалинган шахслар устидан кузатув олиб борилганда алахсираш, галмоцинациялар, худди хаёлида ниманидир сузиб кетаётгандек бўлади, бетоқатланади.
ЁЛҒИЗЛИК • Кейинги турдаги қийин ҳолатларидан бири. Ёлғизлик натижасида одам ўзи билан ўзи мулоқот қиладиган ҳолатга тушиб қолади. Узоқ вақтда ёлғизликда қолган инсон ҳақиқий невроз касаллигига чалиниши мумкин. Мана шу ҳолатга тушган шахсларни 3 гуруҳга бўлинади: • Биринчи гуруҳ: 18 – 28 ёшгача бўлган ёшларда бу ҳолат қуйидаги ҳолат билан кузатилади (оиласидан йироқда бўлиш, масалан, бошқа шаҳарга ишга бориши ёки ўқишга, севгилисидан ажралиш). • Иккинчи гуруҳга 29 – 38 ёш ва учинчи гуруҳга 39 – 55 ёшда бўлганларда кризис ҳолат кузатилади. Масалан, оиласидан, яқин одамидан ажралиш (ўлим). Бундай ҳолатда инсон ўзини тушкунликка тушиб қолиши, яъни Ҳаётда ҳеч кимга керакмасдек, юрак сиқилиши, чорасиз, келажакка ишончсиз бўлиб қолади.
ТУНГГИ ПСИХИКА • Бу – мужассамланган ҳодисалардан бири бўлиб, у кеч уйқу вақтида кузатилади. Кундузи бўлиб ўтган воқеа-ҳодисалар тунда ёлғизлик пайтида қайтадан кўз ўнгида ифодаланади. Масалан, кечқурун ёлғизлик ҳисси кучаяди, инсон ўз хаёллари билан ёлғиз қолади, баoзида қўрқув образлари билан. Қоронғулик инсонда бехотиржамликни чақиради, реал ҳолатни ўзгартиради, у сирли бўлиши мумкин, бунда одам ўзини кучсиз, ёлғиз, атрофдагилар уни тушунмаслигини сезади. Тунгги психика кўпроқ невроз, юрак ёки бошқа касалликларга чалинган одамларда муаммолар юзага чиқаради.
ЗЕРИКИШ • Ташқи қиёфаси монотония ҳолатига ўхшаб кетади. Зерикиш ишдаги ишимизнинг мазмуни йўқолган пайтида пайдо бўлади. Ҳозирги замонамизда зерикиш одамлар орасида жуда ҳам кенг тарқалиб кетди. Масалан, охирги вақтларда ҳар хил удумларни йўқолиб кетиши Ҳаётимизни зерикарли тарзда олиб боришга мажбур қилмоқда. Ёки бўлмаса бу нарса кўпроқ нафақага чиққан инсонларда кузатилади, чунки улар ўз ҳаётлари давомида жамоа ичида ишлаб кўп нарсани кўрган эдилар. Зерикиш ишга бўлган мақсадга йўқотади ёки кенг тарзда “ҳаётга”. Ишга бориш, кечки овқат, уй юмушлари, уйқу; ҳафталарни шу бир хил тарзда ўтиш инсонни зерикишга олиб келади. Лекин зерикишнинг фойдали тарафлари ҳам бор у инсон онгини харакатга олиб келади. Масалан, инсонда нега? деган савол туғилиб ўз саволига аста-секин онги остида жавоблар излай бошлайди ва шу ҳолатдан чиқиб кетиш йўлини топа олади.
ИЧКИ ШАХСИЙ ИМКОНИЯТДАН КЎРА КАТТА КУЧ ЙЎҚ • Биз юқорида инсоннинг руҳий ҳолатлари ҳақида, уларни ўрганиш методикалари ҳақида батафсил маълумот беришга харакат қилдик. Шахс ўз хоҳиш – иродасига кўра ўз ички имкониятларини ўзи ошира олиши мумкин. Бунинг учун шахс минг – минг йиллардан буён эътибордан қолмаётган машқ намуналаридан, аутоген машқларидан, ўз – ўзини ишонтириш усулларидан фойдалана олиши керак. • Сиз ушбу машқларни диққат билан ўқиб, бажаришга киришинг, шу билан биргаликда ўзингизда бўлаётган энг кичик ўзгаришларни сезишга урининг. • Биз ҳар бир машқни қисқа ва лўнда тарзда кўрсатиб беришга ҳаракат қилдик.
ҲИНД ЙОГЛАРИНИНГ НАФАС ОЛИШ СИСТЕМАСИДАН Ҳинд йоглари нафас олиш услубини учга бўладилар: • «Ой» нафаси. • «Қуёш» нафаси. • «Ер» нафаси. «Ой» нафаси. Буруннинг чап бўлиғидан нафас олиш. Бундай нафас олиш танни, мияни тингчлатиради ва бош оғриғини йўқотади. Агар сизда бош оғриғи пайдо бўлса ёки бармоғи билан ўнг бурун бўшлиғини 1-2 дақиқа давомида беркитиб туринг ва чап бурун бўшлиғи билан нафас олинг.
«Қуёш» нафаси. Ўнг бурун бўшлиғи билан нафас олиш. Бу услуб эса организмдаги барча жараёнларни фаоллаштиради. Агар ўзингизда бўшашиш, лоҳасликни сезсангиз, чап бурун бўшлиғини кўрсаткич бармоғингиз билан беркитиб, бир неча дақиқа нафас олинг. «Ер» нафаси. Тўлиқ бурун бўшлиғидан нафас олишдир. Бундай нафас олиш психик жараёнларни, психик қувватни фаоллаштиради. Демак, жисмоний ва ақлий томондан толиққан пайтингизда сиз бир неча дақиқа кетма-кет «Ой» «Қуёш» нафаси машқларини бажаришингиз керак бўлади. Сўнгра эса «Ер» нафаси машқини такрорланг.
Бунинг учун қулай ўтириб, чап бурун бўшлиғини бармоғингиз билан беркитинг ва ўнг бурун бўшлиғи орқали нафас олинг. Ўнг қўл бармоғи билан ўнг бурун бўшлиғини беркитиб, чап бурун бўшлиғи билан нафас чиқаринг, сўнгра чап бурун бўшлиғини беркитиб, чап бурун бўшлиғи билан нафас чиқаринг, сўнгра чап бурун бўшлиғи билан нафас олиб, ўнг томондан нафас чиқаринг. Бу машқлар бош миянинг кислород билан озиқланишига ва бош қисмидаги нерв ҳужайраларини фаоллаштиришга кўмак беради. Имтиҳон олдидидан машҳулотларга тайёр – гарлик кўраётганингизда албатта, юқорида қайд этилган машқларни бажаринг.
«ЧОЙ» МАКТАБИ У–ШУ ТИЗИМИНИНГ ЎЗ–ЎЗИНИ УҚАЛАШ КОМПЛЕКСИ Бу энг сода комплекс бўлиб, бажариш анча осон. Биз ўз тажрибамизда келиб чиққан ҳолда шуни таъкидлашимиз мумкинки, бу комплексларни ҳозирда Америка, Европа ва Хитой талабалари ўз ақлий имкониятларини бир неча бор кучайтириш учун Кенг кўламда қўллашмоқда. Айниқса, Хитой талабалари бу комплекслар орқали катта муваффақиятларга эришаётганининг гувоҳимиз. Бу комплекслар ёрдами билан одамда ирода, диққат, хотира ҳамда тафаккур каби ақлий жараёнлар тез ва юқори савияда мустаҳкамланиши ҳамда барча билиш жараёнларининг ўсиши кузатилган. Абитуриент бир неча соат давомида бир хил ҳолатда ўтириб, толиқишни сезмаган холда бу машқлар билан шуғулланиши мумкин. Ҳозирда илм-фан ва техника сохаларида хитойликлар ва ҳиндистонликлар эришаётган ютуқлар самараси ҳам ана шундадир. Эътиборингизга ана шундай комплекслардан 6 тасини ҳавола этмоқчимиз ва ишонамизки, бу комплексларни кейинчалик ҳам ўзингизга одат қилиб оласиз. Комплексларни тик ва ўтирган ҳолатда бажариш мумкин. Машқлар 7 – 8 маротаба бажарилади.
1. Иккала қўлнинг бош бармоқлари қулоқнинг пастки орқа қисмида жойлашган чуқурчага қўйинг. Қолган бармоқлар бир-бирига қўшилмаган ҳолда оз – моз эгилган бўлади. Массаж асосан кафтларнинг тебраниш ҳаракатлари билан амалга оширилади. 2. Бош бармоқлар ўша ҳолатда қолиб, кўрсаткич бармоқ қошнинг юқори қисмига, ўрта бармоқ эса пастки қисмига қўйилади. Массаж асосан шу иккала бармоқлар ёрдамида кетма-кет бурун ва қулоқ тарафга силаш ҳаракати билан бажарилади. 3. Кафтни аста – секин жағ қисмга ўтказинг, бармоқлар шундай жойлашсинки, қулоқ супралари кўрсаткич ва ўрта бармоқ орасида қолсин. Қўлларингиз пастки томонга ҳаракатлангани сари панжаларингаз қулоқ орқасида жойлашган биологик нуқталарни уқалайди. Панжаларингиз юқорига ҳаракат қилганда, улар оз-моз бўшашган бўлиши лозим. 4. Энса қисмининг фаол нуқталарига бош бармоқларингизни қўйинг. Қўлларни имкон қадар горизонтал ҳолатда жойлаштиришга ҳаракат қилинг. Бош бармоқлар ҳолатини ўзгартирмаган ҳолда кафтларни аста яқинлашгириб-узоқлаштириб шу соҳани уқаланг. Қўлларни горизонтал ҳолатда тутинг, кафтларнинг орқа томонн билан жағнинг настки қисмларидан энса томонга ва энсадан пешона томонга қараб силанг. Ҳаракат сўнгида кафт билан пешонанинг фаол нуқталарини уқаланг.
ЎЗ – ЎЗИНИ ИШОНТИРИШ УСУЛИ • Ўз – ўзини ишонтириш йўли билан ички шахсий имкониятларга кўмаклашиш услублари ҳақида эшитган ёки ўқиган бўлсангиз керак. • Бу услублар тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади. Психология фани ривожланган сари аутоген машқлар бўйича турли мактаблар очилган ва барчасининг негизида инсоннинг шахсий имкониятларини ривожлантириш ётади. Биз бу механизмларнинг негизига тўхталмаймиз. Аммо қандай қилиб сўз орқали ўз имкониятларингиз – хотирангиз, иродангиз ва ўзингизга бўлган ишончни ўстиришга ўргатамиз. Ўз – ўзини ишонтириш ижобий ва салбий бўлади. Афсуски, кўпларингиз ҳар куни бир неча соат вақтингизни имкониятларингизга, келажагингизга салбий таъсир этиш билан ўтказасиз.
Жумладан, сиз: «Эсимдан чиқариб кўяпман, тушунаяпман, бошқала мендан кўпроқ билади, улгурмайман» каби сўзларни қанчалик кўп ишлатсангиз, бу сўзлар миянгизда шунчалик ўрнаша боради, оқибатда эса ички имкониятларингиз сусаяди. Ахир, «яхши ният, ярим мол» ёки «совуқ гап совуқлик келтиради» деган мақоллар бежиз эмас. Шунинг учун кунингизни «МЕН ЎЗИМГА ИШОНАМАН!» деган қатъий сўзлар билан бошланг. • Ҳар биримизда пайдо бўлаётган фикр ўз-ўзидан шу фикрга доир эмоционал ҳолатни уйғотади, бу ҳолат эса шу ҳолатга мос бўлган хатти-харакатларни юзага келтиради. Масалан, тушкунлик одамнинг юзида, юриш-туришида ўзига хос белгилар билан ифода топади. Ёки аксинча, яхши, ижобий фикр одамнинг юзида табассум, харакатларида эса ўзига ишонч белгиларини намоён қилади. Шунингдек, ҳар қандай ижобий харакат – юздаги табассум, бош ва елкани тик тутиш кабилар мияда ҳам ўз-ўзидан шу харакатларга мос келадиган фикрни уйғотади. Демак, одамда руҳият ва кайфият, фикр ва харакат ўзаро мутаносиблик касб этган.
Шунинг учун сиз ҳам доимо ўзингизга ишонинг, бу ишонч эса кайфиятингиз орқали харакатларингизда, юзингизда, юриш-туришингизда акс этиб турсин. Тажрибалардан маoлумки, ўз-ўзини ишонтириш шахснинг чала уйқу ҳолатида жуда яхши самара беради. Чала уйқу ҳолати бир неча дақиқа, сония давом этиб, шахс уйқуга кетишидан бир оз муддат аввал ёки уйғониш олдидан табиий равишда пайдо бўлади. Бу ҳолатни ўзингиз хоҳлаган пайтда вужудга келтиришингиз ҳам мумкин. Бунинг учун қулай ўтириб, нафасингизни бир маромга келтиринг. Фикрингизни жамланг. Кўзларингизни бир муддатга юмиб, тин олинг. Аста – секин чала уйқу ҳолати юзага кела бошлайди. Сиз буни сеза бошлайсиз. Ўз-ўзини программалаштиришдан олдин сизга керак бўлган ҳолат ёки харакатни бир неча сўздан иборат бўлган гапга айлантиринг. Масалан, «мен ўзимга ишонаман», «менинг имкониятларим чексиз», «мен иродали шахсман» ва ҳоказо. Бу сўзларни тинч ҳолатга тушганингиздан сўнг 7 ёки 9 маротаба такрорланг. «Мен…» деганингизда нафас олиб, «… ўзимга шонаман» деганда нафас чиқаринг 1-машқ. Бу машқ имтиҳонга киришдан олдин ёки қандайдир харакат олдидан бажарилади (жисмоний тарбия машғулоти ёҳуд дарс тайёрлашдан олдин).
Зарур ҳолатни, харакатни қисқа ва содда гаплар билан ифодаланг. Масалан, «мен иродалиман», «мен ўз кучимга ишонаман» ва ҳ.к. бу сўзларни 4-5 маротаба ичингизда ёки шивирлаб қайтаринг, кейин эса 4 маротаба овоз чиқариб ва 3 маротаба баланд овозда қайтаринг. Биринчи такрорлашда, ўша ҳолатни тасаввур қилинг. Кейин эса бу ҳолат сизнинг кайфиятингизга таъсир қилганини фикрлаб туриб такрорланг. Учинчисида, баланд овоз билан такрорлаганингизда ўша ҳолатни ўзингизда айнан бордай ҳис этинг. Бу машқни бир ҳафта давомида мўътадил бажариб боринг, формулани эса ичингизда, кайфиятингизни ўзгартириш билан такрорлаб юришингиз керак бўлади. 2-машқ. Сизга керак бўлган ҳолатни чиройли ҳуснихатда ёзиб, варақни деворга ёпиштиринг. Ундан 2-3 метр масофада рўпарага ўтириб, нафасингизни тинчлантиринг. Диққатингизни ёзилган формулаларга жалб қилинг. Қуйидаги схема бўйича нафас олишингиз жуда муҳим: 1. Нафас олаётганингизда ичингизда сўзларни қайтаринг.
2. Нафасингизни ушлаб турганингизда сўзларни ичингизда такрорланг. 3. Нафас чиқараётганда ҳам бир маротаба ўқинг. • Бу машқни бажараётганингизда ҳам эмоционал ҳолатни вужудга келтиринг. Нафас олаётганда бу ҳолатни ичингизга кираётганини, нафасни ушлаб турганингизда бу ҳолат ичингизда тарқалиб жойлашаётганини, нафасни чиқараётганингизда эса бу ҳолат ичингизда қатъий ўрнашиб қолаётганини ҳис қилинг. ВА ШУ БИЛАН: • Жисмоний фаол бўлинг. Жисмоний фаоллик даврида инсон миясида ўзига хос табиий моддалар (эндофинлар, адреналин) ишлаб чиқилади • Кайфиятингиз доимо яхши бўлишига доимо харакат қилинг, юзингизда табассум сизни ва атрофингиздагиларни самимийлаштиради • Кечиримли бўлинг, чунки ўз вақтида кесириш ва кечиримли бўла олиш ички хотиржамликни тиклайди.
АЗИЗ АМАЛИЁТЧИ ПСИХОЛОГ! УШБУ МЕТОДИК ТАВСИЯНОМА, СИЗНИНГ АМАЛИЙ ИШИНГИЗГА ЯҚИНДАН ЁРДАМ БЕРИШИДА ИШОНЧ БИЛДИРАМИЗ.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Вагин И.О. “Психология жизни и смерти”. “Питер” Москва. Харьков Минск 2001 2. Вагин И.О. “Выиграй у судьбы в рулетку”. “Питер” Москва. Харьков. Минск. 2001 3. Чалдини Р. “Психология влияния” 4 межд.изд. “Питер” 2008й. 4. Наугаджян “Агрессивность человека” “Питер”2007й. 5. Психология человеческой агрессивности. Хрестоматия. Минск. “Харвест” 2003й. 6. Степанов С. «Законы психологии» Санкт-Петербург 2000й. 7. Сонин В. «Психологический практикум» Москва 1998й. 8. Козлов Н. «Учебник для психолога по жизни» Аст-пресс 1997й.
