AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIKƏND TƏSƏRRÜFATINAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIKƏND TƏSƏRRÜFATINAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ 7-ci mühazirə BİOLOGİYA KAFEDRASI MÖVZU: BITKI TOXUMALARI: MERISTEMLƏR, ƏSAS VƏ ÖRTÜCÜ TOXUMALAR dos. B.M.ƏLİYEV GƏNCƏ

2. PLAN l.TÖRƏDİCİ TOXUMALAR 2.ÖRTÜCÜ TOXUMALAR 3.EPİDERMİS-DƏRİCİK 4.İKİNCİ ÖRTÜCÜ TOXUMA-MANTAR ÖRTÜYÜ, PERİDERM 5.PARENXIM VƏ ONUN TIPLƏRI 6.FOTOSİNTEZ PARENXİMİ 7.EHTİYAT PARENXIMI 8.UDUCU VƏ YA SORUCU PARENXİM 9.AERENXİM

3. ƏDƏBİYYAT • Tutayuq V.X. «Bitki anatomiyası və morfologiyası». Bakı, 1967. • ТутюгB.X. Анатомия и морфология растений. М., 1980 • Hümbətov Z.İ. Bitki anatomiyası və morfologiyası. Gəncə, 2000. • Qasımov M.Ə. Ali bitkilərin morfologiyası və sistematikası. Bakı, 1959. • Qədirov H., Quliyev V.Ş. Ali bitkilərin sistematikası. Bakı, 1984. • Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. Т I, П. М., 1976. • Эсау К. Анатомия семенных растений 1 и 2 книга. М., 1980. • Лотова Л.И. Ботаника, морфология и анатомия растений. МГУ, 2007. • Коровкин О.А. Анатомия и морфология растений. Москва, 2008. • WWWBSU. az • WWWtim.acad.RU • WWW ANİ. az

4. Bitki toxumaları Müasir dövrdə yer kürəsinin müxtəlif güşələrində yayılmış çox müxtəlif quruluşlu bitkilər təkamül tarixinin məhsuludur. Cücərmədə olan toxum böyüdükdə onun rüşeym kökcüyündən əsl kök, rüşeym tumurcuğundan isə əsl gövdə və yarpaqlar əmələ gəlir. Bu orqanlar böyü-üb inkişaf etdikcə mürəkkəb fızioloji vəzifə daşımağa başlayır. Hər orqanın daxilində yerləşən hüceyrələr arasmda da vəzifə bölgüsü gedir və toxumlar əmələ ;əlir. Beləliklə, toxuma eyni fizioloji vəzifə daşıyan və həmin vəzifənin icrasma ıyğun bir-birinə bənzər quruluşda olan hüceyrə qrupuna deyilir. Təkamül tarixində ən mürəkkəb quruluşlu və ixtisaslaşmış toxumlara çiçəkli bitkilərdə (örtülütoxumlularda) rast gəlirik. Onlarda örtücü, mexaniki, parenxim, ifrazat və törədici toxumlar əmələ gəlmişdir. Törədici toxumаlar və ya meristemlər  Bitki orqanizminin bütün hissələrini törədici toxumlar əmələ gətirir. Törədici toxumlar meristem adlanır. Meristos - yunanca bölünməyə qadir deməkdir. Heyvan orqanizmindən fərqli olaraq bitki orqanizmində həmişə fəaliyyətdə olan törədici toxuma vardır. Bu törədici toxuma bitki yaşayışının ilk dövründən başlayaraq bitki məhv olana qədər onda yeni toxumlar və yeni orqanlar əmələ gətirir. Rüşeymin törədici hüceyrə qrupu istər gövdədə, istərsə də kökdə öz fəaliy-ətini sonralar da davam etdirir, həmin orqanlann böyümə nöqtələrinə çevrilir və boy atmalanna səbəb olur. İstər gövdə, istərsə də kök uzununa boy atdığı kimi, eninə də böyüyür. Onların eninə böyüməsini kambi adlanan yan meristemi təmin edir. Kambi sonralar, yəni orqan tamam qurulduqdan sonra, ilk meristemdən törəmiş toxumlardan əmələ gələrək, gövdəni və kökü bir qurşaq kimi əhatə edir. Beləliklə, meristemlər orqanizmdə yerləşdikləri yerə görə iki qrupa ayrılır təpə meristemləri və yan meristemlər. Təpə meristemlərinə gövdənin və kökün böyümə konusları, yan meristemlərə isə kambi, mantar kambisi, peritsıkl və interkolyar meristem daxildir. İkinci meristemlər orqanizmdə birinci quruluş təşkil olunandan sonra əmələ slir. İkinci meristemlər birinci meristemlərdən əmələ gəlmiş daimi toxumlardan, onların təzədən törədici toxumaya çevrilməsi nəticəsində əmələ gəlir. İkinci meristemlərə kambi (ana qat) və mantar kambisi (fellogen) aiddir. Kambi gövdə və kökün eninə böyüməsini təchiz edən meristemdir.

5. Шякил 1. Аьаътиплибиткининэюрцнцшц

6. Шякил 2. Елодейаэювдясининбюйцмя конусу

7. Шякил 3. Кюкцнбюйцмя конусу

8. Шякил 4. Эювдядянялавякюкляринбюйцмя конусу

9. Meristem hüceyrələri öz xarakter quruluşları ilə daimi toxumların hüceyrələndən fərqlənir. Onlar bərabər irilikdə olub, formaları bir-birinə çox bənzəyir dairəvi və ya çoxbucaqlıdırlar, qılıflan nazik, yarımşəffafdır; iri nüvələri hüceyrənin mərkəzində yerləşir, hüceyrələr dənəvər sitoplazma ilə dolu olur, meristem hüceyrələrində, hüceyrəarası boşluqlarda vakuol olmur, adətən meristem hüceyrələri bir-biri ilə çox kip qonşulaşır. İnisial hüceyrələrdən törəmiş yeni hüceyrələr meristem hüceyrələrinə çevrilir və özləri də bir çox yeni hüceyrə əmələ irir. Meristem hüceyrələr inisial hüceyrələrdən uzaqlaşdıqca qabiliyyətlərini itir və müəyyən bir fızioloji vəzifə götürməklə daimi toxumların tərkibinə keçir. Örtücü toxumalar Bitkinin orqanlarının xaricdən örtücü toxumlar əhatə edir. Örtücü toxuma xarici mühit ilə daxili toxumlar arasında münasibət yaradır. Onlan xarici, fıziki və mexaniki təsirlərdən qoruyur; temperaturun kəskin dəyişməsindən, artıq buxarlanmadan, mikroorqanizmlərin sporlarının daxili zərif toxumlara keçməsindən və s. zərər verən amillərin mənfi təsirindən qoruyur. Örtücü toxuma maddələrin xarici mühitdən bitkinin daxilində keçməsini, qaz mübadiləsini tənzim edir. Ötürücü toxumaları əsasən mənşəcə fərqləndirirlər, birinci meristemdən əmələ gələn örtücü toxuma - birinci örtücü toxuma, ikinci meristemdən əmələ gələn örtücü toxuma isə ikinci örtücü toxuma adlanır. Birinci örtücü toxumaya epidermis spiblem, ikinci örtücü toxumaya isə mantar örtüyü aiddir. Epidermis-dəricik Müxtəlif orqanlann epidermisi müxtəlif bioloji mahiyyət daşımaqla müxtəlif fizioloji vəzifə ifa edir. Gövdə və kök maddələr mübadiləsində müxtəlif rol oynadiqları kimi, onların dəriciyi də quruluşca bir-birindən fərqlənir. Epidermis əksər hallarda bir qat hüceyrədən ibarət olur. Nadir hallarda bəzi bitkilərin, oleandrın yarpağında olduğu kimi, epidermis bir neçə mərtəbədən rət olur. Bəzən dəricikaltı hipoderm də inkişaf etmiş olur (Eldar şamının iynəsidə olduğu kimi). Dəricik hüceyrələri bir-birinə çox sıx birləşir. Ağızcıq, tük örtüyü, kutikul və mum təbəqəsi və s. epidermisin hissələridir. Onlarbitkilərin həyatında mühümvəzifə daşıyırlar..

10. А – Цчйарпагйонъада (Трифолиумрепенс) аьызъыьынгурулушу;Б – Гарьыдалы (Зеа маис) аьызъыьынынгурулушу;В – Тцкъцкляринэцрцнцшц

11. ВЯЗИЛИ ТЦКЪЦКЛЯР

12. АДИ ШАМЫН (Пинуссилвестрис) ИЙНЯСИНДЯН ЕНИНЯ КЯСИКДЯ ДЯРИЪИЙИНИН ГУРУЛУШУ

13. Шякил 5. Туссилагафарфара – алтдяриъикдятцкюртцйцнцнэюрцнцшц

14. ЯМИЪИ ТЕЛИН (кюктцкъцйцнцн) ЭЮРЦНЦШЦ

15. İkinci örtücü toxuma-mantar örtüyü periderm  Epidermis qısaömürlü örtücü toxumadır. O, yalnız yarpaqların, birillik otların və çoxillik otlann bəzilərinin gövdələrinin üzərini əvvəldən axıra qədər örtür. Çoxillikbitkilərdə, xüsusən ağac və kollarda epidermis, adətən, mantar örtüyü ilə əvəz olunur. Bəs dəricik mantar örtüyü ilə necə əvəz olunur? Çox vaxt zoğ böyüdükcə dəriciyin altında yerləşmiş parenxim hüceyrələr ya qabığın parenxim hüceyrələri və ya qabığın parenxim hüceyrələri embrional-meristematik hüceyrələrə çevrilərək çoxalmağa başlayır. Bu qayda üzrə mantar kambisi-fellogen əmələ gəlir və fəaliyyətə başlayır. Deyilənlərdən aydın olur ki, mantar örtüyü üç qatdan ibarətdir: 1) fellem və ya mantarlaşmış hüceyrə təbəqəsi. 2) fellogen və ya mantar kambisi. 3) felloderm və ya mantar parenximi. Mantar ağızcığı - mərcimək. Mantar ağızcığı və ya mərcimək peridermin mantarlaşmamış mühüm hissəsidir. Mantar örtüyünün törəməsi prosesində dəricik ağızcıqlarından bir çoxunun altında əmələ gəlmiş hüceyrələr mantarlaşmayıb, öz canlılığını saxlayır. Həmin hüceyrələr bir-biri ilə çox zəif birləşir, aralarında isə geniş hüceyrəarası boşluqlar qalır. Bu boşluqlar vasitəsi ilə qaz mübadiləsi davam edir. Bu hüceyrə grupu doldurucu parenxim adlanır ki, bu da mantar ağızcığını əmələ gətirir. Parenxim və onun tipləri  Bitki orqanizminin əsas kütləsini adi parenxim hüceyrələri təşkil edir. Or-nizmin adi hüceyrələrini hələ Qryu bitki anatomiyasına aid 1682-ci ildə verdiyi : əsərində parenxim adlandırmışdır. Yunanca parenxim «əsas toxuma» mənasında işlədilir. Bitki orqanizmində üç qrup parenxim geniş yayılmışdır: 1) fotosintez parenximi və ya xlorenxim, 2) ehtiyat parenximi və 3) uducu və ya sorucu parenxim. Fotosintez parenximi yarpaqlarda, ot bitkilərinin zoğunda (qabıq hissəsində) ağac bitkilərinin qabığımn xarici qatmda yerləşən parenximdən ibarətdir. Fotosintez parenximi çox vaxt assimilyasiya parenximi adlanır. Ehtiyat parenximi. Bitki hazırİadığı üzvi qida maddələrin bir qismi yaşayışa - böyüməyə, inkişafa və s. sərf olunduğu halda, onlann çox miqdarı hüceyrələrdə ehtiyat halında toplanır. Uducu və ya sorucu parenxim kökün birinci quruluşunda əmələ gələn qabıq renximidir. Bu parenxim əmici tellərin torpaqdan sorduğu suyu və mineral duzların məhlulunu udub daxili toxumalara keçirir. Daşıdığı vəzifəyə uyğun olaraq bu parenximə uducu vəya sorucu parenxim adı verilmişdir. Suda və çeyilliklərdə bitən bitkilərin kökündə, gövdəsində və hətta yarpaqlarında oksigen ehtiyatı toplanan boşluqlar olur. Bu boşluqlar parenxim hüceyrələri ilə əhatə olunur. Belə parenxim hava parenximi və ya aerenxim adlanır.

16. Шякил 6. Гараьатэювдясининенинякясийиндя перидерм

17. Шякил 7. Эяндялашбудаьындамантараьызъыьы