BİOLOGİYA İXTİSASI ÜZRƏ MİKOLOGİYA KURSU

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ BİOLOGİYA İXTİSASI ÜZRƏMİKOLOGİYA KURSU

2. Mövzu 3. Göbələklərin biokimyası • Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, • professor İbrahim Cəfərov

3. P L A N Göbələk hüceyrəsinin kimyəvi tərkibi Göbələk hüceyrəsinin makromolekulları Nuklein turşuları, zülallar və polisaxaridlər Fosfolipidlər və elementar membranlar Qida maddələrinin çevrilməsi

4. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. İbrahim Cəfərov Ümumi fitopatologiya. Bakı: “Elm”, 2007, 392 s. 2. Sadiqov A. Azərbaycanın yeməli və zəhərli göbələkləri. Bakı: “Elm”, 2007, 109 s. 3. M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Mikoloji-1. Erzurum: 2010, 91 s. 4. Горленко М.В., Гарибова Л.В., Сидирова И.И. и др. Все о грибах. М.: Лесн. пром-сть, 1986, 280 с., ил. 5. Гарибова Л.В., Лекомцева С.Н. Основы микологии. М.: 2005, 220 с. 6.Попкова К.В. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 2005, 410 с. 7.Мюллер Э., Лёффлер В. Микология. М.: Мир, 1995, 343 с.

5. Hüceyrənin kimyəvi tərkibi

6. Hüceyrənin qeyri-üzvi komponentləri Hüceyrədə miqdarına görə 3 qrup elementləri ayırd etmək mümkündür. I qrupa oksigen, karbon, hidrogen və azot daxildir. Hüceyrənin tam tərkibinin 98%-i məhz bu elementlərin payına düşür. II qrupa kalium, natrium, kalsium, kükürd, fosfor, maqnezium, dəmir və xlor daxildir. Bu II qrup elementlər makroelementlər adlanırlar. Digər elementlər ümumi kimyəvi tərkibinin on mində bir hissəsini təşkil edir, III qrupa daxil olan bu elementləri mikroelementlər adlandırırlar. Canlı orqanizmlərin hüceyrələrində 90-a yaxın elementlərə, onlardan 25-nə isə bütün canlı hüceyrələrdə rast gəlinir. Bütün qeyd edilən kimyəvi elementlər həm də cansız təbiətin tərkibinə daxildirlər. Bu canlı və cansız təbiətin vahidliyinin təsdiqi, sübutudur.

7. Oksigen Natrium Karbon Hidrogen Makroelementlər Fosfor Kalium Xlor Dəmir

8. Sink Yod Mis Manqan Flor Mikro- elementlər

9. Ultramikro-elementlər

10. Maddələr Hüceyrənin tərkibində 60-98% təşkil edir Orqanizmin daxili mühitini təşkil edir, hidroliz proseslərində iştirak edir Su Hüceyrəni strukturlaşdırır Universal həlledici, katalizator və kimyəvi reaksiyaların iştirakçısıdır

11. Nuklein turşuları Lipidlər Fermentlər Karbohidratlar Zülallar ATF Hüceyrənin üzvi komponentləri

12. Lipidlər İki qatlı lipid Lipid molekulu Protein molekulu

13. Lipidlərin funksiyaları Qurucudur- bütün membran-larda ali yağlı bilipid qat- larının mürəkkəb efirləridir Termonizamlayıcıdır, Hormonaldır Orqanizmdə suyun mənbəyidir Energetikdir D, E vitaminlərinin komponentləridir Ehtiyat qida maddələridir

14. Karbohidratlar

15. Monosaxaridlər Disaxaridlər Polisaxaridlər Qlükoza Fruktoza Riboza Dezoksi-riboza Saxaroza Maltoza Nişasta Qlikogen Sellüloza DNT, RNT və ATF komponentləridir Ehtiyat qida maddələridir Energetikdir

16. Zülallar

17. İkili struktur ( α - spiralı) İlkin struktur (amin turşuları zənciri)

18. Üçlü struktur Dördlü struktur (zülal yığını)

19. Nuklein turşuları

20. Nuklein turşuları Məlumat RNT DNT RNT Ribosom RNT Riboza, azot əsaslı- adenin, quanin, sitozin, urasil dezoksiriboza, azot əsaslı- adenin, quanin, sitozin, timin Transport RNT Virus RNT və DNT

21. DNT-nin vəzifələri • Xromosomlar əmələ gətirir • Genetik kod – irsi məlumatların ötürülməsi və • saxlanması • Zülal və RNT-nin biosintezi – zülalın ilkin strukturunu • kodlaşdırır • Nüvə, mitoxondri və plastidlərdə saxlanılır

22. Məlumat RNT- zülalın iklin strukturu haqqında məlumatı ötürür, zülalın biosintezində iştirak edir Ribosom RNT- ribosomların bədənini qoruyur RNT Transport RNT – ribosomlarla zülalın sintezi yerinə aminturşularını daşıyır və kodlaşdırır Virus RNT və DNT – virusların genetik aparatı

23. Fermentlər Müasir dövrdə 2 mindən artıq fermentlər müşahidə edilmişdir. İstehsalatda tətbiq olunan qeyri-üzvi katalizatorların səmərəliliyinə nisbətən onların səmərəliliyi daha yüksəkdir. Katalaza fermentinin tərkibində olan 1 mq dəmir 10 ton qeyri-üzvi dəmiri əvəz edir.

24. Adenozintrifosfat turşusu və onun hüceyrədə rolu (ATF) Adenin Fosfat turşusunun 3 qalığı Riboza

25. Göbələklərin funksiyaları makromolekul və lipidlərin sintezi (biokütlənin artması) Göbələklər də başqa orqanizmlərdə olduğu kimi 3 əsas funksiyanı yerinə yetirirlər: maddələr mübadiləsinin yerinə yetirilməsi üçün enerjinin alınması növlərin xüsusiyyətlərini və fəaliyyətini əks etdirən ikili metabolizm çərçivəsində çevrilmələr

26. Göbələk hüceyrəsinin makromolekulları Maddələr mübadiləsində əksər amillər və hüceyrənin bütün komponentləri əhəmiyyətlidir və bir-birinə təsir edirlər. Onun ən yuxarısında duran nuklein turşuları, xüsusilə DNT əhəmiyyətli çevrilmələri ətraf mühitə müvafiq irsi nizamlamalar əsasında müəyyən edir. DNT qoruyur, RNT genetik informasiyanı mobilizə edir. Başqa zülallar, habelə III sinif makromolekullar – polisaxaridlər göbələklərin əhəmiyyətli həyati vacib strukturlarının tərkibinə daxildir. Makromolekullarda monomerlər öz aralarında ciddi birləşir, onların ardıcıllığı biosintezin gedişində müəyyənləşir.

27. Nuklein turşuları, zülallar və polisaxaridlər Göbələk hüceyrəsində DNT-nin miqdarı: bakteriya hüceyrəsinə nisbətən 2,5-10 dəfə böyük bitki və heyvan hüceyrələrində olduğundan 200-300 dəfə kiçikdir

28. Achlya (Oomycetes) göbələyində 82% Aspergillus (Hyphomycetes) 97% Neurospora (Euascomycetes) 90% Təkrar olunmayan DNT ardıcıllığının payı: İribuynuzlu mal-qaranın DNT-də yalnız 55% buğdada 75%-dir

29. Bütün eukariotların xromosomlarında DNT yığımı mirvari saplarını xatırladır, göbələklərdə hər nuklesomda təxminən 140 cüt nukletoid cütü vardır. Birləşdirici zəncirlər isə təqribən 20 nukleotiddən ibarətdir. Achlya göbələyində 30000 gen vardır ki, 7%-i və ya 2000 gen vegetativ fazadadır. Saccharomyces 10000 gendən böyümə üçün 3000-4000 istifadə edir. Bu Neurosporada 20000-dən 2000 (10%), Aspergillus nidulaus 22000-5000-6000 (27%)-dir. Müqasiyə üçün deyək ki, Aspergillus nidulans ekspressiya üçün 6600 gen tələb edir, konidilərin əmələ gəlməsi 6500 gen daxilində baş verir.

30. Müxtəlif göbələklərin DNT-də quanin + sitozin cütünün faizlə molyar payı

32. Ribonuklein turşuları (RNT) Dezoksiriboza turşusunda 3 tip RNT: ribosom (r RNT) transport (t RNT) matris (m RNT)

33. Zülallar Bunlar polipeptidlər olub, amin turşularının qalıqlarından ibarətdir, zülalların bir çoxu digər kimyəvi komponentlərlə (qlikoproteinlər, lipoproteinlər və başqaları) əlaqədardır. Polipeptid zəncirin sintezi monomerlərin daşıyıcısı kimi aminoatsil – transport RNT-nin iştirakı ilə ribosomlarda gedir. Prosesdə matris RNT də translyasiya, fermentlər, enerji mənbəyi kimi iştirak edir. Göbələk hüceyrələrində zülallar əsasən iki tipdə təqdim olunurlar: fermentlər və skleroproteinlər.

34. Fermentlər Bunlar biokatalizatorlardır, demək olar ki, bütün hüceyrə reaksiyalarında iştirak edirlər və ilkin maddələr mübadiləsi proseslərini ciddi nizamlayırlar. Göbələklər üçün tipik nümunələrə baxaq.

35. Sellülolozlar Sellülozların parçalanmasını birlikdə 3 tip fermentlər həyata keçirirlər. Endo-1,4 qlyukonazlar onun zəncirini daxildən parçalayırlar, bu zaman onların nəhayəti azad olaraq 1,4 – ekzoqlyukamozları sellobioz diametrlərdən aralayır, nəhayət başqa B qlyukozidalar sellobiozdan qlükoza əmələ gətirir. Son məhsullar sellobioza və ya qlyukozlar müvafiq fermentləri ingibirləşdirir.

36. İzofermentlər Bunlar eyni vaxta və təxminən eyni cür təsir göstərən fermentlərdir. Onlar, misal üçün, pentozofosfat tsiklindən aromatik amin turşularına aparan ilkin reaksiyalardan birini xarakterizə edirlər. Onların fəallığı müxtəlif adlı maddələrin ingibirləşdirilməsi yolu ilə nizamlanır, demək olar ki, həmişə miqdarda son məhsul formalaşır.

37. Ekzosfermentlər Ekzosfermentlər (misal üçün, çoxlu miqdarda sellüloza və proteazlar). Ekzofermentlər göbələk hüceyrəsi tərəfindən mühitə buraxılır. Daha sonra onun tərəfindən dağılan substratın məhsulu udula bilir. Lakin fermentlərin əksəriyyəti hüceyrənin daxilində istifadə edilir və orada da lokallaşır. Multifermentlər kompleksi eyni vaxtda və bir nöqtədə öz aralarında baş verən çoxlu sayda reaksiyalara xidmət edir, misal üçün yağ turşularının və ya triptofanın sintezi.

38. Profermentlər – bu fəal fermentlərin qeyri fəal sələfləridir. Fəallaşma misal üçün, spesifik proteazalarla həyata keçirilir. • Skleroproteinlər – göbələk hüceyrəsinin vacib və əhəmiyyətli zülalları olub, fermentlərə aid deyildir. Skleroprotein termini (skelet, dayaq, struktur zülalları) adətən göbələklərin hüceyrə divarının element tərkibidir və onların quruluşunu müəyyən edir.

39. Polisaxaridlər Geniş yayılmış assimilyasiya məhsullarıdır, bu heksoz, pentoz, uron turşuları, şəkər spirtləri, habelə onların aminli başqa törəmələridir. Göbələklərin hüceyrə divarında həmişə onların bir neçə tipi iştirak edir. Sellüloza, xitin, L-qlyukan və başqa eyni monomerlərlə yanaşı çoxlu heteropolisaxaridlər də iştirak edir. Hüceyrə divarının vacib və əhəmiyyətli molekulları qlükozid əlaqələr zənciri kimi təqdim edilir, yəni bu qlikanlar ən müxtəlif tərkiblidir.

40. Göbələklərdə tez-tez rast gəlinən polisaxaridlər Qeyd: rum rəqəmləri tiplərin şərti işarələridir.

41. Zülallar Proteolitik fermentlərin üç əsas tipini ayırd edirlər: zülal zəncirinin daxilində peptid əlaqələrini pozurlar Endopeptidazlar əksinə, zəncirin yalnız qurtaracağına Ekzopeptidazlar karboksil, aminopeptidazlar aminlərə təsir edirlər Karboksipeptidazlar

42. Polisaxaridlər də çoxlu sayda göbələklər tərəfindən qida maddələri qismində istifadə edilir. Sellülozanı parçalayan üç tip fermentlər sinergik təsir edirlər. Bir yerdə və eyni vaxta da onlar növbə ilə edildiyinə nisbətən 30 dəfədən artıq substratın halını dəyişirlər. Bu üstünlük təbiətdə də üzə çıxır. Liqnosellülzalar-kimyəvi davamlı polisaxaridlərdir, lakin göbələklər onları da digər orqanizmlərə nisbətən fəal dağıdırlar. Göbələklərin geniş yayılmış fermentləri nişasta, pektin və hemisellülozları hidroliz edir, ona görə ki, onlara rast gəlinən bütün təbii üzvi makromolekullara daxil ola bilirlər. Onların bu xüsusiyyəti materialları zədələmək nöqteyi nəzərdən əhəmiyyətlidir.

43. Lipidlər Yağların dağılması lipazalarla başlayır, onları qliserin və yağ turşularına çevirir. Bu zaman hər iki məhsul sonrakı maddələr mübadiləsi proseslərinə qoşulur. Təbii şəraitdə göbələklər tərəfindən istifadə edilən yağlar başqa ərzaq məhsullarının sulu məhlullarında təqdim olunur (süd tipli emulsiyalar, bitki hüceyrələrinin sitoplazmasında vakuollarla ). Onların hüceyrələrində toplanan ehtiyat yağlar nadir tiplərə aiddir (çox zaman yağ turşularında; palmitin-C16, stearin C 18, olein C18). Sənaye nöqteyi nəzərdən yağların mikrob parçalanması xüsusi rol oynayır.

44. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları • 1. Hüceyrənin qeyri-üzvi komponentləri neçə qrupa bölünür? a) 3 b) 2 c) 1 d) 10 e) çoxlu qruplara

45. 2. Hüceyrənin tam tərkibinin 98%-i təşkil edən elementləri düzgün müəyyən edin? a) natrium, kalium, oksigen b) oksigen, karbon, hidrogen, azot c) karbon, oksigen, molibden, litium d) mis, manqan, azot e) yalnız azot və oksigen

46. 3. Canlı orqanizmlərin hüceyrələrində təxminən neçə elementə rast gəlinir? a) 100-dən artıq b) bir neçə c) 90-a yaxın d) 10-a yaxın e) cədvəlin bütün elementləri

47. 4.Neçə element bütün canlı hüceyrələrdə rast gəlinir? a) 10-a qədər b) 15 c) 30-dan çox d) 25 e) 2

48. 5.Hüceyrənin tərkibində olan mikroelementləri göstərin? a) dəmir, sink, kalium b) natrium, dəmir c) manqan, sink, qod, mis, flor d) bor, manqan, xlor, brom e) yalnız mis və flor

49. 6.Canlı hüceyrədə rast gəlinən ultramikroelementləri düzgün sıralayın? a) natrium, oksigen, hidrogen, selenium b) xlor, brom, yod, manqan c) qızıl, gümüş, yod d) manqan, flor, xrom, yod e) gümüş, qızıl, brom, selenium

50. 7. Hüceyrənin tərkibində su neçə faizdir? a) 60-78% b) 60-90% c) 60-98% d) 50-55% e) 10%-ə qədər