Mövzu : “KARPLARIN ÇIÇƏYI” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2009

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETIFakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: Baytarlıq mikrobiologiyası“Balıqçılıq və balıqçılıq təsərrüfatı işi ” ixtisası Mövzu: “KARPLARIN ÇIÇƏYI” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2009

2. PLAN • 1.Tarixi məlumat • 2.Xəstəliyin törədicisi • 3.Davamlılığı • 4. Patogenliyi • 5. Diaqnoz • 6.Təfriqi diaqnoz • 7. İmmunitet • 8. Müalicə • 9. Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. Ədəbiyyat siyahısı • 1.R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • 2.R.A.Qədimov “K/t heyvanları və quşlarının infeksion xəstəliklərinin bakterioloji diaqnoz üsulları”,Bakı, Azərnəşr, 1984 • 3.V.N.Kislenko,N.M.Koliçev “Baytarlıq mikrobiologiyası və immunologiya”.Moskva, “Kolos”- 2006 • 4. V.N.Kislenko “Baytarlıq mikrobiologiyası və immunologiyasından praktikum.Moskva, “Kolos”,2005

4. KARPLARIN ÇIÇƏYI • Çiçək karp balıqlrının infeksion xəstəliklərindən olub, bəzi əlamətlərinə görə insanların çiçəyini xatırladığı üçün bu adı almışdır. • Etiologiyası. Karpların çiçəyini əvvəlcə parazitar etiologiyalı, sonralar isə avitaminoz və kalisum çatışmamazlığından əmələ gəldiyini qeyd edirdilər. Nəhayət bu xəstəlik qohum fərdlərin cütləşməsi sayəsində yeni nəslin anamoliyası kimi qələmə alınsa da, 1950-ci ildən etibarən bu xəstəliyin xüsusi növ virus tərəfindən törədildiyi ayırd edildi. Belə ki, bu xəstəlikdən tələf olmuş balıqların epiteli hüceyrələrində 400-500 mmk böyüklüyündə xüsusi elementar cisimlərin tapılması bir daha bu fikrin təsdiq etdi.

5. Epizootoloji məlumatlar. Xəstəliyin inkubasiya dövrü bir ildən artıq olduğundanbu xəstəliyə ən çox 2 yaşda və yaşlı balıqlarda təsadüf edilir. Xəstəliyin əsas infeksiya mənbəyi xəstə balıqlar hesab edilir. • Xəstəliyin gedişində mineral maddələrin çatışmaması balıqların vitaminsiz yemlərlə yemləndirilməsi, onların sıx saxlanmasının xüsusi rolu vardır. • Klinik əlamətlər. Çiçək zamanı balıqların dəri örtüyündə və üzgəclərində əvvəlcə yumşaq şişkinliklər əmələ gəlir, tədricən həmin şişlərin konsistensiyası bərkiyərək parafini xatırladır. Bəzən elə hallar olur ki, həmin şişkinliklər öz aralarında birləşərək bütün bədən səthini bürümüş olur. Çiçək düyünlərinin əmələ gəldiyi yerlərdə epiteli toxuması tökülsədə müəyyən vaxt keçdikdən sonra yenidən bərpa olunur. Balıqların çiçəklə xəstələnməsi zamanı tələfat müşahidə edilməsə də onlar inkişafdan qalmaqla yanaşı, deformasiya etmiş olurlar. • Mübarizə tədbirləri. Balıqların bu xəstəlikdən mühafizə edilməsi məqsədi ilə mineral çatışmamazlıq hiss edilərsə suya əhəng və melin (10%) əlavə edilməsi, xəstələnmiş və sağalmış törədici balıqların çıxdaş edilməsi lazımdır. Balıq çiçəkdən tələf olduqda heç bir əlavə əməliyyat aparmadan onun ətindən istifadə etmək olar.

6. KARPLARIN AEROMONOZU • Karpların aeromonozu (hemorrojiseptisemiya, qırmızı ləkə xəstəliyi, infeksionsuluşiş, lyublinxəstəliyi) dərinin və daxiliorqanların hemorrojiiltihabı, suluşiş, assit, pulcuqların tökülməsi, ekzoftalmiyavə gövdə üzərində yaraların əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. • Tariximəlumat.Xəstəliyi ilkdəfə Polşada 1910-cu ildə Ştaffmüşahidə etmiş, 1930-cu ildə isə V.Şeperklausxəstəliyin törədicisini aşkaretmişdir. Hal-hazırda buxəstəliyə Amerikavə Qərbi Avropaölkələrindəki suhövzələrində genişşəkildə təsaduf edilir. • Ölkədə karpların qırmızı ləkə xəstəliyi 1932-ci ildə müəyyən edilmişdir. Dahasonraxəstəlik həmçinin ölkəmizin cənub zonasındakı balıqçılıq təsərrüfatlarında damüşahidə olunmuşdur. • Qərbi Avropaölkələrində qırmızı ləkə xəstəliyi dedikdə, yazvirusxəstəliyi və eritrodermatitbaşadüşürlər.Ölkəmizdə bununaeromonoz, yazvirusxəstəliyi və septikipsevdomonozdanibarət olması göstərilir. • Iqtisadizərər.Xəstəlik başvermiştəsərrüfatlarda letallıq həddən artıq yüksəkdir.Bundanəlavə, xəstəliklə mübarizə məqsədilə müxtəlif sağlamlaşdırıcı tədbirlərdən istifadə edilirki, bunakifayət qədər maddivəsait sərf edilir.

7. Törədicisi. 1930-cu ildə V.Şeperklausxəstəliyin törədicisinin bakteriyaolmasını göstərmiş və onuAeromonaspunctataadlandırmışdır. Ölkəmizdə xəstəliyin etiologiyasının aydınlaşdırılmasında A.K.Şerbinanın xidmətləri mühümdür. O, birqruptədqiqatçılarla birlikdə müəyyən etmişdirki, Aeromonaspunctata-nı xəstə balığın daxiliorqanlarından, prosesə uğramış dəri sahəsindən, qanvə qarın boşluğundakı mayedən ayırmaq mümkündür. Sonralarməlum olmuşdurki, həmin bakteriyahəm də sağlambalıqların orqanvə toxumalarından ayrılır və şərti patogenxassəyə malikdir. V.Şeperklausgöstərmişdir ki, müəyyən səbəblərdən orqanizminümumirezistentliyiaşağı düşdükdə həmin bakteriyaların viruleitliyiyüksəlir və xəstəlik törədir. • 1934-cü ildə Q.V.Epşteynvə 1951-ci ildə M.A.Peşkovxəstəliyin əsas törədicisinin virusolmasını göstərmişdir. DahasonraQ.D.Qonçarov, E.M.Lyaymanvə s. tədqiqatçılar bufikritəsdiq etmişlər. • Sonralaristər xaricdə və istərsə də ölkəmizdə birqrupalimlər xəstəliyin törədicisinin həm virus, həm də bakteriyaolmasını göstərirlər.Belə ki, əvvəlcə virusorqanizmdə bəzipatolojidəyişikliklər törədir və nəticədə orqanizmdə həmişə şərti patogenhaldaolanAeromonaspunctatabakteriyasının sürətli inkişafı və virulentlikxassəsi kəsb etməsi özünügöstərir ki, nəticədə xəstəlik başverir. • Sonzamanlarxəstəliyin törədicisi əsasən Aeromonaspunctataolması təsdiq edilmişdir. Buçöpşəkilli bakteriyaolmaqlauzunluğu 1,2-2 mkm, eni 0,5-0.8 mkm-ə çatır. Hərəkətlidir, mikroskopungörünüşsahəsində tək-tək və bəzən cüt-cütdüzulmüşhaldagörünür. AmilQramlamənfi boyanır, sporvə kapsulayaratmır.Fakultativanaerobolmaqlaadiqidamühitlərində 20-25°C-də boyverir. Laboratoriyatəcrübə heyvanlarından amilə ağsiçanlarhəssasdır. • Aeromonaspunctata-nın antigenstrukturasının öyrənilməsi zamanı məlum olmuşdurki, amilözserolojixüsusiyyətlərinə görə coğrafivə iqlimzonalarının müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraqmüxtəlif serotiplərə ayrılır ki, bunların daspesifikaqqlütininləşdirici serumlarlaserolojiüsullaidentifikasiyaetmək mümkündür.

8. Epizootolojixüsusiyyətləri.Xəstəliyə karp, çəki balığı, gumüşüdabaqbalığı, tinqabalığı, çapaq, çömçə balıqı və s. həssasdır.Ən çoxiki, üçyaşlı karplarxəstəliyə tutulurvə xəstəlik bunlardaitiformadagetməklə onların kütləvi tələfatına səbəb olur. Xəstəliyin başverməsi və gedişində suyuntemperaturumühümrolamalikdir. Belə ki, xəstəlik yazvə yayfəslində başverir, payızda isə azalaraqbəzən gizlixronikiformadaözünügöstərir.Onagörə də ölkəmizin şimalzonalarındakı balıqçılıq təsərrrufatlarında xəstəlik yüngülformadagedirvə tələfata səbəb olmur. • Xəstəlik bütünyaşdaolanbalıqlarda müşahidə edilir, ancaqdahaçoxikivə üçyaşlı balıqlarda özunügöstərir.Xəstə, xəstəlikdən ölmüşbalıqlar və bakteriya-gəzdirənlər infeksiyamənbəyi hesabolunurlar. Xəstəliyin birtəsərrüfatdan digərinə keçməsinə həmin təsərrüfatlarda balıqçılıq- meliorativvə baytarlıq sanitariyatədbirlərinin pozulmasının nəticəsidir. • Yoluxmaəsasən alimentaryollaqəlsəmlərlə və dəri zədələnmələrindən başverir. Xəstəliyin başverməsində amillə yoluxmuşzəlilər, xərçəngkimilər mühümdur. Bundanəlavə balıqların sıx saxlanması, sudaoksigenininazolması və suyunpH-nın turşuluğuxəstəliyin başverməsi üçünzəmin yaradır. • Aeromonozəsasən yaz-yayfəsillərində müşahidə edilməklə 25-90%-ə qədər tələfata səbəb olur. • Patogenez.Öyrənilməyib. • Gedişivə klinikiəlamətləri.Inkubasiyadövrüsuyuntemperaturasından asılı olaraqdəyişkəndir.Belə ki, suda 150°C istilikolduqdabudövr 1-2 həftə, aşağı temperaturdaisə birayaqədər davamedir.

9. Aeromonoziti, yarımitivəxronikiformadagedir. • Iti formazamanıbalıqlarıngövdəsiüzərindəvədaxiliorqanlarındahemorrojiiltihabnəzərəçarpır. Dəriüzərindəpulçuqlarınqopması, üzkəcləriniltihabıvətünd-qırmızırəngəboyanmasıgörünür. Anus xaricəçıxmışformadagörünürvəqarınboşluğunusıxdıqdaanusdanjelatinə-bənzərmaddəaxır. • Balıqazhərəkətliolmaqlahəmişəsahiləyaxınyerlərdəsuyunsəthindəüzür, xaricimühitqıcıqlarınazəifreaksiyagöstərir. Sonraüzmətamamiləpozulurvəölümbaşverir. • Yarımiti formailinbütünfəsillərindəmüşahidəedilməkləqarınboşluğundasuluşiş, pulcuqlarıntökülməsi, çəpgözlükvəgövdəüzərindəmüxtəlifböyüklükdəyaralarınəmələgəlməsiiləxarakterizəedilir. Xəstəlikağırformatagetdikdəyaraqırmızırəngdəgörünür. • Yaralarbəzəndərinqatlarakeçərəkhəminnahiyəninəzələtoxumasınıvəbəzənisədaxiliorqanlarıdabürüyur. • Xəstəliyinxronikiformasıyayınsonundavəpayızdamüşahidəedilir, 45-70 gündavametməkləaçıqyaralarınəmələgəlməsiiləözünügöstərir. Bəzənyaralarmüxtəlifköbələklərinhifləriiləçirklənirki, nəticədəsaproleqniyanəzərəçarpır. Yaralartədricənsağalırvəyerindəçapıqtoxumainkişafedir. Beləbalıqlardabəzənonurğasütunununəyilməsimüşahidəedilir.

10. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəlikdənölmüşbalıqlaryarılanzamanbağırsaqlarınhemorrojiiltihab, ödkisəsininödlədoluolması, qaraciyərparenximasınınboşkonsistensiyayamalikolmasıvəbəzisahələrdənekrozocaqlarıgörünür. Dalaqböyüməklətünd-albalırəngdəolur. Üzməqovuğununqandamarlarınınmənfəzigenişlənməklədoluqanlıgörünür. Perikarddanöqtəvarıqansağıntılarmüşahidəedilir. Qarınboşluğundaşəffafvəbəzənqanlaqarışıqpisiylieksudatnəzərəçarpır. Əzələtoxumasışişkinolmaqlaəllətəsiretdikdəçökəklikəmələgəlirvəuzunmüddətitmir. • Xəstəliyinxronikiformasındadaxiliorqanlardayuxarıdaqeydediləndəyişikliklərolmur, gövdəüzərindəyaralargörünür. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınmaqlahəmçininhematolojivəbaktereolojimüayinədənistifadəedilir. BaktereolojimüayinəzamanıayrılmışAeromonaspunctatakulturasınınvirulentliyiyoxlanmalıdır. Bu məqsədləkarpbalıqlarıvəağsiçanlarüzərindəbiolojisınaqqoyulur. Bununüçünxəstəliyəgörəsağlamolantəsərrüfatdankarpbalıqlarıgötürülür, qruplarabölunərəkxüsusiakvariumlardaadaptasiyaüçünsaxlanır. Sonrayoxlanılanştammınikisutkalıqbulyonkulturasıəldəedilirvəhərbalığaonundiriçəkisindənasılıolaraq 0,1-2,0 ml miqdarındaqarınboşluğunayeridilir. Akvariumdasuyuntemperaturunu 17-19°C həddindəsaxlayırlar. Əgərştammyüksəkvirulentliyəmalikdirsə, 0,5 ml vədahaazdozailəyoluxdurulmuşbalıqlarda 1-3 günmüddətindəxəstəliyinklinikisimptomlarımeydanaçıxırvəölümbaşverir. YüksəkvirulentliAeromonaspunctatakulturasıhəmçininağsiçanlardadaölümtörədir.

11. Müalicə. Aeromonozagörəqeyri-sağlamolantəsərrüfatlardavegetasiyadövründəaşağıdakımüalicə-profilaktikatədbirlərindənistifadəedilir: levomisetin, sintomisin 600-1000 mq/l 12 saatmüddətinə, metilinabısı 50-100 mq/l müvafiqolaraq 12-16 saatvə 4-6 saatmüddətinətətbiqedilir. • Müalicəvəprofilaktikaməqsədiləhəmçininbiomisin, levomisetin, yemantibiotikləri, furazolidonvəmetilenabısıyeməqatılaraqbalıqlaraverilir. • Biomisinvəlevomisetininkörpəbalıqlarasutkalıqdozası 0,15 mq, 100-200 qramlıqbalıqlara 0,25 mq, 200 q-danağırolanlaraisə 0,50-0,75 mqolmalıdır. Törədicibalıqlarabuantibiotiklərnişastada 3%-lisuspenziyahalındahərkqcanlıkütləyə 50 mqhesabıiləağızdanverilir. Beləmüalicə 16-18 saatlıqfasiləilə 2-4 dəfətəkraredilməlidir. • Metilenabısıbiryaşaqədərbalıqlara 2-3 mq, 2 yaşaqədərolanlara 3-5 mqmiqdarındayemləverilir. • Furazolidonmüalicəməqsədilə 10 kqyemə 6 qrqatılırvəbalıqlaraverilir. Profilaktikməqsədləisətörədicilərə 10 kqyemə 0,4 və 2 yaşlılara 0,3 qrvəkörpələrəisə 0,2 qrqatılırvəbalıqlarınyemləndirilməsiüçünistifadəedilir. • Yemantibiotiklərindənbiovetinhərkqcanlıkütləyə 200 mq, biovetin-120-400 mq, biovetin-80-620 mq, kormoqrizin-5-400 mqvə kormoqrizin-10 isə 200 mqgöturülür. • Beləmüalicəkursları 10-15 gündavametmiş 3-5 günlükfasiləilə 2-3 dəfətəkraredilmişdir. • Son zamanlartörədicibalıqlaradibiomisinantibiotikihərkqcanlıkütəyə 25 mqhesabıiləgötürülürvətoxumalmaəməliyyatına 3 həftəqalmışqarınboşluğunainyeksiyaedilir.

12. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Balıqçılıqtəsərrüfatlarındaxəstəliyinbaşverməməsiüçünümumiprofilaktikbaytarlıq-sanitariyavəbalıqçılıq-meliorativtədbirlərkompleksindənistifadəedilməlidir. Xüsusiləhövzələrindezinfeksiyavədezinvaziyasınınaparılmasıvacibdir. Orqanizminrezistentliyininyüksəkolmasıməqsədiləonlarınyemlənmə-bəslənməşaraiti optimal olmalıdır. • Xəstəlikbaşverdikdəhəmintəsərrüfatakarantinqoyulurvəonunşərtlərinəciddişəkildəəməledilir. Xəstəlikdənölmüşbalıqcəsədlərixüsusiayrılmışyerdəxlorluəhəngləişləndikdənsonra 1,5 m dərinlikdəbasdırılır. Tutulmuşxəstəbalıqlardanhəkiminrəyiəsasındaistifadəedilir. Qidamaddəsikimidəyəriniitirmişbalıqlardankəndtəsərrüfatıheyvanlarıvəquşlarüçünyemhazırlanır. • Hazırdaqırmızıləkəxəstəliyinəqarşıvaksinhazırlanmasıişiüzərindəçalışırlar. Bu sahədəlaboratortəcrübələrinnəticəsiqənaətləndiricidir. • Karp balıqçılıqtəsərrüfatlarındahövzələrinfasilaliistifadəsihəyatakeçirilir. Bu məqsədləhövzəninsuyuboşaldılır, sonrahərhektara 25 sentnersönməmişəhəngvəya 5 sentnerxlorluəhəngsəpilir, yaxudhəminhövzədəbəzibitkilərəkilir. Birilkeçdikdənsonrayenidənbalıqyetişdirilməsiüçünistifadəedirlər. Hidrotexnikiqurğular 20%-lisönməmişəhənglə, balıqtutmaavadanlıqlarıvəmüxtəlifavadanlıqlar 4%-liformalinləzərərsizləşdirilir.