رويکرد کيفي در پژوهشهاي کتابداري و اطلاع رساني

رويکرد کيفي در پژوهشهاي کتابداري و اطلاع رساني يزدان منصوريان عضو هيات علميدانشگاه تربيت معلم تهران Email: mansourian@tmu.ac.ir URL:http://cvs.tmu.ac.ir/cv.php?Name=yazdan Weblog: http://invisibleweblog.blogspot.com/ 1388

سرفصل مطالب • رويکرد کيفي در پژوهش و تفاوتهاي آن بارويکرد کمّي • سه لايه اصلي در پژوهشهاي کيفي • انواع پژوهشهاي کيفي (مطالعه موردي، اقدام پژوهي و ...) • فرايند انجام پژوهشهاي کيفي • طراحي پژوهش، گردآوري و تحليل داده ها، گزارش يافته ها • زمينه هاي استفاده از رويکرد کيفي در پژوهشهاي کتابداري • رويکرد کيفي در مطالعات کاربر مدار • مثالهايي از پژوهشهاي کيفي در کتابداري و اطلاع رساني • سخن پاياني

پژوهش کيفي چگونه پژوهشي است؟ • پژوهشهايي که در محيط واقعي انجام مي شوند، اساس تفسيرهاي آنها روشهاي آماري نيست و بجاي متغيرهاي مشخص، کليّت در هم تنديده متشکل از عناصر موجود در موضوع پژوهش را در نظر دارند. • پژوهشهايي که با رويکردي استقرايي به جستجوي معاني ساخته شده توسط انسانها و در تعاملي که با يکديگر دارند مي پردازند. • پژوهشهايي که با مفاهيم و ساختارهاي غير کمّي در ارتباط هستند.

پرسشهاي متداول در خصوص پژوهشهاي کيفي • آيا پژوهشهاي کيفي فقط در يک حوزه موضوعي کاربرد دارند؟ • چه شباهتها و تفاوتهايي بين انواع روشهاي کيفي وجود دارد؟ • آيا مي توان نتايج اين پژوهشها را تعميم بخشيد؟ • آيا روشهاي آمار هيچ کاربردي در اين پژوهشها دارند؟ • آيا شرايط ويژه اي براي استفاده از اين روشها مورد نياز است؟

رويکرد کيفي در پژوهش و تفاوتهاي آن بارويکرد کمّي • پژوهشهاي کيفي: روشهاي مختلف اما رويکرد واحد • کيفيت مربوط به ماهيت پديده ها و کميت مربوط به تعداد آنهاست • برخي مفاهيم و تجربه ها اندازه پذير نيستند • محيط واقعي و عدم مداخله پژوهشگر در آن • کل نگري پژوهشهاي کيفي در مقابل جزء نگري پژوهشهاي کمّي

مباني فلسفي پژوهشهايکمّي و تفاوتهاي آن با پژوهشهاي کيفي • پژوهش کمّي مبتني بر تجربه گرايي و جزء نگري است اما پژوهش کيفي مبتني بر طبيعت گرايي و کل نگري مي باشد. • پژوهش کمّي اغلب قياسي و پژوهش کيفي معمولا استقرايي است. • پژوهش کمّي به “چقدر” و “چه وقت” و پژوهش کيفي به “چرا” و “چگونه” مي پردازد.

عوامل کليدي در پژوهشهاي کيفي

تعريف مفاهيم در پژوهشهاي کيفي • Concepts • Properties • Dimensions • Categories Concept Property Dimension

سه جزء اصلي در پژوهشهاي کيفي

The Iterative Process of Qualitative Research Analysis Data Collection Reflection

Addressing Early Research Questions Start Preliminary Study Early Research Questions Outcome Outcome Reformulating Early Research Questions Primary Research Questions Outcome Addressing Primary Research Questions Addressing Emergent Research Questions Main Data Collection & Analysis Compare and Contrast Outcome Emergent Research Questions Outcome Theoretical Frameworks Reanalysis the main dataset Mansourian, Y. (2008). “Exploratory nature of and uncertainty tolerance in qualitative research”. New Library World, Vol. 109 No. 5-6, pp. 273-286.

ويژگيهاي پژوهشگر کيفي موفق • توانايي در تحمل عدم قطعيت • داشتن روحيه پرسشگر • برخورداري از مهارتهاي تفکر انتقادي • خلاقيت و نوآوري • شکيبايي و تعمل مستمر با داده هاي پژوهش

برخي از روشهاي کيفي: • مطالعه موردي • پديدارشناسي • اقدام پژوهي • قوم نگاري • روش دلفي • تحليل گفتمان • گراندد تئوري • Case Study • Phenomenology • Action Research • Ethnography • Delphi Method • Discourse Analysis • Grounded Theory

مطالعه موردي يا مورد پژوهي(Case Study) • پژوهشي که يک پديده معاصر را در بستر واقعي آن بررسي کند. • انواع مطالعه موردي بر اساس بستر پژوهش • مطالعه موردي اکتشافي، توصيفي و توضيحي • انواع مطالعه موردي بر اساس هدف پژوهش • مطالعه موردي دروني، ابزاري و جمعي

پديدار شناسي • بررسي مستقيم پديدارها و توصيف آنها • ادراک و دريافت جوهر و ماهيت پديده ها • توصيف پديدارشناسانه توصيف آنچه درمي يابيم • کوششي براي درک ماهيتها • نقش تعاملات اجتماعي و کنشهاي فردي در پديدارشناسي

(Action research)اقدام پژوهي • رويکردي مبتني بر عمل در محيط واقعي • مراحل اصلي اقدام پژوهي • مرحله تشخيص (Study) • طرح ريزي عمل (Action Plan) • اقدام به عمل (Taking Action) • ارزيابي (Evaluation) • تبيين يافته ها (Monitor)

چرخه اقدام پژوهي

روش قوم نگاري (Ethnography) • توصيف مباني فرهنگي و مناسبات اجتماعي افراد • مشارکت مستقيم پژوهشگر در زندگي افراد مورد مطالعه • تمرکز قوم نگاري بر پديده هاي اجتماعي • استفاده از روشهاي مختلف براي گردآوري داده ها • روش شناسي قوم شناختي (Ethnomethodology)

گراندد تئوري از نگاه پديد آورندگان آن ”... کشف تئوري در پژوهشهاي علوم اجتماعي بر اساس گردآوري نظام مند داده ها... برايرسيدن به مرحله اي از شناخت از موضوع مورد مطالعه که ما را قادر ميسازد نظريه اي را که بر اساس داده هاي واقعي ساخته ايم ... با نظريه هاي موجود مقايسه کنيم.“ (Glazer & Strauss, 1967)

روشهاي گردآوري داده ها • مصاحبه(Interview) • مشاهده (Observation) • اسناد، پيشينه ها و پيمايش(Documents) • عکس و فيلم (Photos/Films) • يادداشتهاي پژوهشگر(Research Log/Memos) • يادداشتهاي شرکت کنندگان(Log Files) • ترکيبي از چند روش (Mixed Method)

انواع داده ها در پژوهشهاي کيفي

برخي از زمينه هاي کاربرد رويکرد کيفي در پژوهشهاي کتابداري • مطالعات کاربر مدار • بررسي رفتارهاي اطلاع يابي • تعامل کاربران با انواع منابع رايانه اي • مطالعه انگيزه ها و نگرشهاي کاربران در استفاده از منابع • تعامل کاربران با کتابخانه • آموزش مهارتهاي سواد اطلاعاتي

نمونه هايي از پژوهشهاي کيفي Mansourian, Y. (2008). "Keeping a learning diary to enhance researchers’ understanding of and users’ skills in web searching". Library Review, Vol. 57, No. 9, pp. 690-699.

نمونه هايي از پژوهشهاي کيفي Mansourian, Y. (2008). “Contextualization of Web searching: a Grounded Theory approach”. Electronic Library, Vol. 26 No. 2, pp. 202-214.

گزيده اي از منابع فارسي و لاتين • استراس، آنسلم و کوربين، جوليت. (1387). اصول روش تحقيق کيفي: نظريه مبنايي، رويه ها و شيوه ها. ترجمه بيوک محمدي. چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي. • استربرگ، کريستين جي. (1384). روشهاي تحقيق کيفي در علوم اجتماعي. ترجمه احمد پور احمد و علي شماعي. يزد: دانشگاه يزد. • حريري، نجلا. (1385). اصول و روشهاي پژوهش کيفي. تهران: دانشگاه آزاد اسلامي. • سفيري، خديجه. (1387). روشهاي پژوهش کيفي در علوم اجتماعي. تهران: پيام پويا • فليک، اووه. (1387). در آمدي بر تحقيق کيفي. ترجمه هادي جليلي. تهران: نشر ني. • محمدي، بيوک. (1387). درآمدي بر روش تحقيق کيفي. تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي. • منصوريان، يزدان. (1386) گراندد تئوري چيست و چه کاربردي دارد؟ ارائه شده در همايش علم اطلاعات و جامعه اطلاعاتي. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

Selected References • Creswell, J. W. (1998) Qualitative Inquiry and Research Design. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. • Denzin N.K. & Lincoln Y.S. (eds.), Handbook of Qualitative Research, 2nd edition, pp. 509-535. Thousand Oaks, Ca: Sage. • Gorman, G. E. & Clayton, P. (2005). Qualitative Research for the Information Professional: A Practical Handbook. London: Facet Publishing. • Glaser, B. (1998), Doing Grounded Theory: Issues and Discussion, Sociology Press, Mill Valley, CA. • Glaser, B. and Strauss, A. (1967), “The Discovery of the Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research”, New York.

رويکرد کيفي در پژوهشهاي کتابداري و اطلاع رساني