Marian Gorynia METODOLOGIA NAUK EKONOMICZNYCH

1. Marian Gorynia METODOLOGIA NAUK EKONOMICZNYCH

2. Założenia – słuchacze znają z wykładu Prof. Ratajczaka następujące definicje i rozróżnienia: • Co to jest nauka (w znaczeniu funkcjonalnym i wynikowym)? • Co to jest metodologia nauki – nauka o metodach badań? • Racjonalność jako cecha badań naukowych (różnice między poznaniem naukowym i poznaniem nienaukowym) • Jakie są związki między typowymi procesami poznawczymi a praktycznymi funkcjami wiedzy? • Jakie są główne i na czym polegają współczesne stanowiska metodologiczne (falsyfikacjonizm Poppera i następców, koncepcja rewolucji naukowych Kuhna, koncepcja naukowych programów badawczych Lakatosa, instrumentalizm)? • Jakie są podstawowe klasyfikacje nauk (nauki formalne i nauki empiryczne)? • Nauki społeczne (w tym ekonomiczne) a nauki przyrodnicze • Założenia indukcjonizmu i hipotetyzmu jako głównych strategii badawczych nauk empirycznych

3. Struktura mojego wykładu – wykład ma charakter komplementarny w stosunku do wykładu Prof. Ratajczaka • Teoria – trzy składniki (aspekty, poziomy, warstwy): ogólna orientacja teoretyczno-metodologiczna, model pojęciowy i teoria empiryczna • Podstawowe narzędzia analityczne – definicje, klasyfikacje i typologie, schemat analityczny, model, typ idealny, wzorzec • Wynik naukowy – budowanie hipotez, weryfikacja i falsyfikacja hipotez • Narzędzia analityczne a „warstwy” w doktoracie, wpływ na strukturę pracy • Ogólna koncepcja pracy doktorskiej • Rola case study w badaniach naukowych • Literatura w pracy doktorskiej • Poziomy analizy w naukach ekonomicznych • Zarządzanie strategiczne jako przykład syntezy mikroekonomicznych teorii firmy i koncepcji firmy w ramach nauk o zarządzaniu • Bibliografia tego opracowania

4. Ad-1Teoria - ontologia, epistemologia, metodologia, model pojęciowy i teoria empiryczna • Teoria – jako nauka w sensie rezultatowym • Teorią ekonomiczną jest wszelki zbiór założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o rzeczywistości ekonomicznej, mający dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywać dalsze badania. • Trzy składniki (aspekty) każdej teorii: • Ogólna orientacja teoretyczno-metodologiczna • Model pojęciowy • Teoria empiryczna

5. Ogólna orientacja teoretyczno-metodologiczna • Orientacja stanowi podstawę, bazę filozoficzną teorii, przyjętą w dużej mierze a priori i potwierdzającą (lub nie) swoją przydatność i płodność na innych poziomach refleksji naukowej – przy budowaniu modeli czy systemów twierdzeń teoretycznych • Ogólna orientacja teoretyczno-metodologiczna obejmuje trzy rodzaje założeń: • Zespół fundamentalnych założeń na temat charakteru rzeczywistości ekonomicznej – tezy ontologiczne • Zespół fundamentalnych założeń na temat szans i granic poznania ekonomicznego – tezy epistemologiczne • Zespół fundamentalnych założeń na temat pożądanych sposobów badania rzeczywistości gospodarczej – dyrektywy metodologiczne

6. Model pojęciowy • Model pojęciowy – zespół powiązanych kategorii analitycznych składających się na szczególną wizję świata ekonomicznego, jego budowy oraz mechanizmów jego funkcjonowania i zmiany. • Poprzez wprowadzenie analitycznych rozróżnień, konwencji definicyjnych, klasyfikacji, typologii – model selektywnie strukturalizuje amorficzną rzeczywistość ekonomiczną, zwracając uwagę na pewne zjawiska i procesy, a pomijając inne, uwypuklając jedne ich aspekty, a negliżując drugie. • Podobnie jak orientacja teoretyczno-metodologiczna model może okazać się przydatny i płodny (lub nie) dopiero na innych poziomach refleksji naukowej – w szczególności przy konstruowaniu systemu twierdzeń. • Innymi słowy model pojęciowy jest przyjętym sposobem interpretacji (widzenia) świata ekonomicznego, rozbudowanym pomysłem na temat tego, jak ów świat można ujmować.

7. Teoria empiryczna • Jest to teoria w sensie wąskim – zbiór powiązanych z sobą twierdzeń o zależnościach pomiędzy zmiennymi cechami obserwowanych zjawisk czy procesów, a jeszcze inaczej – system praw ekonomicznych. • Twierdzenia takie (prawa) odnoszą się już wprost do świata empirycznego, orzekają coś o jego prawidłowościach, regularnościach, tendencjach – a więc mogą być prawdziwe lub fałszywe, ulegają potwierdzeniu lub obaleniu w zależności od tego, jak rzeczy się mają naprawdę.

8. Przykład – deklaracja czym jest przedsiębiorstwo – ogólna koncepcja przedsiębiorstwa • Przedsiębiorstwo jest systemem (obiektem) złożonym z uporządkowanych i w jakiś sposób ze sobą powiązanych części. • Przedsiębiorstwo jest podmiotem. Jego zachowanie nie jest ani całkowicie autonomiczne, ani całkowicie zdeterminowane przez czynniki zewnętrzne. Jest tylko częściowo dowolne, a częściowo musi uwzględniać zewnętrzne ograniczenia, w tym wpływ innych podmiotów. • Przedsiębiorstwo jest przeważnie organizacją czyli systemem wielopodmiotowym. Składa się on z osób dążących do określonego wspólnego celu (przynajmniej do pewnego stopnia). Wyjątkiem są przedsiębiorstwa jednoosobowe. • Przedsiębiorstwo jest systemem socjotechnicznym. Obejmuje on ludzi, którzy wykorzystują maszyny, urządzenia i narzędzia (technikę przedmiotową) oraz stosują określone metody i sposoby działania (technikę czynnościową). • Przedsiębiorstwo jest formalnie wydzielone pod względem organizacyjnym i własnościowym. Formalnie zorganizowana grupa ludzi (np. na podstawie umów o pracę) ma ustalone uprawnienia do dysponowania określonymi zasobami materiałowymi, technicznymi, finansowymi itp. na podstawie prawa własności lub z upoważnienia ich właściciela.

9. Przedsiębiorstwo jest systemem otwartym – wymienia materiały, energię i informacje z otoczeniem. Uczestniczy w wymianie towarowo-pieniężnej, czyli odpłatnie nabywa surowce, materiały, energię i siłę roboczą, które przetwarza na produkty i usługi sprzedawane innym podmiotom gospodarczym. • Przedsiębiorstwo jest systemem dynamicznym. Wraz z upływem czasu zmienia się jego wielkość, skład, struktura wewnętrzna oraz relacje z otoczeniem.

10. Przykład – przedsiębiorstwo – założenia ontologiczne wyprowadzone z systemizmu • Przedsiębiorstwo nie jest ani prostym agregatem jednostek ludzkich, ani też ponadjednostkową całością – jest ono systemem wzajemnie powiązanych jednostek. • Zgodnie z postulatami ogólnej teorii systemów, przedsiębiorstwo jest elementem porządku hierarchicznego, tzn. jest systemem hierarchicznym (wielopoziomowym) – systemy określonego poziomu (podsystemy) tworzą łącznie systemy wyższego poziomu. • Z wcześniejszych założeń wynika, że równie właściwe jest ich odnoszenie do przedsiębiorstwa, jak i do gospodarki jako całości.

11. Przedsiębiorstwo jest systemem wielopodmiotowym – w jego skład wchodzą ludzie i grupy ludzi zachowujące się w sposób rozmyślny. Zachowania podmiotów uwarunkowane są przez kontekst subiektywny i obiektywny. Kontekst subiektywny tworzą zasoby wiedzy oraz normy danego podmiotu. Kontekst obiektywny związany jest z oddziaływaniami regulacyjnymi (wpływ innych podmiotów na dany podmiot) oraz z wpływem realnej sfery gospodarowania (warunki naturalne, zasoby, standardy techniczne, popyt itp.). • Zależność między zachowaniem podmiotu a kontekstem, w jakim działa, jest dwustronna, czyli ma charakter sprzężenia zwrotnego; podmioty przystosowują swe działania do kontekstu, jednocześnie jednak wywierają wpływ na tenże kontekst. • Przedsiębiorstwo jest systemem socjo–technicznym – wykorzystywana jest w nim technika przedmiotowa (środki produkcji) oraz technika czynnościowa (metody i procedury posługiwania się środkami produkcji).

12. Przedsiębiorstwo jest dynamicznym systemem interakcyjnym. Interakcje zachodzą pomiędzy poszczególnymi podsystemami tego systemu oraz pomiędzy tymi podsystemami i systemem jako całością. Interakcjami tymi rządzą zinstytucjonalizowane reguły gry. Instytucjonalizacja reguł gry oznacza takie ich cechy, jak powtarzalność i przewidywalność. Instytucjonalizacja może być sformalizowana (system prawny), jak też może odwoływać się do zwyczaju.

13. Przykład – przedsiębiorstwo – założenia metodologiczne wyprowadzone z systemizmu • Założenie systemizmu metodologicznego – konieczność uwzględnienia w badaniach zarówno cech elementów składowych, jak i cech systemowych, wynikających z interakcji podmiotów gospodarczych. • Założenie analizy wielopoziomowej – autonomicznej analizy danego poziomu, analizy kontekstualnej (w kontekście wyższego poziomu) oraz analizy redukcyjnej (wyjaśnianie poprzez zmienne niższego poziomu). • Założenie wyjaśnienia funkcjonalno–genetycznego – geneza zachowań podmiotów gospodarczych jest związana z ich normami oraz percepcją zewnętrznych i wewnętrznych ograniczeń. Spośród autonomicznych działań i częściowo autonomicznych odpowiedzi utrwalają się i rozpowszechniają się jednak tylko te, które prowadzą do pożądanych wyników. • Założenie wyjaśniania dialektycznego – podmioty gospodarcze jednocześnie kształtują i przystosowują się do warunków działania. • Założenie uwzględniania czynnika technicznego w wyjaśnianiu. • Założenie analizy diachronicznej, obejmującej dłuższe odcinki czasu i wyjaśniającej zachowania podmiotów gospodarczych w kontekście gier, które rozgrywają.

14. Ad-2Podstawowe narzędzia (kategorie) analityczne • Definicje • Podział logiczny, klasyfikacja, partycja i typologia • Schemat analityczny • Model • Typ idealny • Wzorzec

15. Definicje • Definicja – wyrażenie podające informację o znaczeniu jakiegoś słowa • Rodzaje definicji: • Sprawozdawcze • Projektujące – konstrukcyjne lub regulujące • Budowa definicji – definiendum, zwrot łączący, definiens • Błędy: • Ignotum per ignotum • Idem per idem – błędne koło bezpośrednie, błędne koło pośrednie • Definicja za wąska • Definicja za szeroka • Błąd przesunięcia kategorialnego

16. Podział logiczny, klasyfikacja, partycjai typologia • Pojęcie podziału logicznego – całość dzielona (totum divisionis) i człony podziału (membra divisionis) • Warunki poprawności podziału logicznego – wyczerpujący, rozłączny • Podział dychotomiczny – dwudzielny • Klasyfikacja – wielostopniowy podział logiczny • Partycja – wyróżnianie części składowych pewnego przedmiotu • Typologia – wyróżnianie typów przedmiotów

17. Schemat analityczny Zbiór istotnych cech (zmiennych) obiektu wraz z określeniem obszaru zmienności tych cech i zarysowaniem kierunku zależności między nimi.

18. Model Odwzorowanie najistotniejszych rzeczywistych cech badanego obiektu (zmiennych i relacji) (model opisowy).

19. Typ idealny Zmienne opisujące badany obiekt występują w wartościach ekstremalnych - na przykład konkurencja doskonała (rynek doskonały).

20. Wzorzec Zbiór najistotniejszych pożądanych cech badanego obiektu.

21. Ad-3Wynik naukowy - budowanie hipotez, weryfikacja i falsyfikacja hipotez • Wynik naukowy jako teoria czyli jako zbiór twierdzeń • Skąd się biorą hipotezy? Weryfikacjonizm versus falsyfikacjonizm • Cechy doktoratu: • Oryginalność problemu i jego rozwiązanie – wynik naukowy • Wykazanie ogólnej wiedzy teoretycznej kandydata • Umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej • Uniwersalność jako cecha wyniku naukowego • Zdolność predykcji lub (szerzej) praktyczna przydatność wyniku • Co się robi z hipotezami? Weryfikacjonizm versus falsyfikacjonizm

22. Ad-4Narzędzia analityczne a „warstwy” w doktoracie, wpływ na strukturę pracy • Warstwa opisowo-wyjaśniająca czyli poznawcza czyli pozytywna czyli diagnostyczna – jak było? jak jest? dlaczego? • Warstwa normatywna czyli praktyczna czyli utylitarna – jak powinno być? • Warstwa prognostyczna – jak będzie (prawdopodobnie)?

23. Ad-5Ogólna koncepcja pracy doktorskiej • Przedmiot pracy, obszar badawczy pracy doktorskiej • Cel (cele) pracy doktorskiej • Hipotezy badawcze • Metoda (metody) • Zakres przestrzenny badań • Zakres czasowy rozprawy • Ramowy plan pracy • Literatura

24. Ad-6Rola case study w badaniach naukowych • Case study nie służy do potwierdzania hipotez! • Case study można co najwyżej traktować jako egzemplifikację (przykład) jakiś zależności ujętych w schemacie analitycznym lub w modelu • Case study może służyć do falsyfikacji hipotez – ale ma liczne ograniczenia • Case study służy przede wszystkim do zrozumienia rzeczywistości • Rola case study w budowaniu schematu analitycznego, modelu, wzorca i formułowaniu hipotez

25. Ad-7Literatura • Jak obszerna powinna być bibliografia rozprawy doktorskiej? • Jak dobierać pozycje literaturowe? • W jaki sposób robić przypisy? – wymagania wydawnictw, tendencje światowe

26. Ad-8Poziomy analizy w naukach ekonomicznych • Konwencjonalna ekonomia – poziom makro, poziom mikro • Ekonomia współczesna – dodatkowo: poziom mikromikro, poziom mezo, poziom globalny • Typy analizy ze względu na poziom – autonomiczna analiza poziomu, analiza kontekstualna, analiza redukcyjna

27. Ad-9Zarządzanie strategiczne jako przykład syntezy mikroekonomicznych teorii firmy i koncepcji firmy w ramach nauk o zarządzaniu • Przedsiębiorstwo w teoriach ekonomicznych • Przedsiębiorstwo w naukach o zarządzaniu • Synteza ujęcia przedsiębiorstwa w teoriach ekonomicznych oraz teoriach organizacji i zarządzania • Korzenie teorii zarządzania strategicznego w naukach o organizacji i zarządzaniu • Źródła teorii zarządzania strategicznego w ekonomii oraz współczesne odniesienia zarządzania strategicznego do ekonomii • Teoria strategii konkurencyjnej jako przykład konwergencji teorii zarządzania i teorii ekonomii • Zasobowa teoria firmy jako przykład konwergencji teorii zarządzania i teorii ekonomii

28. Ad-10Bibliografia tego opracowania • Pozycje własne • Pozycje innych autorów • Case studies w badaniach naukowych • Przykłady wykorzystania case studies

29. Pozycje własne • M. Gorynia, “Teoria i polityka regulacji mezosystemów gospodarczych a transformacja post-socjalistycznej gospodarki polskiej”, Wydawnictwo AE, Poznań 1995 • M. Gorynia, “Zachowania przedsiębiorstw w okresie transformacji. Mikroekonomia przejścia”, Wydawnictwo AE, Poznań 1998 • M. Gorynia (redakcja naukowa), „Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do Unii Europejskiej”, Wydawnictwo AE, Poznań 2002 • M. Gorynia (redakcja naukowa), Strategie firm polskich wobec ekspansji inwestorów zagranicznych, PWE, Warszawa 2005

30. Pozycje innych autorów • Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Rozdziały: Nazwy, Stosunki między zakresami nazw, Definicje, Podział logiczny a organizacja pracy, PWN, Warszawa 1984 i późniejsze • W. M. Grudzewski, K. Rosłanowska-Plichcińska, Mierzenie wielkości i wymiarowe modelowanie zjawisk oraz procesów ekonomicznych, Ossolineum, Wrocław 1984 • T. Mendel, Metodyka pisania prac doktorskich, AE, Poznań 1995 • M. Blaug, Metodologia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995 • Z. Zakrzewski, O pracy doktorskiej w naukach ekonomicznych, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1980 • S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985 • J. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Wstęp P. Sztompki, PWN, Warszawa 1985 • Z. Czerwiński, Czy ekonomia jest nauką, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1996, nr 1

31. Case Studies w badaniach naukowych • K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 • K. Konecki, Studia przypadku, „Master of Business Administration” 2000, nr 5 • Strategia rozwoju przedsiębiorstwa. Studia przypadków, red. T. Domański, J. S. Henley, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 1996 • Z. Vince, A Grounded Theory Approach to Foreign Market Expansion in Newly-Emerging Markets. Two Finnish Companies in the Visegrad Countries, Turku School of Economics and Business Administration, Turku 2004

32. Przykłady wykorzystania case studies • Luka konkurencyjna na poziomie przedsiębiorstwa a przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, red. M. Gorynia, Wydawnictwo AE Poznań, Poznań 2002 • Yan Zhang, Haiyang Li, The control design and performance in international joint ventures: a dynamic evolution perspective, “International Business Review” 2001, vol.10, number 3

33. TO WSZYSTKODZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ KONIEC