Kıtlık:

2. TEMEL İKTİSADİ KAVRAMLAR Kıtlık, Tercih ve Fırsat Maliyeti Kıtlık: • Zamanda dahil olmak üzere, her isteğimizi tatmin etmek için her şeyden yeterli miktarda elde edemeyeceğimizi ifade eder. • İnsan isteklerinin, bu istekleri tatmin etmek için gerekli mal ve hizmetleri üretmekte kullanılacak kaynaklardan fazla olması nedeniyle ortaya çıkar. Bu nedenledir ki, gerçek yaşamda istediğimiz her şeye sahip olamayız. Tercih: • İstenen herşey elde edilemeyeceğine göre, varolan seçenekler arasında bir tercih yapmak gerekir. • Bir başka deyişle, istediğimiz her şeyi elde edememekten dolayı, neyi elde edeceğimize ve nelerden de vazgeçeceğimize karar vermemiz gerekmektedir. Fırsat (Alternatif) Maliyeti: • Tercih yaparken, tercihlerimizin fayda ve maliyetlerini değerlendirmemiz gerekir. • Yaptığımız her tercih sonucunda ya başka bir şeyi üretmek ya da tüketmek fırsatından vazgeçmiş oluruz. Örneğin, ders çalışma yerine uyuyabilir, televizyon seyredebilir veya zamanınızı başka bir şekilde değerlendirebilirdiniz. Bu seçenekler içerisinde sizin için en iyi ikinci seçenek, okuduğunuz ünitelerin fırsat maliyetidir. • Bir tercih yapıldığında, vazgeçilen en değerli alternatif, tercihin Fırsat Maliyeti’dir. • Örneğin bir ülkede nükleer denizaltı üretilmeye karar verilirse, bunun karşılığında yüz binlerce ek ekmek üretiminden vazgeçilmiş olur. İşte bir tane daha fazla nükleer denizaltı üretmenin fırsat maliyeti, üretilmeyecek ekmek sayısı olacaktır.

3. İstekler ve İhtiyaçlar • İstekler, gelir sınırsız iken tatmin edilmek istenen duygulardır. İstekler, zorunlu (beslenmek, barınmak ve giyinmek gibi) ve zorunlu olmayan (parfüm, yat ve spor arabalar) istekler olarak iki gruba ayrılabilir. • Zorunlu ve zorunlu olmayan istekleri, birbirinden kesin olarak ayırmak mümkün değildir. Örneğin, gelişmemiş bir toplumda otomobil zorunlu bir istek durumunda değilken; gelişmiş ekonomilerde, yaşam otomobile bağımlı olarak organize edildiğinden, zorunlu bir istektir. • İhtiyaç, sınırlı gelirle tatmin edilmek istenen duygular şeklinde tanımlanabilir. İhtiyaç terimi günlük hayatta sıkça kullanılır. Genellikle insanlar, sahip olmadığı ancak arzuladığı bir şeyi anlatmak için bu terimi kullanırlar. • Zamanla, yeni ve daha gelişmiş ürünler üretildikçe, istekler de değişmekte ve artmaktadır. Mallar ve Hizmetler • Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tüm nesneler olarak tanımlanır. • İktisadi Mal: Elde edilirken çaba harcanması veya bir bedel ödenmesi gereken maldır. • Serbest Mal: Doğadan çaba sarf etmeden elde edilebilen mallardır. • Tüketim Malı: Tüketicinin ihtiyaçlarını doğrudan karşılayan mallardır. • Üretim Malı: Diğer üretim malları ya da tüketim malları üretiminde kullanılan mallardır. • Dayanıklı Mal: Uzun süre, en az üç veya daha fazla yıl, fayda sağlayan mallardır. • Dayanıksız Mal: Fayda sağlanırken yok olan, biten mallardır. • Hizmetler, ihtiyaçları gidermede kullanılan ve maddi özelliği olmayan ürünlere hizmet denir. • Hizmetleri kişisel hizmetler (berber, doktor, avukat gibi) ve ticari hizmetler (bankacılık, sigortacılık, telekomünikasyon gibi) olarak ikiye ayırmak mümkündür.

4. Fayda, Değer ve Fiyat • Fayda, bir kişinin bir malın tüketiminden elde ettiği doyumdur. Örneğin, susuzluk bir ihtiyaç ve su da bu ihtiyacı tatmin ettiği için faydaya sahiptir. Bir mal veya hizmetin faydası, o mal veya hizmetin bir isteği giderme özelliğidir. • Değer, belli bir mal veya hizmetin, diğer mal veya hizmetlerle değiştirilebileceği oran demektir. Mal değişiminde, bütün malların değerini para ile ifade ederiz. • Fiyat, mal ve hizmetin standart para birimi cinsinden ölçülen değeridir. Üretim ve Üretim Faktörleri • Üretim, iktisadi ürünlerin miktarını veya faydasını artırmak veya yararlı hizmetler sunmak amacıyla harcanan tüm çabaları ifade eder. Mal ve hizmetlerin yaratılması, iktisatçı açısından üretimdir. Üretim faaliyeti ile şekil, yer, zaman ve mülkiyet faydası yaratılır. • Üç tür üretim vardır: Birincil Üretim, doğada hazır bulunan malların üretimidir(Kömür, altın, kurşun çıkarımı ile çiftçilik ve balıkçılık). İkincil üretim, birincil üretim sonucunda elde edilen ürünlerden karmaşık ürünlerin elde edilmesidir (mühendislerin, dekoratörlerin, halıcıların, seramikçilerin ve çelik işçisinin gerçekleştirdiği üretim). Üçüncül üretim, hizmet üretimidir ve ticari hizmet ve kişisel hizmet üretimi olarak ikiye ayrılır. • Üretim faktörleri, üretimde kullanılan kaynaklara ya da üretim girdileridir. Üretim faktörleri, toprak (rant), emek (ücret), sermaye (faiz) ve girişimciliktir (kar). Temel Karar Birimleri • Hanehalkı, aynı çatı altında yaşayan ve ortak finansal kararlar alan tüm insanlardır. • Firmalar, üretici kaynakları kullanan ve ne üretileceğini kararlaştıran şahıs şirketinden devlete kadar bütün üretici birimlerdir. • Devlet, firmalar, tüketiciler ve kaynak sahipleri ile ilgili tüm düzenlemeleri hayata geçirir.

5. İKTİSADIN YÖNTEMİ İktisat dört aşamadan oluşan bilimsel yöntem kullanır: • Gerçek yaşamla ilgili gözlemler yapılır. Gerçek dünyada davranışlar ve sonuçlara bakılır. • Bu gözlemler kullanılarak, neden-sonuç ilişkilerine bir açıklama getirilir (hipotez). • Bu açıklamanın ne kadar geçerli olduğunu belirlemek için, formüle edilen açıklama; belli olayların sonuçları ile bu olaylara ilişkin hipotezden kestirilen (hipoteze dayanılarak elde edilen) sonuçlar karşılaştırılarak teste tabi tutulur. • Eğer hipotezin geçerli olduğu yönünde bulgular elde edilirse; hipotez bir teoriye dönüştürülür. İktisadi gerçeklik karmaşık ve tam olarak anlaşılamayacak kadar da şaşırtıcıdır. Bu nedenle de iktisatçılar, teorilerini, ilkelerini ve modellerini geliştirirken, biraz da bu zorunluluktan dolayı, olayları karışıklıklarından arındırmakta ve olayları basitleştirmektedirler. • Modeller, iktisadi sistemdeki neden-sonuç ilişkileriniinceleme olanağı sağlamaktadır. İyi bir model, amaca göre yeterli ayrıntıya sahip olan modeldir. • Teoriler oluşturulurken, iktisatçılar ceterisparibus, yani diğer şeyler sabitken varsayımını kullanmaktadırlar (Örnek: talep fonksiyonu). Böylece bir değişkeni etkileyen bir çok değişkenden, sadece iki değişken arasındaki ilişkiye yoğunlaşılabilmektedir. • Çoğu iktisadi model grafikle de açıklanabilmektedir. • İktisadi teorileri ve modelleri geliştirirken yanlış sonuçlara yol açabilecek iki nedenseme hatasından da kaçınmak gerekmektedir: Terkip Hatası (birey için iyi veya doğru olan bir şeyin, grup içinde mutlaka iyi veya doğru olacağı), Nedenseme Yanlışlığı (birlikte değişimin yol açtığı nedensellik değerlendirme hatası).

6. İKTİSADIN BÖLÜMLERİ İktisat, iktisatçıların sordukları soruların tipine göre dört farklı kategoriye ayrılır: • Mikro İktisat: İktisadın insan davranışı ve insanların piyasa, endüstri ve firma gibi nispeten küçük birimlerle ilişkili tercihlerini inceleyen bölümüdür. • Makro İktisat: İktisadın, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaştırılmış ekonomik davranışı inceleyen bölümüdür. Makro iktisat, milli gelir, para, bankacılık, enflasyon, ekonomik büyüme gibi makro konuları inceler. • Pozitif İktisat : İktisadi sorunun ne olduğu ile ilgilenilir. Pozitif iktisat, gerçekler ve neden-sonuç ilişkileri üzerine odaklanırken, tanımlama, teori geliştirme ve teorilerin sınamasını yapar. Pozitif iktisat değer yargıları içermez. İktisadi olaylarla ilgili bilimsel açıklamalar oluşturulmaya çalışılır.Örneğin, Türkiye’de gelir vergisi oranları düşürüldüğünde, ekonomi daha hızlı büyür mü? Eğer büyürse, hangi oranda büyür? Bu büyümenin toplam istihdam üzerinde ne tür etkisi olacaktır gibi sorular pozitif iktisat sorularıdır. • Normatif İktisat: İktisadi olaylar ne olması gerekir, ne olması daha iyidir bakış açısından irdelenmeye çalışılır. Normatif iktisat, ekonomi ile ilgili sorunları tanımlamak ve çözümler sunmak için kullanılır. Normatif iktisatta değer yargılarına dayanılarak, ekonominin nasıl olması ve arzulanan amaçlara ulaşmak için ne tür politikalar tavsiye edilmesi gerektiği belirlenir. Normatif iktisatta değer yargılarını kullanmak gereklidir. Örneğin, bir iktisatçı, bazı yurttaşların yarar ama bazılarının da zarar göreceği bir kamu harcama kesintisini tavsiye ediyorsa, o iktisatçı normatif analiz yapıyor demektir.

7. ÜRETİM İMKÂNLARI MODELİ Modelin Varsayımları Modelin dört temel varsayımı vardır: • Tüm üretim faktörlerinin miktarı sabittir. • Tüm kaynaklar tam olarak kullanılmaktadır. • Varolanteknoloji değişmemekte ve aynı kalmaktadır. • Ekonomide biri üretim malı (sanayi robotu), diğeri de yüksek teknolojili dayanıklı tüketim malı olmak üzere (cep telefonu) iki mal üretilmektedir. Üretim İmkânları Tablosu

8. ÜRETİM İMKÂNLARI MODELİ Bir maldan daha fazla üretildikçe fırsat maliyetinin artmasının nedeni; iktisadi kaynakların, alternatif kullanımlara tamamen adapte olamamasıdır. Birçok kaynak belli malların üretimine, diğerlerine oranla daha uygundur. Bu nedenle belli bir malın üretimini artırmak için önce en uygun kaynaklar kullanılmaya başlanır. Daha sonra ortaya çıkan kaynak gereksinimlerini karşılamak için o malın üretimine daha az uygun kaynaklar kullanılır. Üretim İmkânları Eğrisi

9. İktisadi Kavramlar ve Üretim İmkânları Eğrisi Üretim imkânları eğrisi kullanılarak, başta kıtlık olmak üzere, tercih, fırsat maliyeti, üretimde etkinlik ve etkinsizlik ile işsizlik ve iktisadi büyüme gibi farklı iktisadi kavramları açıklayabiliriz. Üretim imkânları eğrisi, bir ekonominin üretim olanaklarını iki bölgeye ayırmaktadır: • Birincisi; eğri üzerinde ve altında kalan noktalardan oluşur ve bu bölgeye erişilebilir bölge denir (A dan F’ye kadar eğri üzerinde olan ve G gibi eğri altında kalan noktalar). • İkincisi; eğrinin üzerinde yer alan, örneğin H noktası gibi, noktalardan oluşan erişilemez bölgedir. H noktasının temsil ettiği mal bileşimi, mevcut kaynaklar ve teknoloji ile üretilmesi mümkün olmayan mal bileşimidir.

10. Üretimde Etkinlik Bir ekonominin üretimde etkin olabilmesi için, veri kaynaklar ve teknoloji ile maksimum üretimde bulunması gerekir. Eğri üzerindeki A, B, C, D, E ve F noktaları, üretimde etkin olan noktalardır. İşsizlik Ekonomide üretimde etkinlik sağlanamadığı zaman, üretim imkânları eğrisinin altında bir noktada malların üretimi söz konusu olur. Bu durumda üretime dahil edilemeyen işgücü vardır ve işçiler işsiz kalıyor demektir (G noktası). İktisadi Büyüme Bir ekonominin üretken kapasitesindeki artışa, iktisadi büyüme denir ve bu da üretim imkânları eğrisinin dışa doğru değişmesi ile gösterilir.

11. İKTİSADİ SORUN VE İKTİSADİ SİSTEMLER Ülkelerin yönetimlerinin, yanıtını bulmaları gereken bazı temel iktisadi sorular vardır. Bunlar, hangi malların ne kadar, nasıl ve kimin için üretileceği sorularıdır. İktisadi sorun, ülkenin kıt kaynaklarının nasıl dağıtılacağı ile ilgilidir. Bunun belirlenmesinde iktisadi sistemler ön plana çıkmaktadır. İktisadi sistemler, üretim faktörlerine kimin sahip olduğuna ve iktisadi faaliyetleri yönetme ve koordine etme yöntemleri ile birbirlerinden ayrılırlar. Bu kapsamda ulusların tercih etmek zorunda oldukları üç tane iktisadi sistem vardır: • Sosyalist İktisadi Sistem:Devlet kaynakların mülkiyetine sahiptirve iktisadi karar verme sürecinde merkezi iktisadi plan belirleyici rol oynar. Merkezi planlama örgütü, her işletmenin üretim amaçlarını, hangi kaynakları ne miktarda kullanacağını belirler.Ne kadar üretim ve tüketim malı üretileceğine ve sermaye mallarının hangi sektörlere ne miktarda tahsis edileceğine; merkezi planlama örgütü karar verir. • Kapitalist İktisadi Sistem:Bu sistemde üretim faktörleri özel mülkiyettedir ve iktisadi faaliyetlerin düzenlenmesi ve yönlendirilmesi piyasalar ve fiyatlar aracılığıyla yapılır. İktisadi faaliyetlere katılanlar sadece kendi çıkarlarını gözetirler. Bireyler ve işletmeler üretim, tüketim veya çalışma ile ilgili kendi kararlarını alarak, iktisadi amaçlarına ulaşmaya çalışmaktadırlar. Devletin rolü, sadece özel mülkiyeti korumak ve piyasa sisteminin iyi işleyebilmesi için gerekli ortamı sağlamakla sınırlıdır. • Karma İktisadi Sistem:Gerçek yaşamda yaygın olarak gözlenen iktisadi sistem, iktisadi sorunun çözümünde kapitalizm ile sosyalizmin bir bileşimini yansıtan karma iktisadi sistemdir. Devletin görevi, ekonomik yaşamın yasal çerçevesini belirlemekte, ayrıca güvenlik ve eğitim gibi kamu hizmetlerini karşılamakta, fakat çoğu kararlar piyasa mekanizması yardımıyla alınmaktadır.