Download
1 / 41
451 likes | 759 Views
نگاهی به نجوم اسلامی. سعادت یعقوبی-مریم خوش روش. اهمیت علم نجوم نجوم از دانشهایی است که مورد توجه همۀ پیامبران بوده و در اسلام نیز به این دانش توجه خاصی صورت گرفته است.
E N D
نگاهی به نجوم اسلامی سعادت یعقوبی-مریم خوش روش
اهمیت علم نجوم • نجوم از دانشهایی است که مورد توجه همۀ پیامبران بوده و در اسلام نیز به این دانش توجه خاصی صورت گرفته است. • سید ابن طاووس آورده است: زمانی که خداوند حضرت آدم علیه السلام را از بهشت بیرون آورد،همۀ دانش ها را به او آموخت، از جمله نجوم و پزشکی. • و حضرت ادریس علیه السلام نخستین کسی است که نجوم را مرتب کرد. وي اندازة مسیر کواکب را مشخص و تأثیر آنها را کشف و بازگو کرد.
از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلّم نقل شده است: علم نجوم را فرا بگیرید تا در تاریکی بیابان و دریا راهنمایتان باشد؛ علم نجوم علم حضرت نوح علیه السلام است. • امام علی علیه السلام میفرماید: هرکس پارة نوري از دانش نجوم از نزد حاملان دانش قرآن فرا گیرد به ایمان و یقین خود افزوده است. • امام صادق (علیه السلام ) خطاب به مفضل میفرماید: اي مفضل! دربارة ستارگان خوب بیاندیش،همچنین دربارة طلوع و غروب خورشید و ارتفاع و انحطاط آن که سبب پیدایش فصل هاي چهارگانۀ سال می شود که سودهاي کارآمدي را در پی خواهد داشت. • اي مفضل! دربارة اختران و اختلاف مدار و مسیرهاي آنها خوب بنگر که چگونه برخی از آنها از مسیر خود جدا نمیشوند [و داراي حرکت یکنواخت هستند] و گروهی در گردش به گونۀ دسته جمعی (منظومه وار) میگردند و برخی از آنها از مرکز خودجدا می شوند
نجوم قبل از دورة اسلامی • از روزي که انسان زندگی ابتدایی خود را می گذراند با نگاه به آسمان متوجه تغییرات منظرة آسمان و شبو روز و تغییرات چهره ماه شد. به خاطر همین کنجکاوي هاي بشر بود که با داستان سرایی ها واسطوره سازي ها دربارة پدیده هاي نجومی، صورت هاي فلکی شکل گرفت. • تکرار روز و شب انسان ها را به فکر واداشت که از این پدیده ها براي انجام امور روزمرة خود و کارهایی مانند دریانوردي وکشاورزي بهره ببرند.
فرهنگ هایی که در ابتدا پیدایش یافتند (مصریان و بابلیان) براي سازماندهی به زندگی مذهبی و اقتصادي خود با استفاده از حرکات ماه و خورشید تقویم را ابداع کردند. • چینی ها نیز از چند هزار سال قبل تقویمی ابداع کردند که همچنان کاربرد دارد. • مایاییها که در خلال سالهاي 2000 قبل از میلاد و 900 میلادي ساکن آمریکاي جنوبی بودند، تقویمشمسی دقیقی وضع کردند. آنها همچنین با محاسباتی وقوع خسوف و کسوف را پیشبینی میکردند. • عرب جاهلی به حرکات ماه توجه زیادي داشتند و ماهها و سالها را بدان میشمردند. ولی کم کم دریافتندکه وقوع فصول چهارگانه در ماههاي قمري هر چند سالی اختلاف مییابد. از این رو، به تأخیر ماهها (نسیء) متوسل شدند و سال ها را کبیسه میکردند.
نجوم اسلامی • نجوم اسلامی (اخترشناسی اسلامی) به بخش هایی از اخترشناسی گفته می شود که در تاریخ تمدن اسلامی رشد کرده یا ایجاد شده است. • نخستین منجمان مسلمان، در نیمۀ دوم قرن سوم هجري در بغداد پدیدار شدند. • آثار نجومی دانشمندان مسلمان بیشتر بر پایۀ زیج هاي 1 ایرانی و هندي بنا شد. زیج شهریاري که به دستور انوشیروان در ایران نگاشته شده بود، توسط ابوالحسن تمیمی به عربی ترجمه شد؛ و بدین ترتیب نخستین اثر نجوم اسلامی تألیف گشت.
زیج معرب (زیگ) است که در فارسی میانه به معناي جدول اختري یا سال نامه می باشد و به کتابی گفته می شد که که بر اساس رصدها تألیف شده و موقعیت اجرام آسمانی را در آن درج می کردند. • زیج ها شامل اطلاعاتی در مورد زمان طلوع و غروب خورشید، ماه و سیارات و ستاره هاي مشهور در روزهاي مختلف سال و براي یک محل خاص بوده که در قالب جدول هایی تنظیم می شد. • از جدول هاي زیج، براي دانستن موقعیت و رصد کردن اجرام سماوي، تعیین طول روز و شب، جهت یابی و دیگر مقاصد اخترشناسی استفاده می شد. • از مواد اصلی در اغلب زیج ها، گاه شماري، جدول هاي مثلثاتی، جدول هاي مختصات اجرام سماوي، تعدیلات و سایر مقادیرنجومی، جدول هاي جغرافیایی شامل فهرست بلاد و مختصات جغرافیایی آنها و غیره، جدول هاي صور نجومی و .جدول هایی براي استخراج احکام نجوم می باشد.
شخص دیگري که در شناساندن نجوم هندي به مسلمانان سهم مهمی داشت، محمد فزاري بود؛ او اثري سانسکریت موسوم به سیدهانتا (السندهند) را به عربی ترجمه کرد. • وي به تألیف کتابی بر پایۀ سندهند پرداخت و از آن زیجی استخراج و در آن سال هاي نجومی هندیان را به سال هاي قمري عربی تحویل کرد. • اونخستین اسطرلاب را ساخت. • مجسطی از مهم ترین کتاب هایی بود که از یونانی به عربی ترجمه شد • پس از دورة ترجمه زمان ابتکار فرا رسید. خوارزمی (وفات 232 ه.ق) بر پایۀ آثار ترجمه شده، زیجی تهیه کرد و در آن میان شیوه هاي ایرانی، یونانی و هندي را جمع کرد.
این زیج در شرق و غرب تأثیر زیادي داشت. زیج خوارزمی نخستین کتاب در دورة اسلامی است که اصطلاح (جیب ) در آن به کار رفته است . • زیج خوارزمی نه تنها شامل جدول هاي مثلثاتی و غیره است بلکه مقدمه اي طولانی دربارة نجوم نظري نیز دارد. زیج خوارزمی اساس کار اخترشناسان دیگر شد. • یکی از بزرگ ترین دانشمندان فلکی در جهان اسلام ابوعبدالله محمد بن جابر بن سنان حرانی معروف به بتّانی است که در بتان نزدیک حران حدود سال 240 ه.ق متولد شد و در همان جا به کارهاي رصدي خویش پرداخت (از سال 264 تا 306 ه.ق)، و در سال ( 317 ه.ق) در گذشت. بتانی زیجی ساخت که در آن کواکب ثابته (نجوم ثوابت) سال ( 299 ه.ق) را ثبت کرد. وي از این زیج نسخۀ دومی تهیه کرد که از نسخۀ اول بهترو دقیق تر بود (زیج الصابی).
علم مثلثات توسط مسلمانان پی ریزي شد. در رأس این علم افرادي مانند ابوالوفا بوزجانی (وفات 388ه.ق) و بتانی قرار دارند. • ابوالوفا نخستین کسی است که نسبت هاي شش گانۀ مثلثاتی را بیان کرد و نخستین بار نظریۀ سینوس را به مثلثات کروي 3 تعمیم داد. بوزجانی یکی از معادلات مهم را براي تقویم مواقع ماه کشف کرد (معادلۀ سرعت). بتانی بیشتر نسبت هاي مثلثاتی را که اکنون هم مورد استفاده است، ارائه کرد. • وي همچنین رابطه اي بین زوایاي مثلثات کروي ارائه نمود. • در زمان مأمون دو گروه به سرپرستی خوارزمی و بنوموسی بن شاکر (که سه برادر بودند) اندازة یک درجه از محیط زمین را به دست آوردند
در نیمۀ دوم قرن سوم، نیریزي شرحی بر المجسطی نوشت و اثري دربارة اسطرلاب تألیف کرد. ثابت بن قره، حرکت نوسانی اعتدالین را نپذیرفت اما فاصلۀ اوج خورشید را از زمان بطلیموس تا زمان خودش کشف کرد، وي همچنین کتابی دربارة کسوف و خسوف نوشت. به دستور ابن سینا فهرستی از ستارگان تهیه گشت. • ابوریحان بیرونی نخستین دایر ةالمعارف نجوم اسلامی را تدوین کرد، و در آن از گردش سیارات و زمین به دور خورشید نوشت . • همچنین نجوم اسلامی به بخش هایی از اخترشناسی گفته شده که پیوندهایی با احکام شرعی و بیاناتمعصومان علیهم السلام و آیات قرآن دارند.
برخی از موضوعات اسلامی مرتبط با نجوم عبارتند از: آفرینش عالم، ساختار عالم، پایان عالم، برخی پدیده هاي مربوط به نجوم کروي چون طلوع و غروب اجرام سماوي • برخی موضوعات مرتبط با اخترفیزیک مثل ساختار ستارگان و اجرام سماوي، محدوده هاي زمانی نمازهاي روزانه، نوافل، آغاز و پایان فضیلت نمازها، نیمه شب، پدیده هاي فجر کاذب و فجر صادق، ظهر شرعی و زوال،جهت قبله، ساعت قبله (زمانی سمت خورشید جهت قبله را نشان می دهد)، رؤیت هلال و تعیین زمان اول ماه، کسوف و خسوف و ارتباط آن ها با نماز آیات، لیالی ، تعیین ایام البیض، مقارنۀ ماه با خورشید، زمان عید فطر، روز عرفه، عید قربان و... . • در این نوشتار به بیان چکیدة چند موضوع در نجوم اسلامی پرداخته می شود.
قبله و قبله یابی • یعنی جهتی که نمازگزار بدان روي می کند و این « قبلۀ نمازگزار » است و « جهت » در لغت به معناي « قبله »روي کردن، به گونه اي است که عرفاً تصدیق شود که انسان روبه روي قبله ایستاده است. اما در اصطلاح، قبله جهتی است که مسلمانان برخی از اعمال واجب را باید به سوي آن انجام دهند. • به عبارت دیگر، قبله کوتاه ترین خط فرضی است که از مکان نمازگزار (در هر سطحی از کرة زمین) و کعبه یا مسجدالحرام می گذرد. • شناختن و مشخص کردن قبله شرط ضروري مواردي واجب مانند: نماز، طواف، ساختن مساجد، به خاك سپردن مردگان و ذبح چهارپایان است. بسیاري از کارها نیز مستحب است که رو به قبله باشد. مانند: • خوابیدن، دعا کردن، غذا خوردن، نشستن و... . • قبله یابی علمی است که از آن براي تعیین سوي قبله استفاده می شود.
از صدر اسلام تاکنون روش ها و ابزار گوناگونی با دقت هاي مختلف براي قبله یابی ارائه و ساخته شده است. • با پیشرفت علومی مانند جغرافیا، نجوم و مثلثات، روش هایی مانند استفاده از دایرة هندیه مطرح شد که با استفاده از خورشید، شاخص و داشتن طول و عرض جغرافیایی، سوي قبله براي اکثر نواحی به صورت دقیق یا تقریبی تعیین می گردید. • استفاده از اسطرلاب براي قبله یابی مطرح گردید. از ابوریحان بیرونی اثري به نام کتاب فی علم اسطرلاب باقی مانده که بخشی از آن دربارة یافتن سمت قبله با اسطرلاب (باب فی معرفۀ سمت القبلۀ) است.
از قطب نماهاي مغناطیسی براي جهت یابی و به تبع آن، قبله یابی استفاده گردید و سپس قبله نماي مغناطیسی اختراع شد. در سال 1331 هجري شمسی، تیمسار حسینعلی رزم آرا قبله نمایی مغناطیسی عرضه کرد که در آن میل مغناطیسی شهرها را لحاظ کرده بود. • به دست آوردن سوي قبله در دو روز سال نیز، زمانی که خورشید در سمت الرأس کعبه قرار می گیرد، به عنوان روشی براي قبله یابی مطرح شد.
تعیین خط شمال جنوب جغرافیایی • براي یافتن سوي قبله، نخستین گام، پیدا کردن شمال جغرافیایی یا خط شمال جنوب جغرافیایی است. • بنا بر این در اولین مرحله، باید یک جهت یابی مناسب انجام دهیم. • میتوان به راحتی و با دقت بسیار زیاد به وسیله GPSجهت جغرافیایی را مشخص کرد.
الف) سایۀ شاخص: • شاخص، چوب یا میله اي صاف و راست است که به صورت عمود بر سطح زمین هموار و افقی، موازي بانخ شاقول نصب می شود. • اگر هنگام ظهر شرعی، خطی را موازي با سایۀ شاخص رسم کنیم؛ این خط، خط شمال جنوب جغرافیایی آن مکان است. • ب) قطب نما: • عقربۀ قطب نما، همیشه راستاي شمال جنوب مغناطیسی را نشان می دهد.
اوقات شرعی • اوقات شرعی به زمانهاي مشخص و دقیقی از شبانه روز گفته می شود که شخص متدین در آن زمان هااعمال دینی زماندار خود را انجام می دهد. • محاسبۀ دقیق زمانهاي شرعی از دیرباز نزد منجمان مطرح بودهاست. به طور کلی، اوقات شرعی وابسته به حرکت ظاهري روزانۀ خورشید در آسمان است. • بر اثر حرکت وضعی زمین از مغرب به مشرق، هر روز مشاهده میکنیم که خورشید از مشرق طلوع کرده،در ظهر به تقریباً به حداکثر ارتفاع خود رسیده، از نصف النهار ناظر عبور میکند و بالاخره به تدریج با کاهش ارتفاع، در افق غربی غروب میکند. این سه پدیده به ترتیب، طلوع، عبور و غروب نامیده میشوند.
مروری بر منجمان اسلامی قرن 8 • • احمد نهاوندی• آل فضل بن نوبخت• ابراهیم آل وپسرش • قرن 9 ابو سعید گرگانی• آل - کندی• آل ماهانی•آل مروازی • آل علی بن عیسی. برادران موسی• خالد بن عبدالملک • آل - خوارزمی• سهل بن ثابت • قرن 10 • عبدالرحمان آل صوفی• احمد بن یوسف• ابن یونس • ابراهیم بن سنان
قرن 11ابو نصر منصور • آل بیرونی• ابن سینا• ابن - صفار • • قرن 12انوری• عمر خیام• شرف الدین آل طوسی • قرن 13ابن البنا آل مراکشی• نصیر الدین طوسی• • قطب الدین شیرازی• شمس آل الدین • • قرن 14 کمال الدین • شمس الدین ابو عبد الله آل خلیلی • قرن 15جمشید کاشی• قاضی زاده آل مولانا• • قرن 16آل بیرجندی• محمد باقر یزدی• تقی الدین
نجوم در دوره ی اسلامی • از ابتداي طلوع اسلام علم نجوم مورد توجه قرار داشته است، اما اوج شکوفایی آن و پدیدار شدن اولینمنجمان مسلمان در قرن دوم هجري می باشد. از قرن سوم هجري به بعد دانشمندان اسلامی هدف هاي مهمیرا دنبال کردند که عبارت بودند از: انجام رصدهاي جدید، کشف اشتباهات نجوم یونانی و ارائۀ روش ها وراهحل هاي جدید براي اخترشناسی. • ابوسعید سجزي یکی از کسانی است که در قرن چهارم هجري به صراحت دربارة گردش زمین به دورخورشید اظهار نظر میکند و به اثبات آن می پردازد. یعنی قرنها قبل از کپرنیک و کپلر او چنین نظریه اي راارائه میدهد. به این نظریات، نظریات پیش کپرنیکی میگویند.
عبدالرحمن صوفی رازی • ابوالحسن عبدالرحمن صوفی رازی در ۹ محرم سال ۲۹۱ هجری قمری برابر با ۷ دسامبر ۹۰۳ میلادی در شهر ری زاده شد. کار اصلیاش تشریح یافتههای پیشین یونانیان در علم نجوم و ترجمه آثار آنها به زبان عربی بود. استاد ریاضی و ستارهشناس برجسته ایرانی سده چهارم بود که در دوران دیلمیان در فارس میزیست. امیرعضدالدوله دیلمی صوفی را به سمت استاد ریاضی و ستارهشناسی شهر گورفیروزآباد منسوب میکند. صوفی در رصدخانه شهر گور پژوهشهای ستارهشناسی ارزندهای انجام میدهد تا جایی که به شهرت فراوانی میرسد. به ویژه روی کتاب مجسطی بطلمیوس کار کرد و تصحیحات زیادی را بر روی فهرست ستارگان و تخمینهای مربوط به روشنائی و قدر آنها انجام داد که اغلب آنها با آنچه بطلمیوس محاسبه کرده بود تفاوت چشمگیری داشت. او موفق شد ابر ماژلانی بزرگ راببیند و از آن با نام البکر در آثارش یاد کردهاست. این کهکشان را اروپائیها تا قبل از سفر دریائی ماژلان در قرن شانزدهم، ندیده بودند.
صوفی رازی نخستین کسی بود که کهکشان مارپیچی M۳۱ (که درفاصلهٔ ۲٫۹ میلیون سال نوری از ما قرار گرفته) را با چشم غیرمسلح رصد نموده و مورد مطالعه قرار داد. ابوریحان بیرونی رصد دایره البروج با وسیلهای به قطر ۱۲۳ سانتیمتر در شیراز انجام شده که آن وسیله را در سازه بهدست آمده در شهر گور، کار میگذاشتند. • او سحابی و ستارگان مزدوج را بدون داشتن تلسکوپ کشف کرد و نظریه بطلمیوس را اصلاح نمود کشف سحابی زن به زنجیر بسته در اندرومدا و سحابی وولپکولا در صورت فلکی روباهک و کشف چند سحابی دیگر از کارهای اوست. .
او در زمینه دانش ریاضیات، هندسه و ستاره شناسی کتابهای زیادی دارد و همچنین کتاب صورالکواکب (پیکرهای ستارگان) را هم در زمینهٔ اخترشناسی به نگارش درآورد. این کتاب به چندین زبان ترجمه شدهاست.
صورالکواکب: • صوفی در صورالکواکب به ۹ جرم زیر اشاره کرده و از آنها را «سحابی» قلمداد کرده است:۱) خوشه دوتائی (خوشه باز)۲) خوشه کندو (خوشه باز) در صورت فلکی خرچنگ۳) ۷M (خوشه باز) در صورت فلکی عقرب۴) ستارگان نو ـ ۱ و نو ـ۲ در صورت فلکی قوس۵) ستارگان لاندا، فی ـ ۱ و فی ـ ۲ در صورت فلکی جبار۶) خوشه چوب لباسی در صورت فلکی سهم۷) کهکشان آندرومدا یا در صورت فلکی آندرومدا۸) ۲۳۹۱ IC (خوشه باز) در صورت فلکی بادبان۹) ۲۶۶۹ NGC (خوشه باز) در صورت فلکی بادبان
(مسلمانان دربارة لکه های خورشیدی روي خورشید نیز بحث کردهاند. نخستین کسی که لکه ی خورشید را دیده و در باب آن مطلبی نوشته، فیلسوف مشهور اندلسی ابن رشد (وفات 595 ه.ق) است. • همچنین ابن رشد به کمک محاسبه، زمان عبور عطارد بر قرص خورشید را می شناخت و آن را رصد کرده است.
ابوریحان بیرونی ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (زادهٔ ۱۴ شهریور ۳۵۲،دانشمند بزرگ و ریاضیدان، ستارهشناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس و تاریخ‌نگار ایرانیسده چهارم و پنجم هجری است و بعضی از پژوهندگان او را از بزرگترین فیلسوفان مشرق‌زمین می‌دانند. تألیفات بیرونی به زبان عربی، یعنی زبان علمی و همه‌کس‌فهم عالم اسلام بودهاست، مگر التفهیم که آن را به عربی ترجمه کرد.
ابوریحان بیرونی • نوشته‌هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردش ِ زمین به دور ِ خودش نام برده می‌شود. • ضمنا بیرونی در کتاب «الاُسطُرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه میکند بعدها در کتاب ِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش میدهد. اندازه گیری ِاو یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده‌است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاع ِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسب ِ واحدهای ِ امروزی) به دست می‌آید که تا حد ِ خوبی به مقدار ِ صحیح ِ آن نزدیک است. • خورشیدگرفتگیهشتم آوریل سال ۱۰۱۹ میلادی را در کوههای لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه‌گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر مطالعه برد
ابن هیثم (۴۳۰-۳۵۴) ابن هیثم با توصیف دقیق همه حرکاتی که در کار می‌آیند، در واقع گزارشی کامل و روشن و غیرفنی از نظریه بطلمیوس درباره سیارات ارائه میکند، و همین نکته راز محبوبیت رساله او را آشکار میکند. ایراد ابن هیثم به حرکت پنجم ماه که در فصل پنجم از مقاله پنجم مجسطی بیان شده، بسیار آموزنده‌است
وی آسمان را متشکل از مجموعه‌ای از پوسته‌های کروی (با افلاک) هم مرکز فرض کردهاست که بر هم مماسند و درون یکدیگر می‌چرخند، در داخل ضخامت هر پوسته، که نماینده فلک یکی از سیارات است، پوسته‌های هم مرکز و خارج از مرکز و کرات کامل دیگری وجود دارد که بترتیب با افلاک خارج از مرکز و افلاک تدویر متناظرند. همه پوسته‌ها و کره‌ها سرجای خود و به گرد مرکز خود می‌چرخند، و از ترکیب آنها حرکت ظاهری سیاره که طبق فرض روی استوای فلک تدویر قرار دارد پدید میید. • .
خواجه نصیر الدین طوسی • ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی (زادهٔ ۵۸۰خورشیدی در توس - درگذشتهٔ ۱۱ تیر ۶۵۳ خورشیدی در کاظمین) ملقب به خواجه نصیر طوسی یا خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضیدان و سیاست‌مدار ایرانیشیعه سده هفتم است. • وی در زمان حمله مغول به ایران در پیش ناصرالدین، محتشم قهستان، به کارهای علمی خویش مشغول شد. در همین زمان اخلاق ناصری را نوشت. پس از مدتی به نزد اسماعیلیان در دژ الموت نقل مکان کرد، اما پس از حمله هلاکوی مغول و پایان یافتن فرمانروایی اسماعیلیان(۶۳۵ ه.خ) هلاکو نصیرالدین را مشاور و وزیر خود ساخت، تا جایی که هلاکو را به تازش به بغداد و سرنگونی عباسیان یاری نمود.
خواجه طوسی و هلاکوخان مغول • از آنجا که وجود اسماعیلیان حاکمیت و قدرت سیاسی مغولان را به خطر می‌انداخت هلاکوخان در سال ۶۵۱ ق. با اعزام لشکری به قهستان آنجا را فتح کرد. حاکم قلعه پس از مشورت با خواجه نصیر، علاوه بر تسلیم کامل قلعه، از مغولان اطاعت کرد و چندی پس از آن در سال ۶۵۶ ق. تاج و تخت اسماعیلیان در ایران برچیده شد و بدین سان خواجه نصیر بزرگترین گام را در جلوگیری از جنگ و خونریزی و قتل عام مردم برداشته، از این رو نزد خان مغول احترام و موقعیت ویژه‌ای یافت.[۲۲] هلاکوخان همچنین در فتح بغداد و کشتن آخرین خلیفة عباسی، از نظرهای خواجه طوسی بهره گرفت.[۲۳] مستعصم (آخرین خلیفه عباسی) در دوران حکومت خود علاوه بر لهو و لعب، به خونریزی مسلمانان پرداخت. عده‌ای از شیعیان بغداد به دست پسرش (ابوبکر) به خاک و خون کشیده شدند و اموالشان به غارت رفت.[۲۴] مقام علمی و ارزش فکری نصیرالدین طوسی موجب شد تا هلاکو، او را در شمار بزرگان خود دانسته، نسبت به حفظ و حراست از جان وی کوشا باشد و او را در همه سفرها به همراه خویش دارد خواجه که در آن ایام دارای مقام و صاحب نفوذ شده بود از موقعیت استفاده کرد
و خدمات بسیاری به فرهنگ اسلام و کشورهای مسلمان روا داشت که برخی از آنها عبارت‌اند از: ۱. انجام کارهای علمی و فرهنگی و نگارش کتابهای ارزشمند. ۲. جلوگیری از به آتش کشیدن کتابخانة بزرگ حسن صباح در قلعة الموت به دست مغولان. ۳. نجات جان دانشمندان و علمایی همچون ابن ابی الحدید (شارح نهج البلاغه) و برادرش موفق الدوله و عطاملک جوینی که بی‌رحمانه مورد غضب و خشم مغولان قرار گرفته بودند. ۴. جذب و حل شدن قوم مغول در فرهنگ و تمدن اسلامی به دست خواجه، به گونه‌ای که موجب شد مغولان به اسلام روی آورند و از سال ۶۹۴ ق. اسلام دین رسمی ایران قرار بگیرد. ۵. جلوگیری از تهاجم آنان به کشورهای مسلمان. ۶. تأسیس رصد خانة مراغه در سال ۶۵۶ ق.، با همکاری جمعی از دانشمندان. ۷. احداث و تجهیز کتابخانه بزرگ رصد خانه در مراغه
خیام نیشابوری زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور - درگذشته ۱۲ آذر ۵۱۰ خورشیدی در نیشابور)فیلسوف، ریاضیدان، ستارهشناس .یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را میتوان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دورهٔ سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶ - ۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کردهاست.ابداع نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.
شرایط دوران خیام • در زمان خیام فرقه‌های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به کفر متهم می‌شدند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز نظریات خود را نداشت - حتی امام محمد غزالی نیز از اتهام کفر در امان نماند. اگر به سیاست‌نامهٔ خواجه نظام‌الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آن جا، خواجه نظام همهٔ معتقدان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند. از نظر سیاست نیز وقایع مهمی در عصر خیام رخ داد: • سقوط دولت آل بویه • قیام دولتِ سلجوقی • جنگ‌های صلیبی • ظهور باطنیان • در اوایل دوران زندگی خیام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی به اواخر عمر خود رسیده بودند. نظامی عروضی سمرقندی او را «حجة الحق» و ابوالفضل بیهقی «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیک یاد می‌کنند.[۱۷]
جمشید کاشانی • غیاث‌الدین جمشید کاشانی (حدود۷۹۰-۸۳۲) ریاضیدان و اخترشناسایرانی. • آلات رصدی دقیقی اختراع کرد و از حدود ۸۰۸ (۱۴۰۶) تا پایان عمرش ۸۳۲ (۱۴۲۹) فعالیت علمی داشته است. در دوران فعالیت علمی‌اش به تالیف کتابهای متعددی در زمینه ریاضیات و نجوم پرداخته است مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: زیج خاقانی، مفتاح الحساب، رسالهٔ محیطیه و رسالهٔ وتر و جیب.
الغبیگ اُلُغ‌بیگ(795 تا ۸۵۳هجری قمری772 تا ۸۲۸هجری خورشیدی1393 تا ۱۴۴۹میلادی) فرزند شاهرخ و نوه تیمور از پادشاهان تیموری ایران بود. او پادشاهی ستارهشناس، ریاضیدان و اهل علم و ادب بود. او از کودکی به آموختن خوشنویسی پرداخت اما همچون برادرانش در این هنر نام آور نشد. الغبیگ در سلطانیه در شمال غربی ایران بدنیا آمد. مادرش گوهرشاد آغا از شاهزادگان ایرانی بود که بناهایی چون مسجد گوهرشاد را در مشهد ساخت و پدرش شاهرخ، در تحکیم حکومت تیموری و رشد هنر در آن دوران و شکل گرفتن مکتب هرات بسیار موثر بود.
الغبیگ در سمرقند رصدخانه عظیم و مجهزی به نام رصدخانه الغبیگ را برپا کرد و همراه با دانشمندان بزرگ آن زمان مانند غیاث‌الدین جمشید کاشانی مشغول رصد و تحقیقات علمی شد و با همکاری آنها زیجی را که شامل دقیق‌ترین جداول ستاره‌شناختی و مثلثاتی آن عصر بود پدید آورد که به زیج سلطانی معروف است.
