Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần Di truyền học

1. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” 1. Đặt vấn đề Bộ môn sinh học là khoa học về sự sống, có mối liên hệ chặt chẽ giữa vật chất và các quá trình trong thế giới sống. Trong giảng dạy hiện nay, người thầy không chỉ đơn thuần truyền đạt kiến thứcmà có nhiệm vụ quan trọng hướng dẫn học sinh lĩnh hội kiến thức khoa học cơ bản của bộ môn, trang bị cho các em kỹ năng có nhận thức hành động phù hợp, biết cách tự học. Một trong nhiệm vụ quan trọng trong quá trình dạy học là phải hình thành, phát triển các khái niệm một cách hệ thống và có kế hoạch. Sự phát triển các khái niệm trong dạy học sinh học được quy định bởi nội dung chương trình cũng như bởi tính logic trong kết cấu của các chuyên mục. Giáo viên là ngườihướng dẫn các emphát hiện ra tính logic ấy, xác định đúng yêu cầu trong việc nắm khái niệm đó trong từng chương, từng bài và đặt khái niệm đó vào mối liên hệ với những khái niệm khác trong nội dung môn học và liên môn. Một trong những vấn đề quan trọng đễ giải quyết vấn đề nêu trên đó là xây dựng, sử dụng sơ đồ trongdạy học. Trong chương trình sinh học lớp 12 ban cơ bản, phầndi truyền là phần khó, kiến thức trừu tượng, nhiều khái niệm thành phần. Do đó,học sinhkhó tiếp cậnvà khó hiểu rõ bản chất vấn đề, khả năng vận dụng còn hạn chế. Trong thời gian công tác giảng dạy tại trường THPT Số 1 Bắc Hàtôi nhận thấy khả năng nắm bắt, tự học lĩnh hội kiến thức phần di truyền của nhiều học sinh lớp 12 còn nhiều khó khăn. Vấn đề đặt ra làm thế nào để khi giảng dạy phần di truyền học sinh thấy dễ hiểu, nhớ lâu, có khả năng tự học, nắm chắc các khái niệm trong hệ thống logic của bộ môn, biết vận dụng kiến thức liên môn?Từ thực tiễn đó cùng với yêu cầu trong đổi mới phương pháp giảng dạy, kiểm tra đánh giá, nên việc dùng sơđồ trong dạy học sẽ giúp các em thấy được mối quan hệ tổng thể, biện chứng giữa các thành phần kiến thức mà các em cần lĩnh hội.Nếu sử dụng bản đồ khái niệm trong giảng dạy môn Sinh học sẽ giúp học sinh nắm được những khái niệm chìa khóa và mối quan hệ giữa chúng theo một hệ thống. Điều này giúp các em sẽhiểuhơn, nhớ lâu hơn, biết cách làm việc khoa học hơn. Mặt khácsơ đồkhái niệm còn giúp giáo viên truyền tải rõ ràng và tổng quát về chủ đề nào đó và mối quan hệ giữa chúng với người học.. Nên việc dùng sơ đồkhái niệm trong dạy học sẽ giúp các em thấy được mối quan hệ tổng thể, biện chứng giữa các thành phần kiến thức mà các em cần lĩnh hội. Nếu sử dụng sơ đồsẽ giúp các em lĩnh hội kiến thức một cách chủ động hơn, định hướng cho các em cách học, qua đó nâng cao tính sáng tạo, khả năng chủ động làm việc ở các em. Xuất phát từ những lý do trên nên tôi đã chọn đề tài: “ Xây dựng, sử dụng sơ đồkhái nệmtrong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” 2.Giải quyết vấn đề 2.1. Cơ sở lí luậnphương pháp sử dụng sơ đồ khái niệm trong giảng dạy sinh học THPT. Sơ đồ hóa bản chất là phương pháp diễn đạt nội dung bằng ngôn ngữ sơ đồ: ký hiệu, hình vẽ, lược đồ, đồ thị, bảng biểu. Sơđồ khái niệm là công cụ đồ họa cho việctổ chức và minh họa kiến thức.Bản đồ khái niệm bao gồm các khái niệm, thường kèm theo trong vòng tròn hoặc các loại hộp và mối quan hệ giữa các khái niệm được chỉ ra bởi một đường kết nối liên kết giữa hai khái niệm. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 1 https://vankhan.vn/

2. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Sơ đồkhái niệm cũng có thể là cách thể hiện mối quan hệ giữa các ý tưởng, các hình ảnh hoặc từ. Trong một bản đồ khái niệm mỗi từ, cụm từ liên kết với các từ, cụm từ khác và liên kết ngược trở lại với các ý tưởng, từ, cụm từ ban đầu. Bản đồ khái niệm cho phép: - Thấy được các kết nối giữa những ý tưởng của bạn đã có (có thể hữu ích trong học tập hoặc cho một kỳ thi). - Kết nối những ý tưởng mới với kiến thức mà người học đã có (có thể giúp người học tổ chức các ý tưởng như bạn tìm thấy chúng trong nghiên cứu cho một bài luận hoặc bài nghiên cứu). - Sắp xếp các ý tưởng trong một cấu trúc hợp lý nhưng không phải cứng nhắc cho phép các thông tin trong tương lai hoặc quan điểm được thể hiện (có thể giúp người học tiếp thu và thích ứng với thông tin và ý tưởng mới). Lập bản đồ khái niệm có thể được thực hiện cho các mục đích sau: - Để tạo ra những ý tưởng (cần phải động não). - Để thiết kế một cấu trúc phức tạp (văn bản dài, các trang web lớn, …vv). - Để truyền đạt các ý tưởng phức tạp. - Để hỗ trợ học tập bằng cách tích hợp rõ ràng giữa kiến thức mới và kiến thức cũ. - Để đánh giá sự hiểu biết hoặc phát hiện sự hiểu lầm. + Dạy một chủ đề: Sử dụng sơđồ khái niệm trong giảng dạy giúp giáo viên xác định rõ vai trò quan trọng của những khái niệm chìa khóa và mối quan hệ giữa chúng. Điều này giúp giáo viên truyền tải rõ ràng, tổng quát về chủ đề nào đó và mối quan hệ giữa chúng với người học. Với bản đồ khái niệm, giáo viên ít bỏ sót và giải thích sai bất kỳ khái niệm quan trọng nào. + Củng cố kiến thức: Sử dụng sơđồ khái niệm có thể củng cố kiến thức của học sinh. Bản đồ khái niệm giúp học sinh hình dung được những khái niệm quan trọng và tóm tắt được mối quan hệ giữa chúng. + Kiểm tra việc học và xác định kiến thức: Sử dụng sơđồ khái niệm có thể giúp đỡ giáo viên trong việc đánh giá kết quả của quá trình giảng dạy. Chúng có thể đánh giá thành tích của học sinh bằng việc nhớ những khái niệm và xác định kiến thức . + Lập kế hoạch giảng dạy: Sơđồ khái niệm có thể có lợi ích rất lớn trong lập kế hoạch chương trình giảng dạy. Giáo viên có thể xây dựng sơđồ trình bày những ý tưởng chính cho toàn bộ môn học, chương trình học, hay chỉ trình bày cấu trúc kiến thức một phần môn học như nhưmột chương, một bài cụ thể nào đó. - Đối với học sinh: + Sơđồ khái niệm giúp học sinh nghiên cứu tài liệu mới một cách có hệ thống. + Sơđồ khái niệm giúp HScủng cố và hệ thống hóa kiến thức trong quá trình học bài + Sơđồ khái niệm còn tạo điều kiện cho hoạt động nhóm. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 2 https://vankhan.vn/

3. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” nguyên tắc: - Khi xây dựng sơ đồsử dụng quan điểm hệ thống để xây dựng sơ đồ và tuân thủ các + Nguyên tắc tổ chức xem xét đối tượng thuộc cấp độ tổ chức sống nào. Mỗi cấp độ tổ chức sống có đặc trưng trong cấu trúc tương ứng với chức năng của chúng. + Nguyên tắc hệ thống : Xem xét các đối tượng như một hệ thống mở, các yếu tố cấu thành tồn tại trong sự tác động biện chứng phụ thuộc vào nhau, cùng với hệ thống khác bộc lộ tính chất. + Nguyên tắc hoạt động : Sinh vật là đối tượng ở trạng thái động và mở “ thường xuyên vận động, biến đổi”. Tính bền vững tương đối, luôn luôn đổi mới nhờ quá trình trao đổi vật chất và năng lượng. - Khi xây dựng sơ đồ để dạy một khái niệm, một phần bài học, một bài, một chương, hay toàn bộ phần học cần theo các bước ( Theo giáo sư Trần Ngọc Quang ) Bước 1: Phân tích nội dung, xác định mục tiêubài học trên hai phương diện kiến thức và kĩ năng. Là bước xác định thành phần kiến thức, tầm quan trọng, mối quan hệ của mạch kiến thức trong bài và giữa các bài trong chương.Lựa chọn kiến thức cần và đủ Phải xác định rõ sau khi học xong bài này học sinh phải lĩnh hội được gì? Hay vận dụng như thế nào? Rèn luyện được thao tác tư duy nào? Bước 2: Lựa chọn nội dung chính cần đưa vào sơđồ khái niệm. Nội dung kiến thức cần phải chuyễn từ dạng thông báo sang dạng tình huống học tập, các ý lựa chọn phải ngắn gọn, xúc tích, dễ hiểu.Mã hóa ngắn gọn, có thể qui ước bằng nhiều ký hiệu Bước 3: Xây dựng sơđồ khái niệm: Đặt mã hóa vào các đỉnh trên mặt phẳng có thứ tự hoặc không. Sử dụng các kí hiệu như ô vuông, hình tròn, tam giác, gạch ngang, mũi tênđể lắp ráp các nội dung đã chọn vào một hệ thống.Nối các đỉnh với nhau bằng các đoạn nối có hướng hoặc không hướng để diễn đạt mối liên hệ và phản ánh logic phát triển nội dung đó. Bước 4: Hoàn thiệnsơđồ khái niệm Chỉnh sữa lại sơđồ khái niệm sao cho hợp lí và hoàn thành lập bản đồ ở tất cả các khái niệm trong danh sách. Tiếp tục làm cho sơđồ phát triển bởi các khái niệm liên quan bổ sung từ danh sách với các khái niệm đã có trên sơđồ. Tiếp tục với nhiều khái niệm chung hơn đến các khái niệm cụ thể hơn, cho đến các khái niệm cụ thể nhất cho đến khi tất cả các khái niệm được vẽ và thể hiện trong sơđồ.Tuy nhiên quá trình hoàn thiện phải trung thành với nội dung hóa, cấu trúc logicdễ hiểu, dễ làm, dễ nhớ. Vai trò của sơ đồ hóa trong dạy học là rất lớn song hiệu quả đạt được đến đâu còn phụ thuộc vào phương pháp, biện pháp sử dụng sơ đồ. Mức độ đơn giản nhất là phương tiện truyền đạt, minh họa kiến thức. Cao hơn xây dựng sơ đồ là phương tiện tổ chức hoạt động, chủ động của học sinh, phát huy tính tích cực của học sinh THPT, mức cao hơn nữa là sản phẩm hoạt động tích cực và sáng tạo của học GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 3 https://vankhan.vn/

4. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” sinh. Vì vậy muốn xây dựng sơ đồ học sinh phải có kỹ năng đọc sách giáo khoa, thao tác tư duy phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng, khái quát và hệ thống hóa, tạo nguồn thông tin xuôi, ngược phong phú khả năng phát triển nhận thức của học sinh. 2.2. Thực trạng của vấn đề xây dựng sử dụng sơ đồ khái niệm trong giảng dạy phần di truyền học lớp 12. Cấu trúc chương trình của phần Vdi truyền học sách giáo khoa sinh học lớp 12 ban cơ bản gồm các nội dung. - Chương I : Cơ chế di truyền và biến dị . - Chương II : Tính qui luật của hiện tượng di truyền. - Chương III : Di truyền học quần thể. - Chương IV : Ứng dụng di truyền học - Chương V : Di truyền học người. Trong thực tế giảng dạy tôi đã sử dụng xây dựng và sử dụng sơ đồ khái niệm trong khâu ôn tập củng cố và hệ thống hóa kiến thức Qua thực tế những năm dạy học thấy rằng:Việc ôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thức phần di truyền học Sinh học 12 nói riêng và môn sinh học nói chung nhiều học sinh chưa đáp ứng so với yêu cầu. Nguyên nhân: - Thời lượng dành cho việc ôn tập, cũng cố, hệ thống hóa kiến thức cho học sinh còn ít. - Nội dung kiến thức sách giáo khoa nhiều khái niệm, chủ yếu dừng lại ở việc hình thành kiến thức,chưa rèn luyện kĩ năng cho học sinh, đặc biệt kĩ năng tự học. Học sinh thường khó nhớ, đánh giá là khó nên hiệu quả chưa cao Từ thực tế giảng dạy đối tượng học sinh vùng cao còn có nhiều khó khăn trong tiếp cận và lĩnh hội kiến thức tôi đã lựa chọn phương pháp xây dựng , sử dụng sơ đồ hóa khái niệm trong giảng dạy bộ môn Sinh học nói chung với phần di truyền học lớp 12 nói riêng. Sử dụng trong các tiết ôn tập,củng cố hệ thống hóa kiến thức, trong các tiết bám sát thông qua đó rèn luyện kĩnăng tự học cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. tổ chức để xây dựng sơ đồ vừa đúng bản chất, dễ làm, dễ nhớ có tính sư phạm. chất theo mức Tóm lại: Di truyền học là phần kiến thức có thể sử dụng sơ đồ một cách hợp lý. Tuy nhiên để sử dụng được phương pháp sơ đồ hóa vào dạy học độ giáo viên phải hướng dẫn học sinh nắm vững cấu trúc bài học, hệ thống khái niệm và các quá trình ở từng bài từng chương cụ thể, tổ chức để xây dựng sơ đồ vừa đúng bản chất, dễ làm, dễ nhớ kiến thức bài học có tính sư phạm. . 2.3. Biện pháp tiến hành để xây dựngvà sử dụng sơ đồ khái niệm phần di truyền - Sinh học 12 THPTban cơ bản. Để tổ chức bài giảng có sử dụng phương pháp sơ đồ trong giảng dạy qua nghiên cứu tài liệu và kinh nghiệm của bản thân tôi đã tiến hành các bước khi sử dụng trong dạy học ôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thứcnhư sau: GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 4 https://vankhan.vn/

5. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Bản đồ khái niệm trong dạy học đưa lại hiệu quả là rất lớn song hiệu quả đạt được lớn hay nhỏ là tùy thuộc vào phương pháp và biện pháp sử dụng bản đồ. Trong dạy học bản đồ có thể sử dụng ở nhiều khâu: củng cố kiến thức, kiểm tra việc học và xác định kiến thức sai, đánh giá. Trong phạm vi đề tài này chúng tôi chỉ mới đề cập đến việc sử dụng sơđồ khái niệm trong dạy học ôn tập, củng cố kiến thức cho học sinh. Sử dụng bản đồ khái niệm để ôn tập, củng cố có nhiều mức độ tùy thuộc vào trình độ của học sinh, mức độ đã làm quen với sơđồ khái niệm của học sinh. * Mức 1:Ở mức độ thấp nhất sơđồ khái niệm chỉ được sử dụng nhưmột phương tiện đểtruyền đạt thông tin, giáo viên xây dựng sơđồ rồi giới thiệu cho học sinhbằng phương pháp giải thích minh họa. Với phương pháp sử dụng này hiệu quả dạy học ôn tập rất thấp vì chưa phát huy được tính tự lực, sáng tạo của học, hầu như hoàn toàn là sự làm việc của giáo viên, học sinh chỉ lắng nghe.Tuy nhiên,phương pháp này cung cấp cho họcmột cách nhìn tổng thể, một bức tranhtoàn cảnh về những kiến thức học cần lĩnh hội. Qua đó họcđánh giá được mối quan hệ biện chứng giữa các thành phần kiến thức phù hợp với đối tượng học sinh các lớp đối tượng học sinh đại trà của trường THPT số 1 Bắc Hà. *Mức 2: Cao hơn là sơđồ khái niệm do giáo viênxây dựng được sử dụng nhưmột phương tiện tổ chức hoạt động tự học của học sinh. Giáo viên tổ chức cho học sinh tự tìm hiểu sách giáo khoa rồi yêu cầu học sinh: - Sử dụng sơđồ khái niệm để diễn đạt nội dungđãđọc được. - Điền tiếp sơđồ khái niệm dạng khuyết thiếu, sơđồ câm. - Tìm những bất hợp lý trong sơđồ khái niệm, sửa lại những bất hợp lý đó. Ở mức thứ hai này đã phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh.Với phương pháp này đòi hỏi học sinh phải tự nghiên cứu tài liệu, chọn các khái niệm quan trọng, phù hợp, phải đưa ra ý kiến của mình hoặc nhận xét ý kiến của học khác. Phù hợp với đối tượng là lớp A1 của trường THPT số 1 Bắc Hà. *Mức 3:giáo viên đưa ra chủ đề yêu cầu học sinh tự xây dựng bản đồ khái niệm, sau đó giáo viên nhận xét, góp ý. Phương pháp này sẽ phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh nhất trong ba mức đã đưa ra. Trong 3 mức độ trên thì mức 1, 2 thường được sử dụng nhiều hơn vì nó phù hợp với trình độ học sinh THPT. Sau đây xin đưa ra một số ví dụ cho việc sử dụng sơđồ khái niệm để ôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thức.Có thể tóm tắt các hình thức sử dụng để ôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thức. Bảng 1. Các hình thức sử dụng sơ đồđểôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thức Bước 1:Học sinh nhận nhiệm vụ học tập. Bước 2: Thu thập thông tin. Bước 3: Xử lý thông tin hoàn thành sơ đồ khái niệm Bước 4: Trình bày kết quả. Bước 5: Tựhoàn thiện kết quả sơ đồ khái niệm. Các cách sử dụng bản đồ khái niệm trong dạy học GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 5 https://vankhan.vn/

6. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Các hình thức Hoạt động của HS Hoạt động của GV Kết quả Quan sát nội dung của phiếu tìm ra tính hệ thống. Củng cố có hệ thống kiến thức mà trò vừa thu được rèn luyện tri thức, kĩnăng, tư duy quan sát… Đưa sơ đồđầy đủ nội dung Hình thức1 Dùng hệ thống kiến thức đạt được điền vào bảng hay sơ đồ còn khuyết thiếu. Gợi mở, hệ thống hoá tri thức, hình thành kĩnăng tổng hợp khái quát hoá kiến thức. Đưa ra sơ đồdưới dạng khuyết thiếu một phần Hình thức 2 Đưa ra sơ đồdưới dạng khuyết thiếu hoàn toàn, tổ chức cho học sinh bằng kiến thức đã học xây dựng và hoàn thành phiếu Trên cơ sở kiến thức tự thiết lập sơ đồrồi rút ra tính hệ thống của bài. Hình thức 3 Phát triển kĩnăng khái quát hoá, hình thành kiến thức tổng hợp. Bước 1: Giáo viêngiới thiệu sơ đồ tổng quát về tạo giống bằng công nghệ tế bào . Bước 2: Giáo viên yêu cầu học sinhquan sát, thảo luận. Bước 3: Học sinh quan sát, nghiên cứu sơ đồđưa ra Hình thức 1: Sơ đồ đầy đủ nội dung Ví dụ 1: Khi hệ thống hóa kiến thức cho học sinhvề tạogiống bằng công nghệ tế bào( sơ đồ 1): Bước 4: Yêu cầu học sinh trình bày những hiểu biết của mình về nội dung sơ đồ, từ đó rút ra nội dung cần nhớ. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 6 https://vankhan.vn/

7. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Sơ đồ 1. Tạo giống bằng công nghệ tế bào gồm Tạo giống TV Tạo giống ĐV Các phương pháp Các phương pháp Nuôi cấy TBTV in vitrô Cấy truyền phôi Nuôi cấy hạt phấn Chọn dòng TB xôma Dung hợp TB trần Nhân bản vô tính lấy từ từ từ từ ở Nhân TB xôma 2n (ĐV số 1) ĐV cho Hạt TBTV 2n (chồi, lá...) TBTV 2n TBTV 2n phấn 1n Đưa vào Nuôi trong Nuôi trong Nuôi trong lấy loại TBC noãn bào (ĐV cái 2) Phôi MT nhân tạo MT chuẩn MT nhân tạo Thành xenlulôzơ rồi kết hợp thành bằng thành Nuôi trong Xử lý Dòng TB đơn bội (n) enzim Hoocmôn sinh trưởng Dòng TB ĐB gen Cấy vào MT nhân tạo hoặc Tạo thành rồi hoặc Vi phẫu ĐV mang thành Dòng TB BD số lượng NST chọn lọc in vitrô Mô sẹo tạo Phôi biệt hóa được TB trần Cấy vào Dung hợp thành dòng TB 1n Các mô khác nhau chọn ĐV cái số 3 BD tốt TB lai thành C1 C2 Ví dụ mọc Lưỡng bội hoá mọc cây 1n Cây trưởng thành Cây lai Dòng TB 2n Cừu Dolly Lưỡng bội hoá mọc Cây 2n GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 7 https://vankhan.vn/

8. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Hình thức 2: * Sơ đồ khuyết thiếu một phầnnhưng không cho trước nội dung, học sinh tự điền nội dung vào sơđồ. Ví dụ 2: Khi dạy ôn tập cho học sinh về cơ chế di truyền Bước 1: Chuẩn bị bản đồ dưới dạng khuyết thiếu ( sơ đồ 2) Sơ đồ 2. Cơ chế di truyền Cấp độ phân tử Cấp độ tế bào Tự sao SV nhân sơ SV nhân thực ? Loài SSVT Loài SSHT ? ? Giao tửđực (n) ? ? ? ? ? ? ? ? Môi trường ? Tính trạng Cá thể con Cá thể con Cá thể con Bước 2: Học sinh đọc SGK, các tài liệu liên quan,trao đổi nhóm, hoàn thành nội dung còn trống vào sơ đồ trên cho phù hợp. Bước 3:Học sinhthảo luận nhóm và hoàn thành sơ đố GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 8 https://vankhan.vn/

9. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Bước 3: Học sinh báo cáokết quả Bước 4: Học sinh báo cáo kết quả, các thành viên khácnhận xét,bổ sung Bước 5: GV nhận xét, đánh giá và đưa ra đáp án chính thức (Sơ đồ 3). Sơ đồ 3. Cơ chế di truyền \ Cấp độ phân tử Cấp độ tế bào Tự sao SV nhân sơ SV nhân thực ADN Loài SSVT Loài SSHT Giảm phân Phiên mã gt đực (n) gt cái (n) mARN Trực phân Nguyên phân Dich mã Thụ tinh Hợp tử PROTEIN Môi trường Nguyên phân Tính trạng Cá thể con Cá thể con Cá thể con SƠ ĐỒ CƠ SỞ VẬT CHẤT VÀ CƠ CHẾ DI TRUYỀN về vật chất và cơ chế di truyền, từ đó sẽ hiểu rõhơn bản chất vấn đề. Đặc biệt thấy được mối quan hệ giữa các đơn vịkiến thức nêu ra. * Sơđồ khuyết thiếu một phần cho trước nội dung, học sinh chọn nội dung điền vào sơđồ. Ví dụ 3: Khi dạy về gen có thể sử dụng sơđồ khái niệm ( Sơ đồ 4) Bước 1: Giáo viên cung cấp bản đồ dưới dạng khuyết thiếu Bước 2: Giáo viên cung cấp các sự kiện, tuy nhiên các sự kiện này được sắp xếpchưa thành hệ thống. Như vậy sau khi hoàn thành bản đồ nêu ra học sinhsẽ thấy được bức tranh toàncảnh Bước 3: Yêu cầu học sinh đọc SGK , trao đổi nhóm, kết hợp với những kiến thức đã có sắp xếp các ý đã cho vào trong sơđồ sao cho hợp lí Bước 4: Học sinh nghiên cứu, thảo luận hoàn thành sơ đồ. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 9 https://vankhan.vn/

10. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Bước 5: Giáo viên nhận xét và đưa ra sơđồ chính xác. Hãy nghiên cứu, lựa chọn các sự kiện cho dưới đây sắp xếp vào các vị trí còn trống trong sơđồ sao cho hợp lí. Các sự kiện: exôn Gen không phân mảnh Vùng điều hoà Gen phân mảnh đảm nhận cấu trúc, chức năng TB. Gen điều hòa Vùng mã hóa Vùng kết thúc Sơ đồ khái niệm gen: Sơ đồ 4. Một đoạn phân tử ADN mang thông tin mã hóa cho một sản phẩm xác định (chuỗi pôlipepit hoặc ARN). gọi là là SV nhân sơ Gen cấu trúc gọi là Exôn+ intrôn Các loại SV nhân thực Gen cấu trúc Gen điều hòa sản phẩm sản phẩm đảm nhận cấu trúc, chức năng TB. kiểm soát hoạt động của gen khác GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 10 https://vankhan.vn/

11. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Sau khi học sinh hoàn thành, thảo luận giáo viên đưa ra sơ đồ đáp án. Sơ đồ 4 hoàn thiện. Một đoạn phân tử ADN mang thông tin mã hóa cho một sản phẩm xác định (chuỗi pôlipepit hoặc ARN). Vùng điều hoà gọi là là exôn Gen không phân mảnh SV nhân sơ cấu trúc Vùng mã hoá Gen gọi là Exôn+ intrôn Gen phân mảnh Vùng kết thúc Các loại SV nhân thực Gen cấu trúc Gen điều hòa sản phẩm sản phẩm đảm nhận cấu trúc, chức năng TB. kiểm soát hoạt động của gen khác Hình thức 3: Sơđồ khuyết thiếu hoàn toàngiáo viên cung cấp nội dung, học sinh tự xây dựng sơ đồ. Ví dụ 5 : Hướng dẫn học sinh hệ thống các quy luật di truyền : - Bước 1:Cung cấp cho học sinhcác quy luật và hiện tượng di truyền. - Bước 2: Nhắc lại bản chất các quy luật. - Bước 3:Tổ chức cho học sinhthảo luận. - Bước 4: Thảo luậncủa học sinh theo nhóm và tự lập sơ đồ. - Bước 5: Tổ chức học sinh báo cáo và đưa ra một số câu hỏi để thảo luận, sau khi HS báo cáo, GV đưa ra đáp án và nhận xét từng nhóm. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 11 https://vankhan.vn/

12. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Sơ đồ 5.Hệ thống các quy luật và hiện tượng di truyền. QL đồng tính và phân tính Phân li, phân li độc lâp, tác động riêng rẽ QL phân li độc lập Một gen trên 1 NST Tương tác bổ sung Phân li độc lâp, tác động qua lại Tương tác cộng gộp Gen trên NSTthường Tương tác át chế Các gen liên kết hoàn toàn Liên kết gen Gen trong nhân Nhiều gen trên 1 NST Các gen liên kết không hoàn toàn Hoán vị gen Hệ thống các quy luật di truyền Gen quy định tính trạng giới tính Di truyền giới tính Gen trên NST giới í Gen quy định tính trạng thường nhưng liên kết với NST giới tính DT liên kết với g.tính Di truyền ngoài NST Gen ngoài nhân DT qua TBC thống hóa kiến thức cho HS.Việc sử dụng sơđồ có thể tiến hành trên lớp hoặc có thể giao cho HS về nhà tự hoàn thành. Ví dụ 6: Hướngdẫn học sinhhệ thống phần biến dị, đưa sơ đồ khuyết thiếu hoàn toàn,học sinh tự điền nội dung kiến thức. Tương tự như vậy GV có thể sử dụng nhiều loại sơđồ khác nhau để củng cố, hệ GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 12 https://vankhan.vn/

13. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” Sơ đồ 6 dạng khuyết thiếu hoàn toàn. 11 1. 12 2. 13. 14. 15. 5. 3. 16. 6. 17. 18. 19. 20. 7. Các loại biến dị 4. 21. 22. 23. 24. 9. 8. 25. 10. 26. 27. Yêu cầu học sinhthảo luận và điền các nội dung thích hợp vào các số từ 1 đến 27. Để tiến hành việc đánh giá chất lượng các sơ đồ đãxây dựng, cũng như hiệu quả của việc sử dụng sơ đồ trong việc nâng cao chất lượngdạy ôn tập đồng thời nâng cao kĩ năng tự học của học sinh trong phần di truyền học - Sinh học 12 cơ bản, tôi đãtiến hành dạy cho các lớp thực nghiệm, ở lớp đối chứngdạy theo cách sử dụng các phương pháp khác.Chọn các GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 13 https://vankhan.vn/

14. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” lớp có sự tương đối đồng đều nhau về khả năng nhận thức của học sinh. Tiến hành dạy thực nghiệm tại 2 lớp 12A4, 12A5 năm học 2012- 2013, lớp 12A3, 12A5 năm học 2013- 2014. Lớp thực nghiệm năm học 2012- 2013 lớp 12A4, năm 2013-2014 lớp 12A5, lớp đối chứng là 2 lớp lựa chọn còn lại. Tiến hành: + Xây dựng hệ thống câu hỏi khảo sát chung cho cả lớpthí nghiệmvà lớp đối chứng. + Phân tích, thống kê số liệu thực nghiệm. 2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm. Sau một thời gian sử dụng sơđồ để dạy ôn tập, củng cố, hệ thống hóa cho học sinh phần di truyềnhọc sinh học lớp 12, tôi nhận thấy: Phương pháp sử dụng sơđồ khái niệm trong dạy học ở khâu ôn tập, củng cố tạo sự hấp dẫn, lôi cuốn học sinhvào hoạt động học tập, không khí lớp học trở nên sôi nổi, thích tìm tòi và được phát biểu ý kiến của mình, trao đổi nhóm hay điền vào sơđồ khái niệm dạng khuyết thiếu. Tạo được hứng thú cho học sinh, có thái độ tích cực hơn trong học tập, yêu thích môn học. Kết quả các bài kiểm tra cho thấy kỹ năng khai thác và lĩnh hội kiến thức của học sinh ở lớp thực nghiệm hơn lớp đối chứng về sự hiểu biết các khái niệm và bản chất các khái niệm. Đa phần các em chủ động trong học tập, tránh được tình trạng thụ động lĩnh hội kiến thức ở các em. Nâng cao khả năng phân tích, tổng hợp kiến thức đã học, đặc biệt phát triển ở các em khả năng so sánh, khái quát hóa kiến thức, nâng cao khả năng tư duy. Kết quả cụ thể năm học 2013-2014: Lớp 12A5 có 42 học sinh có 2 học sinh học lực giỏi bộ môn; có 28 học sinh xếp học lực khá bộ môn, có 12 học sinh xếp học lực trung bình của bộ môn.Như vậy, cách sử dụng sơ đồ hóa có chuyển biến trong giảng dạy của tôi và đem lại hiệu quả nhất định. 3. Kết luận. Khi thiết kế bài giảng phần di truyền các tiết ôn tập củng cố kiến thức có nội dung phù hợp với xây dựng và sử dụng sơ đồtrong giảng dạy. Kết quả tạo được sự hứng thú trong học tập và tích cực hơn trong học tập, ngoài lĩnh hội kiến thức các em có kỹ năng khai thác, tư duy tổng hợp, chủ động làm việc có kế hoạch. Học sinh lớp tôi giảng dạy các em nhận thấy kiến thức không khó, dễ hiểu và dễ nhớ hơn. Điều mong muốn trang bị ngoài kiến thức khoa học bộ môn các em biết vận dụng vào thực tiễn, hiểu bản chất có hành động phù hợp trong bảo vệ môi trường và bảo vệ sự đa dạng sinh học. Nắm bắt các cơ chế, nguyên nhân gây nên những bệnh tật di truyền ở người có cách phòng ngừa hiệu quả nhất. Sau khi sử dụng phương pháp sơ đồ khái niệmhọc các phần học như di truyền, tiến hóa, sinh thái, học sinh chủ động hơn. Khi ôn tập thi tốt nghiệp THPT các em tự ôn tập rất thuận lợi, có hiệu quả. Sự chuyển biến trong học tập của học sinh, đồng thời cũng tạo động lực thích tìm hiểu, yêu thích bộ môn tự giác trong học tập và rèn luyện kỹ năng sống. Trong phần di truyền học việc xây dựng sơ đồ hóa theo tôi là tốt nhất vì đặc trưng phần di truyền có nhiều khái niệm, để học sinh dễ hiểu bài và ghi nhớ kiến thức một cách ngắn gọn nhất. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 14 https://vankhan.vn/

15. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” trường THPT số I Bắc Hà tôi đã có kết quả nhất định. Trong quá trình thực hiện để xây dựng và sử dụng sơ đồ trong giảng dạy tôi đã có cố gắng tìm hiểu vận dụng đồng thời có sự trao đổi ủng hộ củ các đồng nghiệp trong nhóm bộ môn. Tôi nhận thấy cần tăng cường xây dựng các dạng sơđồ khác nhau để đưavào giảng dạy.Phương pháp này đặc biệt có hiệu quả trong các buổi dạy ôn tập, trong các tiết học bám sát, do đó cầnhoàn thiện để đưa vào dạy học trong các buổi ôn tập, dạy bám sát.Tuy nhiên trong quá trình thực hiện chắc chắn vẫn còn những điểm chưa đáp ứng được yêu cầu, không tránh khỏi thiếu sót. Tôi mong nhận được sự chia sẻ, trao đổi của các đồng chí đồng nghiệp để tôi thực hiện tốt hơn nhiệm vụ của mình, nâng cao chất lượng giảng dạy và hiệu quả chuyên môn trong những năm học tiếp theo. Tôi xin chân thành cảm ơn! Trên đây là kinh nghiệm của tôi trong giảng dạy đối với học sinh vùng cao như Bắc Hà, ngày 15 tháng 05 năm 2014. Người viết Phạm Thị Diễn GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 15 https://vankhan.vn/

16. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” TÀI LIỆU THAM KHẢO 1.SGK sinh học lớp 12 ban cơ bản và ban nâng cao –Nhà xuất bản giáo dục. 2.Sách giáo viên môn sinh học lớp 12 –Nhà xuất bản giáo dục. 3.Di truyền học của Trần Bá Hoành và Phan Cự Nhân- Nhà xuất bản giáo dục ( 1995) 4.Phát triển tính tự lực, tính tích cực của HS trong quá trình dạy học(Tài liệu BDTX giáo viên THPT chu kỳ 1993 – 1996.Bộ GD –ĐT) Nguyễn Phúc Chỉnh, Phạm Đức Hậu (2007), 5.Phương pháp Grap trong dạy học Sinh học,Nguyễn Phúc Chỉnh (2005, NXBgiáo dục. 6. Phát triển các phương pháp học tập tích cực trong bộ môn sinh học(Sách bồi dưỡng thường xuyên chu kỳ 1997-2000), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 7.Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách giáo khoaTrần Bá Hoành (2008), Nxb giáo dục, Hà Nội. 8. Bài giảng hình thành và phát triển các khái niệm trong dạy học Sinh học, Phan Thị Thanh Hội, Nguyễn Đình Nhâm (2008),Đại học Vinh. 9. Xây dựng và sử dụng BTNT để nâng cao chất lượng dạy và học Di truyềnở THPT, Lê Đình Trung, Đinh Quang Báo, Thông báo khoa học ĐHSP Hà Nội, số 4/1992. 10.Lý luận về các phương pháp dạy học- NXB Đại học sư phạm. GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 16 https://vankhan.vn/

17. SKKN “Xây dựng, sử dụng sơ đồ trong giảng dạy sinh học lớp 12 phần di truyền học” GV: Phạm Thị Diễn Trường THPT số 1 Bắc Hà 17 https://vankhan.vn/