KUVATERNER DÖNEMİNDE KIYI MORFOLOJİSİ VE DEĞİŞİMİ

1. KUVATERNER DÖNEMİNDE KIYI MORFOLOJİSİ VE DEĞİŞİMİ Süleyman KATAR Balıkesir Üniversitesi Coğrafya

2. Kıyı Morfolojisi Nedir? • Deniz veya göl kıyılarında dalga aşındırması veya biriktirmesi sonucunda yeryüzü şekillerinde meydana gelen değişimleri inceleyen bilim dalıdır. • Kuvaterner döneminde oluşmuş aşınım veya birikim eseri olan kıyı şekillerini ele alınıp incelenmesi.

3. KIYI SÜREÇLERİ • Kıyı değişime sebep olan üç ana süreç vardır. • Dalga • Rüzgar • Akıntı • Akarsular • Buzullar • Gel – Git • Fırtına 3- 3-Biriktirme 1-Erozyon 2-Ulaşım

4. KIYI EROZYONU • 1.Erozyon Süreçleri : • Aşınma • Hidrolik eylem • Çözünme (Tuzlu su) • Oyma • Yıpratma • Dalga Şekil 1: Erozyon süreçlerinin yaşandığı bir sahadan görünüm.

5. Şekil 2: Papua Yeni Gine’de kıyıda meydana gelen dalga erozyonu.

6. Şekil 3: Dalga erozyonu sonucu oluşmuş olan falezler.

7. Şekil 4: Dalga kıyı ilişkisi.

8. Şekil 5: Karasal erozyon

9. Şekil 6: Dalga aşındırması.

10. Şekil 7: Atlas okyanusunun Afrika kıtasının batı kıyıları üzerindeki etkisi.

11. Şekil 8: Mississippi Irmağının Meksika körfezinde oluşturduğu delta.

12. 2. Ulaşım: Kıyılar üzerindeki değişime sebep olan ikinci faktör ulaşımdır. Göl veya deniz kenarlarına yapılan karayolları, köprüler, tüneller vb unsurlar kıyı şeridinin değişmesine sebep olur. Şekil 9: Norveç’ te ulaşımın kıyı üzerindeki etkisi.

13. 3. Biriktirme: Akarsular, dalgalar ve rüzgar gibi unsurların içerisinde barındırdıkları malzemeyi gücünün azaldığı alanlarda biriktirmesi sonucu oluşmuş olan yer şekilleridir. Bunlardan bazıları; Kumsal, kıyı oku, kıyı kordonu ve tombolodur. Şekil 10: Kıyı süreçlerinde etkili olan dalga biriktirmesi.

14. Kuvaterner döneminde aşınım ve ya birikimin sonucu oluşmuş yerşekillerini: • Deltalar • Kıyı Ovaları • Taraçalar • Diğer Kıyı Şekilleri olmak üzere dört grupta toplamak mümkündür.

15. DELTALAR • Yeşilırmak Deltası • Kızılırmak Deltası • Sakarya Deltası • Gediz Deltası • Küçük Menderes Deltası • Büyük Menderes Deltası • Göksu Deltası • Asi Deltası

16. Şekil 11: Türkiye’nin Deltaları.

17. YEŞİLIRMAK DELTASI • Oluşumu her ne kadar da eski kuvaternere dayanıyorsa da gelişimi ve bugünkü şeklini alması Kuvaterner’in son devirlerine rastlamaktadır. • Deltanın gelişiminde akarsuyun önemli miktarda sediment taşımasının etkisi büyüktür (54.7 milyon ton / yıl). • Deniz bu kesimde sığdır. • Akıntılar etkisizdir. • Hakim rüzgar yönü NE ve N dir.

18. Şekil 12: Yeşilırmak deltası.

19. Şekil 13: Yeşilırmak deltası.

20. Deltanın gelişimi, tek zamanlı olmayıp, bir takım evreler halindedir. • Östatik hareketlerin etkisiyle delta üzerinde kademeler oluşmuştur. • Denizin alçaldığı glasyal dönemler, deltanın yarılmasına, interglasyal dönemler ise alüvyal birikmelere neden olmuştur. • Ova, bugünkü şeklini Flandriyentransgresyonundan sonra almıştır. • Deniz kenarında olması gereken Bafra yerleşmesi, bugün denizden 20 m kadar yüksekte yer almaktadır.

21. KIYI OVALARI • Antalya – Alanya Ovası • Gazipaşa Ovası • Ovacık (Hacıishaklı – Mersin) Ovası • Anamur ve Bozyazı Ovaları

22. ANTALYA – ALANYA OVASI • Karstik kökenli Antalya Ovası, ilk bakışta basit bir düzlük halinde görülür. • Ancak çok çeşitli yerşekillerine sahiptir. • Yer yer ova karakteri gösteren düzlük, genelde Kuaterner ve Miyosen yaşlı malzemelerle kaplıdır. • Kuvaterner esnasında önemli bir tektonik harekete maruz kalmamıştır.

23. Şekil 14: Antalya – Alanya Ovası.

24. Şekil 15: Antalya – Alanya Ovası.

25. KIYI TARAÇALARI (DENİZ TARAÇALARI) • Ülkemizde Kuvaterner döneminde deniz seviyesi değişik salınımlar göstermiştir. Bugünkü seviye en az 4 kere alçalmış bir o kadar da yükselmiştir. • Deniz seviyesinin her inişi (regresyon) ; derine doğru kazma faaliyeti, • Deniz seviyesinin her çıkışı (transgresyon) ;dolgulara sebep olmuştur.

26. İşte bu sebeplerden dolayı kıyılarımızda birtakım değişiklikler daha doğrusu çeşitli yüksekliklerde taraçalar oluşmuştur. • Kuvaterner in son devrelerinde Karadeniz kıyılarımızın orta kesimlerinde Epirojenik bir yükselme , batı kesimlerinde bir alçalma söz konusudur. • Marmara Denizi kıyılarında ise bulunan taraçaların pek çoğu orijinal durumlarını neotektonik hareketlerle kaybetmiştir.

27. Sonuç olarak diyebiliriz ki : • Karadeniz kıyılarının orta kesimlerinde, • Marmara‘nın her tarafında, • Akdeniz kıyılarının batı ve doğu kesimlerinde Kuvaterner’in değişik devrelerinde bir takım denizel taraçalar oluşmuştur. Bunlardan bir kısmı sonra ki neotektonik hareketlerle deforme olmuştur.

28. Kuvaterner döneminde kıyıda oluşmuş diğer şekiller Bunların başlıcaları : Kıyı Okları, Kıyı Kordonları, Tombolo’lar, Kıyı Çentikleri, Lagün Gölleri, Faal ve Ölü Falezler, Hareketli Kumullar vs.

29. Kuvaterner Döneminde Hangi Olaylar Kıyının Değişiminde Rol Oynamıştır ? • Yeryüzü, özellikle içinde bulunduğumuz dördüncü jeolojik zamanda(kuvaterner), çok büyük buzul dönemlerine sahne olmuştur. • Bilhassa okyanus tabanı tortullarının incelenmesi ile ortaya çıkan verilere göre yeryüzünde, kuvaterner boyunca 50 buzul ve buzul arası dönem yaşanmıştır (lowe ve walker, 1999). • Buzul dönemlerinde düşen hava sıcaklıkları buzul arası dönemlerde tekrar yükselmiş ve yeryüzü uzun yıllar boyunca büyük sıcaklık değişikliklerine sahne olmuştur. • Kuvaterner boyunca orta ve yüksek enlemlerdeki buzullar, buzul dönemlerinde ekvatora doğru yaklaşmış, buzul arası dönemlerde ise geri çekilmiştir.

30. Şekil 16: Yüksek enlemlerde Aşındırma sonucu oluşmuş olan kıyı tipleri.

31. Yağış miktarındaki farklılıklara bağlı olarak akarsu rejimlerinde periyodik olarak değişiklikler meydana gelmiştir. • Bu değişmeler sonucu akarsuların kıyılar üzerindeki etkisi de değişmiştir. Periyodik olarak yağış arttığı zaman kıyıda birikim, azaldığı zaman da aşındırma unsuru güçlenmiştir. Kıyılarda buzul aşındırması sonucu farklı kıyı tipleri ortaya çıkmıştır. ( Fiyord ) •  Bu dönemlerde yeryüzünde meydana gelen en önemli hadiselerden biri de deniz seviyelerindeki alçalma ve yükselmedir. Deniz ve okyanuslarda su seviyesinde 150 metreye kadar alçalma ve yükselme gözlenmiştir (Dawson, 1996).

32. Buzullar eridikçe daha fazla su kullanılabilir hale geldi ve yağmur oranı yükseldi. Bu değişiklikler dramatik biçimde değişen kıyı çizgilerinde görülebilir. Buzullar büyük miktarda suyu hapsedince, ortalama su seviyesi düştü ve bugün deniz altında kalan toprak parçalarını açığa çıkardı. Buzul arası dönemlerde su seviyesi bugünkünden daha fazla yükseldi ve sahillerin bugünkü deniz seviyesinden daha yüksekte olmasına neden oldu. • Buzul dönemi bazı kıtasal alanları ve şehirleri birleştirmiştir. Örneğin Avrupa kıtasında Fransan’dan İngiltere’ye yürümek mümkün olmuştur.

33. Şekil 17 : Kuvaterner boyunca buzul dönemlerine bağlı olarak insanların göç rotaları.

34. Türkiye’de Kuvaterner Döneminde Kıyılarda Görülen Birtakım Değişiklikler Önemli bir kıyı şeridine sahip olan İzmir’in Seferihisar ilçesindeki kıyılar, Urla Yarımadası'nın diğer kıyıları gibi girintili çıkıntılıdır. Bu kıyıların girintili çıkıntılı olmasının nedeni ; dördüncü zaman (Kuvaterner) glasyel dönemi sonunda deniz seviyesinin yükselmesi ve bu arada tektonik hareketler sonucu meydana gelen kırılmalara bağlanabilir.

35. Şekil 18: Seferihisar kıyısından bir görünüm.

36. Şekil 19: Kuvaterner döneminde kıyıda depolanan karasal tortullar.

37. KAYNAKÇA Dawson, A. G., 1996, Ice Age Earth, Late Quaternary Geology and Climate, Thomson Publishing company, New York. Lowe, J. J., Walker, M. J. C., 1999, Quaternary Environments, Longman Group Ltd., England. IPCC, 2001-a, Climate Change 2001: The Scientific Basis. Contribution of Working Group I to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 881 pp. IPCC, 2001-b, Climate Change 2001: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 1032 pp.

38. Gözenç S. Orta Ve Güney Amerika Ülkeler Coğrafyası, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi, yayınları No: 3744,İstanbul, 1993, Gözenç S. Afrika Ülkeler Coğrafyası, İ.Ü.Edebiyat Fakültesi, yayınları No:3913, İstanbul 1995

39. TEŞEKKÜRLER