1 / 21

Íslenskar bókmenntir 1550-1900 Bókmenntir 155-1750, bls. 26-30

Íslenskar bókmenntir 1550-1900 Bókmenntir 155-1750, bls. 26-30. Framhaldsskólinn á Húsavík Ísl 403 Herdís Þ. Sigurðardóttir. Rímur. Guðbrandur Þorláksson skammaðist út í rímur vegna efnis þeirra og innihalds: Það var ekki Guði þóknanlegt.

tamah
Download Presentation

Íslenskar bókmenntir 1550-1900 Bókmenntir 155-1750, bls. 26-30

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript


  1. Íslenskar bókmenntir 1550-1900Bókmenntir 155-1750, bls. 26-30 Framhaldsskólinn á Húsavík Ísl 403 Herdís Þ. Sigurðardóttir

  2. Rímur • Guðbrandur Þorláksson skammaðist út í rímur vegna efnis þeirra og innihalds: Það var ekki Guði þóknanlegt. • Jónas Hallgrímsson og Fjölnismenn skömmuðust einnig út í rímur á fagurfræðilegum forsendum: Þær uppfylltu ekki listrænar kröfur um samhengi efnis og forms (sjá innskot á bls. 27).

  3. Hvað eru rímur? • Rímur eru löng frásögn í bundnu máli, rímuð frásögn sem skiptist í mismörg, stutt erindi. • Í rímum sögðu skáldin sögu en sú saga var yfirleitt ekki frumsamin: Rímurnar voru endursögn. • Yfirleitt breyttu skáldin ekki efni sögunnar og bættu litlu við frá eigin brjósti. • Þau gátu þó tekið afstöðu til atburða og persóna með orðavali og athugasemdum. • Ýmist var öll sagan sögð eða hlutar hennar. • Algengt var að skáldin ortu margar rímur, rímnaflokk, um eina sögu, sérstaklega ef hún var löng. Þá var hver ríma eins og einn þáttur í sápuóperu.

  4. Hvenær komu rímur til sögunnar? • Rímur eru séríslenskur kveðskapur sem hófst á 14. öld. • Á seinni hluta 16. aldar jókst rímnakveðskapur mikið og fór sívaxandi allt fram á 19. öld. • Rímur voru ein vinsælasta kveðskapargreinin á Íslandi fram undir 1900.

  5. Hvert er efni rímna? • Í byrjun var efni rímna helst sótt í riddara- og fornaldarsögur. • Eitthvað var um að ort væri út frá efni Íslendingasagna og konungasagna, þó var ekki mikið um það. • Þýddar skemmtisögur voru afar mikið notaðar eftir að þær bárust til landsins á 17. og 18. öld. Þær voru yfirleitt þýskar eða danskar og efnið hið ævintýralegastar. • Biblíurímur, sem Guðbrandur Þorláksson reyndi að innleiða urðu aldrei vinsælar. • Eitthvað var um að ort væri út frá klassískum bókmenntum Grikkja og Rómverja.

  6. Hvert var efni rímna, frh. • Algengast var að ort væri út frá rituðum frásögnum en á 17 og 18. öld var þó nokkuð um að ortar væru rímur um samtímaviðburði, s.s. Tyrkjaránið og sjóhrakninga. • Rímur um samtímaviðburði gátu haft í sér gaman eða ádeilu. • Gamanið gat verið háðuleg lýsing á slagsmálum skuldara og skuldheimtumanns í fjósi þar sem slagsmálahundarnir eru bornir saman við innlenda og erlenda kappa sem háðu bardaga sína á virðulegri stöðum (Fjósaríma). • Ádeilan gat verið lýsing á aldarfarinu þar sem eiginleikar manna voru persónugerðir (Tímaríma).

  7. Hvað er mansöngur? • Í rímum fór snemma að bera á því einkenni að hver ríma hæfist á ávarpi skáldsins. Það kallaðist mansöngur. • Mansöngur er ljóð um konu og framan af var það oftast efnið (ást, ástleysi, ástarraunir). • Síðar varð efnið víðtækara; skáldin kvörtuðu stundum undan elli, hæfileikaskorti eða skorti á kvenhylli. Einnig settu skáldin stundum út á heiminn. • Sjaldan býr persónuleg reynsla að baki því sem um er talað; mansöngvarnir voru hefð sem þurfti að fylgja. Þó eru til undantekningar frá þessu. • Mansöngurinn er oft það helsta í rímum sem nútímafólk nennir að lesa.

  8. Hvað skiptir mestu máli í rímum? • Rímur eru sannkölluð skáldskaparíþrótt. • Bragarhættirnir eru margir og eru eitt af sérkennum rímna: • Rímur voru oftast ferskeyttar (með 4 línum). • Einnig voru þó til þrí- og tvíkvæðir hættir (2-3 línur í erindi). • Braglínur voru mislangar (höfðu mismunandi fjölda bragliða). • Tvíliðir (2 atkvæði) voru algengastir. • Ef um eitt atkvæði var að ræða hét það stýfður (styttur) liður. • Notaðir voru ljóðstafir (stuðlar og höfuðstafir). • Endarím var í hverri braglínu: Ýmist víxlrím (abab) eða runurím (aaaa, aabb). • Stundum var innrím (orðin sem ríma eru þá ekki bara í enda línunnar heldur einnig inni í henni). Það gat verið mjög flókið.

  9. Hvað skiptir mestu máli í rímum?, frh. • Þegar vinsældir rímna jukust urðu þær lengri og nýir og flóknari hættir birtust. • Algengt var að byrjað væri á nýjum bragarhætti þegar kom að nýrri rímu í rímnaflokki. • Rímur voru formlist: Frumleiki rímnaskáldanna birtist í bragfimi þeirra; ekki meðferð efnis. • Flestar nýjungar í rímnaháttum fólust í nýrri meðferð ríms. • Rímnaháttaafbrigðin nálgast að vera óteljandi.

  10. Hvað skiptir mestu máli í rímum?, frh. • Eftirfarandi eru nöfn nokkurra ferskeyttra rímnahátta: • draghenda • stefjahrun • gagaraljóð • skammhenda • langhenda • breiðhenda • samhenda • sléttubönd • stafhenda • stikluvik • skáhent • úrkast

  11. En skáldskaparmál? • Skáldskaparmál rímnanna skipti miklu máli rétt eins og bragarhættirnir. • Mikið var lagt upp úr notkun kenninga og heita. • Rímnaskáldin byggðu á fróðleik Snorra-Eddu og fornum kveðskap hvað varðar heitin og kenningarnar. • Skáldin þekktu þó ekki alltaf Edduna sjálfa, heldur lærðu hvert af öðru. Því brengluðust kenningarnar gjarnan. Þau vissu heldur ekki alltaf hvað kenningarnar voru hugsaðar, bara hvað þær merktu. • Í dróttkvæðunum voru kenningarnar hluti af myndmáli kvæðisins en í rímunum eru þær bara skraut.

  12. En skáldskaparmál?, frh. • Annað einkenni á skáldskaparmáli rímanna var blómað mál, sem var innflutt nýjung. • Þá var með orði í eignarfalli sett annað orð til að gera það myndrænna: • Sæmd = sæmdar blóm • Viska = visku brum • Heift = heiftar rætur

  13. Hvernig voru rímur fluttar? • Rímur voru kveðnar (sönglaðar) eftir ákveðnum rímnalögum. • Hugsanlega voru rímur í upphafi kveðnar við dans. • Fljótt komst þó á sá siður að kveða þær á kvöldvökum fólki til skemmtunar meðan það vann. • Sá siður hélst langt fram á 19. öld og þannig eru þær þekktastar.

  14. Eru rímur enn ortar? • Vitað eru um 1050 varðveitta rímnaflokka og er tæpur helmingur þeirra frá 19. öld. Hinir eru yfirleitt eldri. • Auk þess er vitað um rúmlega 300 glataða rímnaflokka sem nefndir eru í varðveittum rímum eða öðrum heimildum. • Fáar rímur eru til frá 20. öld. Þær eru flestar gamansamar en með alvarlegum undirtón. • t.d. Disneyrímur e. Þórarin Eldjárn (f. 1949).

  15. Hver var Guðmundur Bergþórsson? • Guðmundur Bergþórsson (1657-1705) var eitt afkastamesta rímnaskáld Íslands. • Hann orti 15 rímnaflokka og eina staka rímu. • Auk þess orti hann mörg önnur kvæði. • Guðmundur var bæklaður á ýmsa vegu, m.a. lamaður í fótum. • Hann var sjálfmenntaður; kunni dönsku og var víðlesinn. • Hann lifði á kennslu og skriftum. • Efni rímna hans var yfirleitt úr þýddum skemmtisögum. • Til eru margar þjóðsögur um Guðmund. Ein sagan segir t.d. að hann hafi verið launsonur Hallgríms Péturssonar. • Hann á að hafa verið ákvæðaskáld og nýtt sér gáfu sína bæði til góðs og ills.

  16. Hver var Guðmundur Bergþórsson?, frh. • Rímur og kvæði Guðmundar nutu almennrar hylli enda hefur kveðskapur hans geymst í mörgum handritum. • Aðeins einn rímnaflokkur hefur þó verið prentaður: • Olgeirs rímur danska • Þær eru lengstu rímur sem vitað er um: 60 rímur, 5243 erindi.

  17. Hver var Guðmundur Bergþórsson?, frh. • Guðmundur kvað Olgeirs rímur á einu ári, 23 ára gamall eftir íslenskri þýðingu á einni vinsælustu skemmtisögu Dana í margar aldir, Olgeirskroniku. • Alls eru 119 bragarhættir með tilbrigðum í Olgeirs rímum, þar af einn nýr. • Mansöngvar í rímunni eru í lengra lagi og þar er komið víða við. Þar túlkar skáldið efnið örlítið og dregur af því lærdóm en þettar var ekki algengt. • Skáldsagan Kyrr kjör (1983) eftir Þórarin Eldjárn fjallar um Guðmund Bergþórsson.

  18. Steinunn Finnsdóttir • Steinunn Finnsdóttir í Höfn er elsta nafngreinda konan sem eitthvað umtalsvert er varðveitt eftir af kveðskap. • Ekki er vitað nákvæmlega um fæðingar- eða dánarár hennar en vitað er að hún var í kringum sjötugt 1710. • Eftir Steinunni eru varðveittar tvennar rímur: • Hyndlu rímur • Snækóngs rímur • Báðar eru þessar rímur ortar eftir gömlum kvæðum sem fjalla um stjúpmæður og álög.

  19. Steinunn Finnsdóttir, frh. • Í mansöngvum Hyndlu rímu ávarpar Steinunn stúlkur og börn en slíkt var sjaldgæft. • Einnig er til kappakvæði eftir Steinunni, allmargir vikivakar og fáeinar lausavísur. • Sjá brot úr Hyndlu rímu á bls. 28.

  20. Hallgrímur Pétursson og rímnakveðskapur • Hallgrímur Pétursson, höfundur Passíusálmanna, reyndi fyrir sér á flestum sviðum íslensks kveðskapar. • Hann orti þrjá rímnaflokka: • Rímur af Lykla-Pétri og Magellónu (ortar út af franskri skemmtisögu) • Rímur af Króka-Refi (Króka-Refs saga er með ævintýralegri Íslendingasögum) • Rímur af Flórens og Leó (ortar eftir riddarasögu)

  21. Hallgrímur Pétursson og rímnakveðskapur, frh. • Rímurnar eru ekki það besta sem Hallgrímur orti. Þó sýnir hann þar oft leikni í meðferð málsins og þekking hans á kenningum og fræðum Snorra-Eddu var betri en hjá flestum öðrum rímnaskáldum. • Sjá erindi úr Króka-Refs rímu á bls. 29.

More Related