4. kafli

1. 4. kafli Frávik og afbrot

2. Hvað er frávik? • Hegðun einstaklings eða hóps fylgir ekki viðurkenndum viðmiðum og fær neikvæð viðbrögð samfélagsins. • Viðmið eru skráðar og óskráðar reglur samfélagsins sem þú býrð í. • Viðmiðin eru mikilvægur þáttur í menningu hvers samfélags þau segja hvernig þú átt að hegða þér við tilteknar aðstæður. • Viðmið eru ekki náttúrulögmál.

3. Frávik eru flokkuð eftir því hvers konar viðmið eru brotin. Misjafnt hve hart er tekið á brotunum. Alvarlegustu frávikin kallast afbrot en með þeim er átt við hegðun sem er hættuleg samfélaginu. Dæmi um frávik Þú skalt ekki morð fremja Þú mátt ekki vera drukkinn á almannafæri Kynlíf á aðeins að eiga sér stað innan hjónabandsins Frávik

4. Skilningur á frávikum er háður... Stað og tíma. Viðmiðunum sem eru ríkjandi í samfélaginu. Þeim sem hefur vald til að stimpla ákveðna hegðun sem frávikshegðun. Frávikshegðun getur verið ákveðin mótmæli gegn því sem okkur finnst vera neikvætt í samfélaginu. Rannsóknir á frávikum flóknar því brot á viðmiðum eru álíka mörg og viðmiðin. Frávik

5. Viðbrögð við frávikum • Sum frávik eru þess eðlis að við tökum ekki eftir þeim á meðan önnur kalla á skjót og harkaleg viðbrögð. • Sum frávik eru þess eðlis að sá sem ,,brýtur” af sér hefur hugsanlega ekki gert neitt af sér eða ekki haft neitt val.

6. Líffræðilegar og sálfræðilegar kenningar um afbrot • Líffræðilegar kenningar, mannleg hegðun er sprottin af líffræðilegum eðlishvötum - Útlitseinkenni og líkamsbygging • Sálfræðilegar kenningar, skoða tengsl milli persónuleika og frávikshegðunar. • Kenningarnar líta á frávik sem einstaklingsbundin einkenni en skoða ekki hvernig hugmyndir um rétt og rangt verða til. • Kenningarnar geta ekki svarað af hverju sumir sem brjóta viðmið eru stimplaðiðr en aðrir ekki. • Í kenningarnar vantar umfjöllun um hvernig völd endurspegla og hafa áhrif á félagslegt taumhald.

7. Félagsfræðilegar kenningar(gamla bókin bls. 194 – 195 / nýja bókin bls. 178 - 179) • Frávik eru breytileg eftir viðmiðum menningar. • Fólk sýnir frávikshegðun af því að aðrir hafa skilgreint það sem skrítið eða afbrigðilegt. • Lagasetning og lögbrot endurspegla félagsleg völd.

8. Samvirknikenningarfrávik og afbrot • Frávik staðfesta menningarleg viðmið og gildi og eru nauðsynleg til að viðhalda siðareglum samfélagsins. • Viðbrögð við frávikum gera siðferðileg mörk skýrari, við skilgreinum hvað við teljum rétt og rangt. • Viðbrögð við frávikum styrkja félagslega samheldni íbúanna. Viðmið samfélagsins tengja okkur saman. • Frávik stuðla að félagslegum breytingum. Stundum verða frávik gærdagsins siðareglur morgundagsins.

9. Samskiptakenningar og afbrot • Hegðun lærist í samskiptum við aðra. • Edwin Sutherland setti fram kenningu um menningarlegt arfgengi frávika. • Hegðun fer eftir félagslegum tengslum okkar við einstaklinga sem skapa fordæmi. • Ef við erum í nánum tengslum við fólk sem sýnir frávikshegðun er hætta á að við förum við að hegða okkur á sama hátt. • Sömu lögmál gilda um hlýðni við viðmið

10. Siðrofskenning Mertons(gamla bókin bls 199 – 201 / nýja bókin 183 – 187) • Merton byggir kenningu sína á hugmyndum Durkheims um siðrof. • Frávik og afbrot eru til öllum samfélögum - í sumum samfélögum er meira um frávikshegðun en í öðrum. • Mikil frávikshegðun á sér skýringar í tilteknum félagslegum aðstæðum. • Umfang og gerð frávika fer eftir því hversu auðvelt fólk á með að nálgast ýmis gæði samfélagsins.

11. Siðrofskenning Mertons(gamla bókin bls 199 – 201 / nýja bókin 183 – 187) • Nýjung – fólk velur nýjar leiðir til að ná eftirsóttum markmiðum sem það hefði annars ekki aðgang að. • Regludýrkun – fólk gefur öll eftirsótt markmið upp á bátin og verður gagntekið af því að lifa heiðvirðu lífi. • Undanhald – fólk snýr baki við markmiðum samfélagsins og tekur ekki þátt í lífsgæðakapphlaupinu. • Uppreisn – fólk snýr baki við markmiðum samfélagsins og bendir á róttækar leiðir sem svar við hefðbundnu félagslegu skipulagi

12. Stimplun • Frávik eða hlýðni við viðurkennd viðmið fara ekki svo mikið eftir því sem fólk gerir, heldur hvernig aðrir bregðast við því sem fólk gerir. • Fyrsta stigs frávik – skammvinnir atburðir sem vekja lítil viðbrögð annarra og hafa lítil áhrif á sjálfsímynd þess sem brýtur af sér. • Annars stigs frávik – sjálfsímyndin bíður hnekki og frávikinn fer að margendurtaka frávikshegðunina.

13. Framabraut frávika Goffman – sá sem hefur verið stimplaður hefur ekkert val lengur. Hann verður að halda áfram á sömu braut, þ.e. framabraut frávikanna. Afturvirk stimplun Fortíðin er túlkuð og útskýrð í ljósi núverandi frávikshegðunar. Stimplunin afskræmir allt lífshlaup frávikans. Stimplun

14. Stimplun • Við erum alltaf að stimpla fólk. • Sumir fá væga stimpla á sig eins og t.d. að vera feitur, leiðinlegur, frekur osfrv. • Öll stimplun er hættuleg því hún getur leitt til einangrunar þess sem fyrir verður. • Hvenær beittir þú stimplun síðast?

15. Læknisfræðin og frávik • Lögsaga lækninga nær yfir fleiri og fleiri svið. • Læknisfræðin er farin að skilgreina frávik sem sjúkdóma. Ofvirkni, alkohólismi, spilafíkn, offita ofl. • Læknisfræðileg eða siðferðisleg stimplun • Skilgreiningarnar hafa áhrif á hverjir bregðast við frávikum. • Mismunandi hvernig brugðist er við frávikunum. • Mismunandi hvar ábyrgðin liggur.

16. Átakakenningar um frávik og afbrot • Frávik endurspegla ójafnræði og valdabaráttu. • Afbrot má rekja til ójafnræðis milli stétta, kynþátta og kynja. • Þeir sem hafa áhrif og völd í samfélaginu skilgreina hverjir eru afbrigðilegir og hvaða hegðun er álitin óæskilegt.

17. Skilgreining á afbrotum út frá sjónarhorni samvirkni-, átaka og samskiptakenninga. • Samvirknikenningar Lögin skilgreina afbrot. Allir eru jafnir fyrir lögum. Fólk er almennt sammála um hvað telst lögbrot. • Átakakenningar Lögin eru verkfæri ráðandi stétta. Skilgreining á afbrotum er pólitísk. • Samskiptakenningar Siðferðilegir áhrifavaldar skilgreina afbrot Afbrot eru ólögleg vegna þess að samfélagið ákveður það. Afbrotastimpill breytir lífsmynstri viðkomandi.

18. Tegundir afbrota • Algengustu tegundir afbrota eru auðgunar, efnahags- og umferðalagabrot. • Mun fleiri karlar eru kærðir fyrir líkamsárásir, ástæðan ólík félagsmótun kynjanna. • Alvarlegum líkamsárásum hefur fjölgað en minniháttar líkamsmeiðingum fækkað. • Kærum vegna kynferðisafbrota hefur fjölgað

19. Formlegt og óformlegtfélagslegt taumhald • Félagslegt taumhald á að tryggja að fólk hegði sér á viðunandi hátt. • Óformlegt taumhald stýrir að stórum hluta hegðun okkar – við beitum hvert annað og okkur sjálf óformlegu taumhaldi. • Formlegt taumhald viðbrögð við frávikum eru skipulögð og fyrirfram ákveðin. Réttarkerfið er dæmi um formlegt taumhald samfélagsins, eftirlitsmynda-vélar, óeinkennisklæddir lögregluþjónar.

20. Skilgreindu hugtökin • Frávik • Afbrot • Fyrsta stigs frávik • Annars stigs frávik • Lögsaga lækninga. • Óformlegt félagslegt taumhald. • Formlegt félagslegt taumhald. • Hvítflibbabrot

21. Svaraðu spurningunum • Félagsfræðin hefur sett fram þrjár meginskýringar á frávikum og frávikshegðun. Lýstu þeim nánar. • Gerðu grein fyrir kenningunni um stimplun. Að hvaða leyti hafa félagsleg völd áhrif á fráviksstimplun? Hvaða áhrif telur þú að kyn, aldur og stétt hafi á þetta ferli? • Út á hvað gekk siðrofskenning Mertons? Útskýrðu hvað Merton átti við með - nýjung, ný leið valin, regludýrkun og undanhald og nefndu dæmi um alla þessa þætti. • Hvaða máli skiptir hvort við skilgreinum frávik sem siðferðileg eða læknisfræðileg málefni? • Hvaða skoðun hafa átakakenningamenn á frávikum? • Gerðu samanburð á samvirkni,- samskipta- og átakakenningum um frávik.