Mövzu : “BAĞIRSAQ INFEKSIYALARI (KOLIBAKTERIOZ VƏ SALMONELLYOZUN TÖRƏDICILƏRI)”

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETIFakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: Baytarlıq mikrobiologiyası“Balıqçılıq və balıqçılıq təsərrüfatı işi ” ixtisası Mövzu: “BAĞIRSAQ INFEKSIYALARI (KOLIBAKTERIOZ VƏ SALMONELLYOZUN TÖRƏDICILƏRI)” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2009

2. PLAN • 1.Tarixi məlumat • 2.Xəstəliyin törədicisi • 3.Davamlılığı • 4. Patogenliyi • 5. Diaqnoz • 6.Təfriqi diaqnoz • 7. İmmunitet • 8. Müalicə • 9. Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. Ədəbiyyat siyahısı • 1.R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • 2.R.A.Qədimov “K/t heyvanları və quşlarının infeksion xəstəliklərinin bakterioloji diaqnoz üsulları”,Bakı, Azərnəşr, 1984 • 3.V.N.Kislenko,N.M.Koliçev “Baytarlıq mikrobiologiyası və immunologiya”.Moskva, “Kolos”- 2006 • 4. V.N.Kislenko “Baytarlıq mikrobiologiyası və immunologiyasından praktikum.Moskva, “Kolos”,2005

4. BAĞIRSAQ İNFEKSİYALARININ TÖRӘDİCİLӘRİ • Bağırsaq infeksiyalarının törәdicilәri Enfererobacteriacae fәsilәsinә aiddir. Bu fәsilә 12 cinsә bölünur: Esche, richia, Edwarsiella, Citobacter, Salmonella, Shigella, Kleebsiella, Enterobacter, Hafnia, Serratia, Proteus, Yersinia u Erwinia. Heyvanların patologiyasında Eschericia, Salmonella, Proteus vә Yersinia cinsinә aid olan bakteriyalar әsas rol oynayır. • Enfererobacteriacae tәbiәtdә çox geniş yayılmışdır. Bura daxil olan bakteriyalar orta böyüklükdә olmaqla spor әmәlә gәtirmir, әksәriyyәti hәrәkәtlidir. Aerob vә fakultativ anaerob olmaqla, qidalı mühitlәrә tәlәbkar deyil, adi qidalı mühitlәrdә yaxşı bitir. Biokimyәvi cәhәtdәn fәaldır. Müxtәlif şəgərlәri parçalayır, nitratı nitritә çevirir. Cins vә növə aid olan bakteriyalar biotipә vә faqotipә ayrılır. • Antigen quruluşları mürәkkәb olub, cinsә vә növә aid olan bakteriyaların hamısının bağırsaq çöpündәn әmәlә gәlmәsini mülahizә edirlәr. Onların genetik yaxınlığını bәzilәrindә oxşar antigen kompleksinin olması sübut edir. • Tәbiәtdә geniş yayılan bu bakteriyaların patogen, şәrti patogen vә saprofit formalarına tәsadüf edilir. • Törәtdiklәri xәstәliklәr müxtәlif klinik әlamәtlәrlә (enterit, pnevmoniya, artrit, kütlәvi abort, mastit vә s.) keçir. • Eschericia cinsi. Kaufmanın tәsnifatına görə onlar iki növә ayrılır. E.Coli (bağırsaq çöpü) vә E.freundi (yaxud Clotobacter). • Bu cinsin әsas nümayәndәsi E.Coli-dir. İlk dәfә 1885-ci ildә T.Eşerix tәrәfindәn alınmışdır. Bu çöp insanların, onurğalı vә onurğasız heyvanların, bağırsağında yaşayan kommensal mikrobdur. Tәbiәtdә müxtәlif obyektlәrdә-torpaqda, suda, bitkilәrdә, peyindә vә nәcisdә geniş yayılmışdır. Bura aid olan bakteriyalar biokimyәvi xüsusiyyәtinә görə müxtәlif növlәrә bölünür. Patogen növlәri isә antigenlik quruluşlarına görә serotiplәrә ayrılır. Patogen növlәri kәnd tәsәrrüfat heyvanlarının körpәlәrindә, cücәlәrdә, müxtәlif quşlarda geniş yayılmış kolibakterioz xәstәliyini törәdir.

5. Morfologiyası. Nisbәtәn yoğun vә qısa çöp olub, 0,3-0,8 mkm enә, 1,5-2 mkm uzunluğa malikdir. Bәzәn orqanizmdә kürәvarı, qidalı mühitlәrdә sapvarı formalar alır. Hәrәkәtli vә hәrәkәtsiz növlәrinә rast gәlinir. Spor әmәlә gәtirmir. Bәzilәri zәrif kapsula әmәlә gәtirir. (08; 09-serotiplәr) Anilin boyaları ilә asanlıqla boyanır. Qrammәnfidir. Nadir hallarda xüsusәn, toxuma vә eksudatdan hazırlanmış yaxmalarda bipolyarlığa tәsadüf edilir. • Elektron mikroskopda hüceyrәnin quruluşu süngәri xatırladır. • Kultural xususiyyәti. E.Coli aerob vә fakultativ anaerobdur. İstiqanlıların bağırsaq çöpü 15°C-dәn aşağı vә 55°C-dәn yuxarı temperaturda (optimal-30-37°C), soyuqqanlılardan alınmış bağırsaq çöplәri isә 42-43°C temperaturda inkişafını dayandırır (suyun sanitar bakterioloji müayinәsi zamanı kolititrin tәyinindә bunun әhәmiyyәti böyükdür). • Bağırsaq çöpü qidalı mühitlәrә tәlәbkar deyildir. Sadә qidalı mühitlәrdә asanlıqla bitir. Әt-peptonlu aqar mühitindә az qabarıq, yarımşәffaf, böz, dәnәvәr koloniyalar әmәlә gәtirir. Kәnarları hamar olan bu koloniyalar 2-3 çm diametrә malik olub, sәthi parıldayır. Bulyonda bәrabər yayılmış bulanıq әmәlә gәtirir. Sınıq şüşәsinin dibinə çoxlu miqdarda çögüntü toplanır. • Biokimyәvi xassәlәri. Bağırsaq çöplәri müxtәlif növ fermentlәr ifraz edir. • Karbohidratlardan qlükozanı, laktozanı, manniti, arabinozanı, levilozanı, ksilozanı, ramnozanı daima parçalayaraq qaz vә turşu әmәlә gәtirir; bәzәn dә, saxarozanı, rafinozanı, duleiti, salisini, qliserini parçalayır. • Jelatini әritmir, iynәnin keçdiyi xәtt boyunca «bozumtul boy» alınır. Südü pıxtalaşdırır, lakmuslu südü çәhrayı rәngә çevirir (turşunun tәsirindәn). Endo mühitindә metal parıltısı verәn qırmızı, bakto aqar «J», yaxud Ploskiryev mühitindә sarı, Levin mühitindә isә tünd-göy rәngli koloniyalar әmәlә gәtirir. • Sidik cövhәrini parçalamır. Hәmişә indol әmәlә gәtirir, nitratları nitritlәrә çevirir. Asetil-metil-karbinol әmәlә gәtirmir, odur ki, Foqes-Proskauer ilә mәnfi Metil rotla müsbәt reaksiya verir.

6. Toksin әmәlә gәtorməsi. E.Coli süni qidalı mühitlәrdә inkişaf etdikdә ekzo vә endo toksin әmәlә gәtirir. Tәzә kultura termolabil ekzotoksin (75°C temperaturda parçalanır) ifraz edir. Köhnә kulturadan isә termostabil endotoksin (90-100°C temperaturda parçalanmır) alınır. Endotoksin mikrobun autolizm nәticәsindә alınan mәhsuldur. Siçanın qarın boşluğuna 0,5-1 ml vurduqda ölür. Toksinin tәrkibi qlüsidolipido-protein kompleksindәn ibarәtdir. Orqanizmdә temperaturun dәyişmәsinә sabәb olur. Temperatur nisbәtәn yüksәlir, sonra enir, diareya, mәdә-bağırsaqda hemorogiya, leykopeniya, sonra isә leykositoz әmәlә gəlir. • Ekzotoksin neytrol vә nekrozlaşdırıcı tәsirә malikdir. Neyrotoksin әsil ekzotoksindәn fәrqli olaraq, temperatura davamlıdır vә formalinin tәsirindәn anatoksinә çevrilmir. • Davamlılığı. E.Coli xarici mühitdә aylarla qala bilir. Bağırsaq infeksiyaları törәdicilәrinin başqa nümayәndәlәrinә nisbәtәn (Salmonella, dizenteriya vә s.) bu mikrob fiziki-kimyәvi amillәrin tәsirinә daha davamlıdır. Günәş şüaları onu 6,5 saata mәhv edir. Dağınıq şüaların tәsirindә dә uzun müddәt sağ qalır. 55°C temperaturda 1 saatdan, 60°C-dә isә 15 dәqiqәdәn sonra ölür. Ümumi dezinfeksiyaedici maddәlәrin tәsirindәn tez məhv olur. • Antibiotiklәrdәn - neomisin, polimiksin, ampisillin, tetrasiklin, xloramfenikolun, nitrofuran vә sulfanilamid preparatlarının tәsirinә hәssasdır. Tәsәrrüfatda uzunmüddәt müalicә mәqsәdilә, yaxud yemlә antibiotiklәr verildikdә bağırsaq çöplәri, hәmin antibiotiklәrә uyğunlaşır va kimyәvi - terapevtik dәrmanlara qarşı da davamlılığı artır. • Davamlılıq, ya xromosomla, yaxud bakteriya hüceyrәsindә olan genetik R-amillә (rezistentlik amili ilә) əlaqәdardır. R-amil nәsilә verilir, hәtta genetik cәhәtcә yaxın olan (mәsәlәn, E.coli-dən Salmonella-ya) bakteriyalara da verilir. • Kolisin. 1925-ci ildә ilk dәfә A.Gracia antibiotik xassәyә malik olan digәr homoloji ştammların inkişafını dayandıran xüsusi maddәnin olduğunu aşkar etmiş vә onu kolisin adlandırmışdır. Kolisin protein tәbiәtli olub, asetonla çökür, tripsinin tәsirindәn isә parçalanır. Kolisinin әmәlә gәlmәsi episomla әlaqәdardır. Bağırsaq çöplәri 24-tipә qәdәr kolisin ifraz edir. Kolisinin tәsiri hüceyrә sәthindә olan reseptorlarla әlaqәdardır (reseptor uyğun gәldikdә tәsir göstәrir).

7. Patogen bağırsaq çöplәrindә kolisinogenlә, antigenliyin yaxınlığı vardır (D.Q.Kudlay vә başqaları 1964). Bununla әlaqәdar olaraq, bәzi ölkәlәrdә kolisinogendәn bağırsaq çöplәrinin tipizasiyasında istifadә edilir. • Antigenlik quruluşu. Antigenlik quruluşlarına әsasәn bağırsaq çöplәri bir-birindәn fәrqlәnir. Bunların orqanizmindә, müxtәlif qrup antigenlik xüsusiyyәti daşıyan, komplekslәrә tәsadüf edilir. • Kaufmana görə bağırsaq çöplәrinin seroloji tәsnifatı O, K vә H antigenlәrinә әsaslanmalıdır. • O - somatik antigeni termostabildir. Kimyәvi tәrkibi polisaxarid-lipid kompleksindәn ibarәtdir. O - antigeni әsasәn hüceyrәnin sitoplazmasında, elәcә dә sitoplazma membranında olaraq, spesifikdir. Bağırsaq çöplәrinin müxtәlif serotiplәri, polisaxaridin tәrkibindәki karbohidratla fәrqlәnir. • K - antigeninә kapsul antigeni dә deyilir. Bura müxtәlif antigen komplekslәri daxildir. Şәrti olaraq onlar L, B, A, ilә işarә edilir. Әksәriyyәtinin tәrkibi turş polisaxariddir. L-antigeni protein tәrkiblidir. L antigeni termolabildir. 100°C-temperaturda bir saata kimi parçalanır. Tәrkibindә L antigeni olan ştammlar, kәskin toksigenliyә malik olub, tutqun rәngli koloniyalar әmәlә gәtirir. Diri kultura O-serumu ilә aqlütinasiya vermir. • L-antigeni öz xüsusiyyәtini (mәsәlәn, temperaturla tәsir etdikdә) itirdikdәn sonra, o, aqlütinlәşdirici serumla yaxşı reaksiya verir (0 25, 0 44 vә s. serotiplәr). • B - antigen termolabil olub, 100°C-temperaturda antigenlik xüsusiyyәtini itirir, aqlütinabilliyi isә qalır- B - antigeni spesifik olub patogen serotiplәrin әksәriyyәtindә olur.

8. A - antigeni termostabil olub, 100°C-temperaturda 2,5 saatdan sonra parçalanır. A - antigeninә malik olan mikroblar qeyri-şәffaf, selikli koloniyalar әmәlә gәtirir, bәzilәri faqositoza (08, 09 vә s.) davamlı olur. K - antigeni olan mikroblar daha yüksәk virulentliyә malikdir. H - antigen (qamçı antigeni) hәrәkәtli bakteriyalarda olub, termolabildir vә tәrkibi zülallardan ibarәtdir. • K - antigeni bağırsaq çöpünün ayrı-ayrı nümayәndәlәrindә hәmişә göstәrilәn komplekslәrin mәmindәn tәşkil olunmur. Virulentlik dәrәcәsindәn vә başqa sәbәblәrdәn asılı olaraq hәmin komplekslәr dәyişilir. • Hәr növ antigen komplekslәri tәrkib etibarı ilә bir-birindәn fәrqlәnir. Bu isә şәrti olaraq әrәb rәqәmi ilə (1-2-3-4-5 vә s.) qeyd edilir. Mәsәlәn, o-qrup antigenin- 137; B -qrupnun -21; Z -qrupunun -30; A - qrupunun - 25 vә H - qrupunun - 40 tipi müşahidә edilmişdir. Hәr ştammın - antigen quruluşu aşağıdakı kimi göstәrilir. Mәsәlәn, O111 B4: H2 vә s. • Mühitin dәyişilmәsi ilәәlaqәdar olaraq bağırsaq çöplәrinin antigenlik xassәsi dә dәyişә bilәr. Ayrı-ayrı antigen komplekslәrinin birliyi seroloji tiplәrin spesifikliyini müәyyәnlәşdirir. Bağırsaq çöplәri O - antigeninә görə 167, K -antigeninә görə 94 vә H -antigeninә görə 56 serotilə (varianta) bölünür. • Patogenliyi. E.coli insan vә heyvanların bağırsaq şöbәsindә yaşayan normal-obliqat mikrobdur, lakin mühitlәәlaqәdar olaraq, öz bioloji xüsusiyyәtini dәyişir vә patogen variantlara çevrilir. Bağırsaq çöpünün patogen variantlarına körpәlәr doğulduqdan sonra (1-3-5-ci, bәzәn 8-ci gunlәrdә) daha hәssas olur. E.coli-nin patogen variantları buzovlarda, quzularda, çoşqalarda, dayçalarda vә cücәlәrdә hәzm aparatının pozğunluğu ilә keçәn kolibakterioz xәstәliyini әmәlә gәtirir. • Buzovları hәzm aparatından yem vasitәsilә vә mikrobu düz bağırsağa yeritmәklә yoluxdurmaq olar. Passaj olunmuş ştammların virulentliyi daha da artır.

9. Salmonella cinsi (paratif bakteriyaları). • Bu cinsә aid olan bakteriyaları, 1934-cü ildә mikrobioloqların beynәlxalq qurultayı, hәmin mikrobların birinci nümayәndәsi olan Snlpestiferi ilk dәfә 1885-ci ildә donuzların taunu zamanı kәşf etmiş Salmonun şәrәfinә Salmonella adlandırmağı qәrara almışdır. • Yeni tәsnifata әsasәn O - antigenin xassәlәrinә görə 4 yarımcinsә, 65 qrupa vә 200 seroloji varianta bölünür. Bunlardan tәqribәn 150 seroloji variant hәmişә Avropada tәsadüf edilir. • Salmonellalar әsasәn buzovlarda donuzlarda vә su quşlarında paratif xәstәliyini әmәlә gәtirir. İnsanlar isә hәmin törәdici ilә çirklәnmiş mәhsulları yedikdә zәhәrlәnir (toksikoinfeksiya). • Salmonellalar hәm birincili, hәm dә ikincili infeksiyalar әmәlә gәtirir. Birincili infeksiyalara qoyunların, atların, kәnd tәsәrrüfat heyvanlarının körpәlәrinin salmonellozunu, insanların qarın yatalağını, quşların tifini, cümәlәrin pullorozunu vә s. göstәrmәk olar. Bәzi bakterial vә virus xәstәliklәri zamanı, mәsәlәn, qoyunların viruslu abortu, körpәlәrin pnevmoniyası, donuzların taunu vә s. xәstәliklәr zamanı salmonellalar ikincili infeksiya kimi tәsir edib, onların gedişini ağırlaşdırır. • Heyvanlar vә quşlar arasında infeksiyanın latent forması (bakteriya daşıyanlar) geniş yayılmışdır. Şәraitdәn asılı olaraq belә heyvanlar salmonellozun baş vermәsinә, hәm dә infeksiyanın yayılmasına sәbәb olur. Xüsusilә heyvanların sıx yaşaması ilәәlaqәdar olaraq heyvandarlıq komplekslәrindә infeksiyanın sürәtlә yayılması diqqәti cәlb edir. • Salmonella cinsinә aid olan bakteriyalar, bәzi xüsusiyyәtlәrinә görə (morfoloji, kultural vә s. xassәlәrinә) Enferobacteriaceae ailәsinә daxil olan başqa mikroblara oxşayırlarsa da, müәyyәn xüsusiyyәtlәrinә görə onlardan fәrqlәnirlәr.

10. Morfologiyası. Bu qrupa aid olan mikroblar morfoloji cәhәtdәn bir-birinә oxşayır. Onların eni 0,2-0,6 mkm, uzunluğu isә 2-4 mkm-dir. Salmonellalar çöpşәkilli olub, ucları girdәdir. Bәzilәri köhnә kulturada sapvarıdır. Mikroskopiya bunları bir-birindәn vә bağırsaq çöpündәn fәrqlәndirmir. Anilin boyaqları ilә asan boyanır. Qrammәnfidir, spor әmәlә gәtirmir, S.gallinarum pullorum-dan başqa qalanları hәrәkәtlidir. • Kultural xüsusiyyәti. Fakultativ anaerob olub, aerob şәraitdә dә inkişaf edir. Optimal temperaturları 37°C-dir. Әksәriyyәti pH-ı 7,4-7,6 olan adi qidalı mühitlәrdә yaxşı bitir. Xәstәliyin әvvәllәrindә vә kәskin dövrlәrindә bir qayda olaraq 5 - forma, lakin sağalma dövründә vә bakteriya daşıyanlarda K formalı koloniyalar әmәlә gәtirir. • Salmonellaların 8 forması, ӘPB-dә ümumi bulanıqlıq vә çalxaladıqda hәr tәrәfә bәrabәr yayılan çögüntü әmәlә gәtirir. Müxtәlif tiplәrin әmәlә gәtirdiyi bulanıqlığın vә çögüntünün dәrәcәsi eyni olmur, hәtta bәzilәri mühitin sәthindә zәrif pәrdәәmәlә gәtirir. Bu mikroblar ӘPA-da diametri 1-2 mm olub, yuvarlaq, azca qabarıq, yarımşәffaf parlaqlığa malik olan işıqda baxdıqda mavi rәngdә görunәn, hamar kәnarlı koloniyalar әmәlә gәtirir. K -formaları ӘPB-da çöküktü verir, bulyonun üst hissәsi şәffaf qalır. Çögüntü bәzәn pambığı xatırladır. • Bәrk qidalı mühitindә qeyri-hamar, tutqun, nisbәtәn quru koloniyalar әmәlә gәtirir. Salmonellaların bәzi növlәri daha xırda dәnәvәr koloniyalar (Salm.abortus ovis), başqaları isә koloniyanın әtrafında selikli val (S.Paratyphi) B) әmәlә gәtirir. • Biokimyәvi xassәlәri. Salmonellaların növündәn vә tipindәn asılı olaraq, fermentativ fәallıqları müxtәlif olur, hәtta ştammlarında bu xüsusiyyәtә görə bir-birindәn fәrqlənir (biokimyәvi variantlar adlanır). Bunlar qlükozanı, qalaktozanı, mannozanı, fruktozanı, arabinozanı, ksilozanı, ramnozanı, manniti, maltozanı, qlesirini, dulsiti vә sorbiti parçalayır: laktozanı, saxarozanı, adoniti vә salisini parçalamır. Әksәriyyәti jelatini әritmir, indol vә asetil-metil-karbinol әmәlә gәtirmir, hidrogen-sulfid әmәlә gәtirir, zәif reaksiyası ilә nitratdan nitrit bәrpa edir.

11. Toksin әmәlә gәtirmәsi. Salmonellalar termostabil endotoksin әmәlә gәtirir. Bunlar qlüsido-lipoprotein kompleksindәn ibarәt olub, somatik antigenә müvafiqdir. hüceyrә parçalandıqda ayrılır, yaxud da kimyәvi maddәlәrlә (üçxlorlu sirkә turşusu, tripsin vә s.) tәsir etmәklә ayırmaq olur. • Laboratoriya heyvanlarının qarın boşluğuna salmonella yeritdikdә bağırsağın iltihabına diareya, parez vә qıc olmaya sәbәb olur. • Davamlılığı. Salonellalar nisbәtәn davamlı mikroblardır, 60°C-temperaturun tәsirindәn bir saatdan sonra, 100°C-dә isә dәrhal mәhv olur. Hisә verilmiş vә duzlanmış әrzaq mәhsullarında, bu mikroblar aylarla sağ qalır. Onları әtdә mәhv etmәk üçün әti 2-2,5 saat qaynatmaq lazımdır. Bu mikrobları Günәş şüaları 5-10 saata öldürür. Torpaq vә başqa obyektlәrdә 250 günә qәdәr, nәcisdә illәrlә sağ qalır. Dezinfeksiyaedici maddәlәrin tәsirindәn onlar mәhv olur. • Antibiotiklәrdәn-neomisinә, terramisinә, levomisetinә, stereptomisinә, nitrofuron vә sulfanilamid preparatlarına hәssasdır. • Antigen quruluşu. Salmonellaların antigen quruluşu Kaufman vә Uayt tәrәfindәn müәyyәnlәşdirilmişdir. Salmonellalarda (S.gallinarum –pullorum-dan başqa) әsasәn iki antigen kompleksi vardır: O-antigeni (somatik) vә H-antigeni (qamçı). O-antigeni termostabil olub, kimyәvi tәrkibcә qlüsido-lipoprotend kompleksindәn ibarәtdir. Onda immunogenlik vә tam antigenlik xüsusiyyәti vardır. H-antigeni-zülal tәrkibli olub termolabildir. • O-antigenin determinant qrupu (reaksiyaya girәn) şəgər tәrkiblidir. Salmonellalar qlükozamin, qeptoza vә qlükoza kimi dörd müxtәlif şəgərlәri biosintez etmәk qabiliyyәtinә malikdir. Bu karbohidratların determinantında 1-3-ә qәdәr müxtәlif strukturlu şəgərlәr (determinant şəgərlәri) - mannoza, raminoza, abekoza, paratoza, tiveloza vә ya X - şəgəri birlәşir. Alınan bu birlәşmә spesifik olur. Mikrob K formasında olduqda onun bәzi antigen kompleksi spesifik olmur.

12. Kaufmana görə spesifik determinantları olmayan mikroblar yalnız dörd struktur şəgərә malik olur, qalan şəgərlәr olmadığı üçün onlar da spesifikliyә madik olmur. • N - (qamçı) antigen kompleksi I vә II fazaya ayrılır: I-fazaya aid olan komplekslәr növ vә cins spesifikliyinә malikdir, amma II fazaya aid olan kompleks spesifik deyildir, o müxtәlif salmonellalarda olur. Hәr iki faza antigeninә (spesifik vә qeyri-spesifik) malik olan salmonellalar iki fazalı: bir fazaya aid olan antigen kompleksә malik olanlara isә bir fazalı deyilir. • Salmonellaların hәr tipindә vә ya növündә olan O vә N- antigenlәri bir neçә kompleksdәn ibarәt olur. O vә N -antigenlәri orqanizmdә özlәrinә mәxsus anticisim әmәlә gәtirir. Bu anticisimlәr (aqlütininlәr) orqanizm daxilindә və orqanizmdәn xaricdә hәmin antigenlәrә müsbәt aqlütinasiya reaksiyası verir. • O-aqlütinasiya zamanı mikrob hüceyrәlәri, xarici sәthindәki polyarlıqla birlәşir. Bu zamanlarda dәnәvәr yığımlar amәlә gəlir. • H -aqlütinasiya zamanı isә mikrobdar bir-birilә qamçıları vasitәsilә birlәşir. Odur ki, yığımlar boş olaraq pambıq topasını xatırladır. Belә mikrob hüceyrәlәri hәrәkәtli olur. Somatik antigen tәşkil edәn bәzi kompleks- birlәşmә ancaq bir növ salmonellada deyil, bir neçә növdә ola bilәr. Oxşar antigenlik kompleksinә malik olan salmonellalar eyni serolodi qrupa daxil edilir. Kaufman vә Uayt (1952) qrupları latın hәrflәri A, C, D, E, F, C, H-ilә işarә etmişlәr (o vaxt 9 seroloji qrup müәyyәnlәşdirilmişdi). • Hazırda seroloji qruplar çoxalmış vә 1968-ci ildә Kaufman-Uayt cәdvәlinә 61 seroloji qrup yerlәşdirilmişdir. Bunlardan 21-i әsas qrupdur. Eyni seroloji qrupa aid olan salmonellalar, bir-birindәn H -antigenә әsasәn fәrqlәndirilir. • 1 fazaya aid olan H antigeni kiçik latın hәrflәrilә (a, b, c, d, e vә), II fazaya aid olanlar isә әrәb rәqәmlәri (1, 2, 5) ilә işarә edilmişdir. • Qeyd olunanlardan başqa bәzi salmonellalarda K - antigeni, 5-ci antigen, Vi - antigeni vә M - antigeni dә vardır. • 5-ci antigen S.Paratyhi B-dә müәyyәnlәşdirilmişdir. 4-cü antigendәn fәrqli olaraq 5-ci antigen duz turşusunun tәsirindәn parçalanır vә temperaturun tәsirinә daha hәssasdır, seroloji olaraq spesifikdir. Kimyәvi tәrkibi S.Paratyhi B- dә fosforlaşmış polisaxarid-lipid-zülal kompleksidir.

13. Vi-antigen, K-antigen (termolabil 60°C-dә bir saata parçalanır) kompleksi olub, qarın yatalağı törәdicisindә müәyyәnlaşdirilmişdir. Vi antigeninә malik olan S.typhi ştammları toksinlәri ilә әlaqәdar olaraq, yüksәk virulentli olur. • M - selikli antigen, salmonellaların M - formasının hamısında eyni olub, tәrkibindә azot yoxdur, polisaxariddən tәşkil olunmuşdur. • Kaufman cәdvәlindә hәr növ salmonella müәyyәn antigen-komplekslәri ilә xarakterizә edilir. Mәsәlәn, S.abortus ovis B-qrupuna daxildir. 0-IV, H-s (spesifik faza) vә 1,6 (qeyri-spesifik faza) reseptorlarla; S.cholerae C-seroloji qrupa aid edilib O-antigenindәn VI-VII vә N-1,5 reseptorlarla; S.dublin D-seroloji qrupa aid olub, 0-1-1X-XII vә H-gr reseptorları ilә xarakterizә edilir. Bәzi salmonellaların protektiv (müdafiә) antigenә malik olmaları haqqında rәylәr vardır. S.typhi murium kulturasından alınmış protektiv antigen, toksiki olmayıb, siçanı virulentli kulturanın tәsirindәn qoruyur. • Fibrial (kirpik) antigenlәrinin immunetdәәhәmiyyәti lazımi dәrәcәdә aydınlaşdırılmamışdır. Praktikada salmonellaları tәfriq etmәk üçün, diaqnostik әhәmiyyәtә malik olan aqlütinasiyaedici serumlar hazırlanır. Bunun üçün ada dovşanları ayrı-ayrı antigen kompleksi ilә (mәsәlәn, O- antigeni olan IV, V,VII, IX vә s, H - antigen olan i, C gr, 1,2 vә s.) ayrı-ayrılıqda hiperimmunizasiya edib, spesifik aqlütinedici serumlar alırlar. • Hazırda 90-na qәdәr monoreseptor serumlar hazırlanır. Hәr hansı salmonellanın antigenlik xüsusiyyәtini aydınlaşdırdıqda әvvәlcә O-aqlütinasiyaedici serumla seroloji qrupu müәyyәn edildikdәn sonra, H - monoreseptor serumlarla onun tipi tәyin edilir. • Salmonellaların antigenlik xüsusiyyәtinin aydınlaşdırılmasında vaksin vә serumların hazırlanması üçün ştammların seçilmәsindәәhәmiyyәti olduqca böyükdür.

14. Antigen әlaqәsi-salmonellaların başqa cinsә aid olan mikroblarla Eschericia, citobacter, Brucella, Listeria, Pasterella, Aeromonas antigen yaxınlığı vardır. Mәsәlәn, brüsellalarla 0-12 antigen komplekslәri eynidir. Eyni antigenlik xüsusiyyәtlәri diaqnoz zamanı nәzәrә alınmalıdır. • Dәyişkәnliyi-Salmonellaların 5 vә K formalarına tәsadüf edilir. Laboratoriya şәraitindә kultura uzun müddәt saxlanıldıqda 5 forma dәyişilәrәk, K formaya keçir. • S formadan K formaya keçәndәәsasәn O - antigeni dәyişilir, bununla әlaqәdar olaraq virulentliyi dә dәyişmiş olur. • Salmonellalar antibiotik vә başqa dәrman maddәlәrinә uyğunlaşır. Episomla әlaqәdar olan bu dәyişkәnlik gәlәcәk nәsilә verilә bilәr. • Patogenliyi -Salmonelloza ev heyvanları, vәhşi heyvanlar vә quşlar hәssasdır. Xәstәliyәәsasәn körpәlәr tutulur. Tәbii halda septiki infeksiya olub, mәdә-bağırsaq pozğunluğuna, pnevmoniyaya (xüsusi ilә körpәlәrdә) sәbәb olur. Yaşlı boğaz heyvanlarda abort (qoyun, at) baş verir. Boğaz olmayan yaşlı heyvanlarda xәstәlik, demәk olar ki, әlamәtsiz keçir. • Salmonellaların bәzi növlәri (S.dublin, S.typhimurium, S.cholereasius vә s.) insanlarda toksikoinfeksiyaya sәbәb ola bilir. Salmonellaların bir çox növlәri insan vә heyvanların bağırsağında olur. Yoluxma mәnbәyi xәstә heyvanlar vә salmonella daşıyanlardır. Onlar bağırsaq, balalıq yolunun vә tәnәffüs aparatının ifrazatları vasitәsilә salmonellaları әtraf mühitә yayır. • Quşlar transovarial yolla da yoluxa bilәr. Әlverişsiz şәraitdә infeksiyanın baş vermәsinә şәrait yaranır. • Laboratoriya heyvanlarından -ağ siçanlar yüksәk hәssaslığa malikdir.

15. Diaqnoz. Bu xәstәliyin epizootoloji gedişinә, kliniki әlamәtlәrinә, patanatomik dәyişikliyә zә laboratoriya müayinә üsullarını (bakterioloju vә seroloji) әsasәn qoyulur. • Bakterioloji müayinә. Salmonellozda heyvan, hәm diri vaxtı, hәm dә öldükdәn sonra diaqnoz qoyulur. Diri ikәn diaqnoz qoyduqda müayinә materialı kimi qan (hemokultura almaq üçün) burun seliyi, balalıq yolunun axıntısı, nәcis (kopro-kultura almaq üçün) laboratoriyaya göndәrilir. • Hemokultura almaq üçün qan temperatur yüksәk olduqda götürülür. Steril şәraitdә vidaci venadan 5-10 ml qan götürülüb 10-20%li ödlü bulyon tökülmüş 5-6 sınaq şüşәsindә, yaxud flakonda әkilir. Bir gündәn sonra diferensial-diaqnostik qidalı mühitlәrә (Endo, Leven vә s.) әkilir, burundan vә balalıq yolundan götürülmüş material fraksion üsulla kasada seçici qidalı mühitlәrәәkilir. Nәcis düz bağırsaqdan steril tamponla götürülmәlidir. Steril fizioloji mәhlulda, yaxud suda hazırlanan emulsiya 15-20 dәqiqә saxlandıqdan sonra üst hissәsindәn seçici vә zәnginlәşdirici qidalı mühitlәrәәkilir (Müller mühitinә, Kaufman mühitinә vә s.). • Heyvan öldükdәn sonra, bakterioloji müayinә aparmaq üçün laboratoriyaya tәzә cәmdәk vә atılmış döl göndәrilir. • Cәmdәyin daxili orqanlarından (nisbәtәn mikrobun çox lokalizasiya etdiyi orqanlardan) qaraciyәrdәn, öd kisәsindәn ürәyindәn, qanından, limfa düyünlәrindәn, dalaqdan, ağciyәrlәrdәn, sümük iliyindәn vә s. müayinә üçün götürülür. Әvvәlcә yaxma hazırlayaraq Qram üsulu ilә boyayıb mikroskopiya edilir. Sonra isәӘPB, ӘPA vә diferensial-diaqnostik mühitlərdәn birinәәkilir. Bitmiş mikroblar morfoloji kultural biokimyәvi, antigen xüsusiyyәtlәrinәәsasәn identifikasiya edilir. Lazım gәldikdә bioloji sınaq qoyulur (çox vaxtı ağ siçanda). Salmonellalar endo mühitindә E.coli-dәn fәrqli olaraq, rәngsiz kolonya әmәlә gәtirir.

16. Seroloji diaqnoz. Salmonelyoz infeksiyasına seroloji üsulla diaqnoz qoyduqda hәcmi aqlütinasiya reaksiyasından (Vidal reaksiyası) istifadә edilir. Bu reaksiya vasitәsilә, hәm xәstәlәri hәm dә bakteriya daşıyanları müәyyәnlәşdirmәk olur. Toyuqlar isә damcı aqlütinasiya reaksiyası ilә yoxlanır. • Flüoressensiya üsulu. Bu üsul vasitәsilә xәstәliyә tәcili diaqnoz qoymaq olur. Odur ki, buna ekspress üsul da deyilir. İstifadә olunan patoloji material nisbәtәn köhnә olsa da (iylәnmә başlasa da) bu üsul vasitәsilә diaqnoz qoymaq mümgündür. • Müayinә edilәn yaxma hazırlanıb, metil vә ya etil spirti ilә fiksasiya edilir, flüoressensiyaedici serumla işlәnir vә lüminessent mikroskopda baxılır. Spesifik salmonellalar olduqda, mikrob hüceyrәlәri yaşıl-sarı işıq verir. • Faqla tipizasiya. Qrupa vә ya tipә aid spesifik faqdan istifadә edilir. Әldә edilmiş mikrobun bir günlük kulturasından iki sınaq şüşәsinәdә maye mühitәәkilir. Sonra birinә 3-4 damcı faq әlavә olunur, o biri sınaq şüşәsi isә kontrol olaraq saxlanır. Hәr iki sınaq şüşәsi termostata qoyulub, 12-24 saat saxlanılır. Termostatdan çıxarıldıqda kontrola nisbәtәn tәcrübә sınaq şüşәsindә nәzәrә çarpacaq qәdәr şәffaflaşma olarsa bu orada bakteriyaların әrimәsini göstәrir. Bәrk qidalı mühitdә yoxlandıqda bakterioloji kasaya tökülmüş mühitә bir günlük kultura bәrabәr sürәtdәәkilir vә onun üzәrinә bir damcı faq әlavә edilir. İkinci gün kultura hәmin faqa uyğun gәldikdә onda damcının yerindә bakteriyalar bitmir. • İmmunitet. Xәstәlikdәn sağalmış heyvanlarda gәrgin immunitet yaranır. Salmonellozda antibakterial immunitetin yaranmasını güman edirlәr. Belә güman edilir ki, hәm immunitet antibakterial, hәm dә antitoksiki xarakterli olur, lakin immunlaşdırılmış heyvanlarda yoluxmanın qarşısını alan antibakterial immunitetdir. • İmmunitet zamanı orqanizmin müdafiәsindә hәm humoral, həm dә hüceyrә amillәri iştirak edir.