Zbigniew Herbert i Filozofia

1. Zbigniew Herbert i Filozofia Marta Sztark Oddział Informacji Naukowej Biblioteki Głównej US

2. Rembrandt „Medytujący filozof”

3. Rembrandt umieścił wiekowego filozofa w świetle – czy dlatego, że bliżej medytującemu do śmierci? Czy może dlatego, że czeka go wędrówka po krętych schodach do ciemnego kresu, po złote runo nicości – ostatnią nagrodę?

4. „Szpalerem mądrych dialogów Suchym krokiem mierniczych Chodzą filozofowie Absolut mylą i liczą…” Z. Herbert *** (Pryśnie klepsydra w twardych rękach)

5. Dlaczego Herbert uprawia filozofię? • „Wzniósłszy się na jeszcze wyższy stopień rozpaczy, ugrzązłem w filozofii. To jest bliższe literatury, która nie uczy, jak być szczęśliwym, ale uczy, jak być nieszczęśliwym w sposób inteligentny.”1 • Albert Camus twierdzi, że dzieła pełne pasji piszą twórcy ironiczni. Czyż w powyższym fragmencie nie jest to właśnie lekka ironia ze strony Herberta? Gdyby literatura nie dawała przykładów, a nawet nie uczyła, jak zdobyć szczęście – ani Herbert, ani zwykły czytelnik nie sięgnąłby po nią. Głównym celem Poety, było poszukiwanie mądrości, wiedzy o nieosiągalnym szczęściu, ale również konieczności dążenia do szczęścia.2 • Ta mądrość, przeszczepiona na literacki grunt, płynęła u Herberta pod prąd, w dużej mierze z filozofii. • _____________________________________ • 1 Cytat pochodzi z Podziękowania Zbigniewa Herberta – odpowiedzi na nagrodę miasta Münster z 1996r. - opublikowanej w Zeszytach Literackich nr 79 z 2002r. • 2 „Płynie się zawsze do źródeł, pod prąd, z prądem płyną śmiecie”, Gazeta Wyborcza 1-2 sierpnia 1998r.

6. Portret krytycznoliteracki Zbigniewa Herberta ewoluuje: od klasyka-spadkobiercy tradycji śródziemnomorskiej, przez reprezentanta pokolenia AK i podróżnego „barbarzyńcy w ogrodzie”, do kontemplatora religii i etyka. Słowem, „trochę” o Bogu, „trochę” o bogach. Ale Poeta filozofował przez cały czas tworzenia. Właściwie, dialogował (Herbert często używał tego słowa w różnych kontekstach) poezją z filozofią, filozofami. Zresztą, droga poety, podobnie jak droga filozofa, jest drogą poznania i samowiedzy. Herberta dialog z filozofią

7. Próba zdemistyfikowania filozofii • Dlaczego Herbert wadzi się tak inteligentnie z antycznymi i nowożytnymi myślicielami? Bo wie, że mądrość nie jest kompletna, skończona, że rozumienie świata jest nieosiągalne i że nie można posklejać wizji, która by wszystko objęła…

8. Baruch Spinoza z Amsterdamu zapragnął dosięgnąć Boga szlifując na strychu soczewki przebił nagle zasłonę i stanął twarzą w twarz mówił długo (a gdy tak mówił rozszerzał się umysł jego i dusza jego) zadawał pytania na temat natury człowieka -Bóg gładził roztargniony brodę pytał o pierwszą przyczynę -Bóg patrzył w nieskończoność pytał o przyczynę ostateczną -Bóg łamał palce chrząkał kiedy Spinoza zamilkł rzecze Bóg -mówisz ładnie Baruch lubię twoją geometryczną łacinę Pan CogitoopowiadaokuszeniuSpinozy

9. a także jasną składnię symetrię wywodów pomówmy jednak o Rzeczach Naprawdę Wielkich -popatrz na twoje ręce pokaleczone i drżące -niszczysz oczy w ciemnościach -odżywiasz się źle odziewasz nędznie -kup nowy dom wybacz weneckim lustrom że powtarzają powierzchnię -wybacz kwiatom we włosach pijackiej piosence -dbaj o dochody jak twój kolega Kartezjusz -bądź przebiegły jak Erazm -poświęć traktat Ludwikowi XIV i tak go nie przeczyta -uciszaj racjonalną furię upadną od niej trony i sczernieją gwiazdy -pomyśl o kobiecie która da ci dziecko -widzisz Baruch mówimy o Rzeczach Wielkich -chcę być kochany przez nieuczonych i gwałtownych są to jedyni którzy naprawdę mnie łakną teraz zasłona opada Spinoza zostaje sam nie widzi złotego obłoku światła na wysokościach widzi ciemność słyszy skrzypienie schodów kroki schodzące w dół

10. Primum vivere, deinde philosophari(najpierw żyć, później filozofować) • Tytułowa myśl to nie credo Spinozy. Do tego namawia go Bóg… • Jednak, od kiedy Bóg występuje w roli kusiciela? W końcu to przywilej diabła. • Uczłowieczony obraz Boga Spinozjańskiej refleksji, owa abstrakcyjna substancja, przemawia do niego dobrodusznie, wodzi na pokuszenie i … prowadzi go w ciemność, w dół. Kuszenie jest skuteczne. Baruch de Spinoza(1632-1677)

11. Kuszenie Spinozy • Według relacji Pana Cogito, Spinoza, poddany pokusie szatańskiej, ponosi klęskę jako filozof. • Zbyt mocno zawierzył rozumowi i logice. Utożsamiał Boga z fizycznym wszechświatem, aż w końcu wpadł we własne sidła. Był człowiekiem zachłannym poznawczo, choć nic w tym złego…

12. Obrona szaleństwa filozofii • Wiersz Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy mówi o daremności filozofii, ale także o jej bezinteresownej wzniosłości.* Przypomina nieco jednoaktówkę Mrożka Lis filozof. • To, co przemawia w obronie Spinozy, jest jednocześnie skrótem dialektycznego poglądu Herberta na filozofię.* Próżność i zachłanność filozofii równe są jej wielkości i bezinteresowności. • Ważne, by podjąć walkę ze sobą i rozczłonkowanym światem. _____________ *”Gorzki smak sceptycyzmu: Herbert i duch filozofii”, S. Raube. * Tamże.

13. Stara się Pan Cogito osiągnąć myśl czystą przynajmniej przed zaśnięciem lecz samo już staranie nosi zarodek klęski więc kiedy dochodzi do stanu że myśl jest jak woda wielka i czysta woda przy obojętnym brzegu marszczy się nagle woda i fala przynosi blaszane puszki drewno kępkę czyichś włosów prawdę rzekłszy Pan Cogito nie jest całkiem bez winy nie mógł oderwać wewnętrznego oka od skrzynki na listy w nozdrzach miał zapach morza świerszcze łaskotały ucho i czuł pod żebrem palce nieobecnej był pospolity jak inni umeblowane myśli skóra ręki na poręczy krzesła bruzda czułości na policzku kiedyś kiedyś później kiedy ostygnie osiągnie stan satori i będzie jak polecają mistrzowie pusty i zdumiewający Pan Cogito a myśl czysta

14. Wgląd pod powierzchnię bez żadnych przeszkód, dla filozofa może być udręką. Banał codzienności, cielesna bliskość, trywialna przypadkowość świata, przeszkadzają w skupieniu i uporządkowaniu „wewnętrznego oka”. Może właśnie dlatego, Herbertowi bliżsi są ci myśliciele, którzy uprawiają antropologię, a nie metafizykę, i którzy przedkładają etykę nad ontologię.

15. W poezji Herberta najważniejszym przesłaniem etyki – pierwszej poetyckiej filozofii – jest postawa heroiczna. Ważna również była filozofia uwartościowania cierpienia, któremu Herbert nadał rangę estetyczną1: __________ 1Słowa wypowiedział prof. Krzysztof Dybciak podczas drugiej Debaty Herbertowskiej, 12 marca 2008r. Sens cierpienia, sens ścierania się z rzeczywistością – to cała sprawa. Wiem, że nie potrafię zbawić mojego narodu, czy choćby współlokatorów tej samej kamienicy – ale muszę postępować tak, jakby to było możliwe [...]. Uczynić poczucie sensu postawą ogólną – to chyba największe zadanie2 . _______________ 2 Poeta sensu. Rozmowa ze Zbigniewem Herbertem, „itd” 1981, nr 14.

16. Cały cykl, poświęcony Panu Cogito, dotyczy rozważań natury moralnej, estetycznej, ogólnokulturowej. Przesłanie Pana Cogito to utwór, który jest uwieńczeniem zbioru. Sporo w nim moralizującej pedagogiki i ironii. Przesłanie formułuje etyczny kodeks „człowieka o postawie wyprostowanej. Kanon etyczny przypomina biblijny Dekalog : „umiej kochać”, „szanuj tradycję”, „mów prawdę”, „bądź odważny”, „walcz ze złem”, „unikaj pychy”.* _________ *Szkolny leksykon poezji polskiej, A. Kołat, Warszawa 1999, s.72-73. Przesłanie Pana Cogito

17. Przesłanie Pana Cogito • Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę idź wyprostowany wśród tych co na kolanach wśród odwróconych plecami i obalonych w proch ocalałeś nie po to aby żyć masz mało czasu trzeba dać świadectwo bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy a Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze ilekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda dla szpiclów katów tchórzy - oni wygrają pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę a kornik napisze twój uładzony życiorys i nie przebaczaj zaiste nie w twojej mocy przebaczać w imieniu tych których zdradzono o świcie strzeż się jednak dumy niepotrzebnej oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz powtarzaj: zostałem powołany - czyż nie było lepszych

18. strzeż się oschłości serca kochaj źródło zaranne ptaka o nieznanym imieniu dąb zimowy światło na murze splendor nieba one nie potrzebują twego ciepłego oddechu są po to aby mówić: nikt cię nie pocieszy czuwaj - kiedy światło na górach daje znak - wstań i idź dopóki krew obraca w piersi twoją ciemną gwiazdę powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku a nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów Bądź wierny Idź

19. Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę Złote runo to mityczny symbol nieosiągalnej nagrody, gdyż – jak mówi Herbert w innych wierszach – cnota wbrew zapewnieniom stoików, nie jest gwarantem szczęścia czy zwycięstwa; często wystawia jednostkę na śmiertelną próbę* ___________ *Szkolny leksykon poezji polskiej, A. Kołat, Warszawa 1999, s.73. Walkę trzeba podejmować. Uważam, że w społeczeństwach powinni być tacy wybrańcy – wariaci, którzy poświęcają się dla wartości.[…] Poświęcają siebie, oczywiście, jak Chrystus albo Sokrates. Chrystus nie powiedział, że wszyscy apostołowie powinni z nim być na krzyżu.[…]* ________ * „Płynie się zawsze do źródeł, pod prąd, z prądem płyną śmiecie”, Gazeta Wyborcza 1-2 sierpnia 1998r. Czym jest złote runo wg Herberta?

20. Kpić z filozofii to filozofować naprawdę, czyli rzecz o Sokratesie Rafael, Szkoła Ateńska. Na obrazie znajdują się: Zenon z Kition, Epikur, Awerroes, Pitagoras, Alkibiades, Ksenofont, Sokrates, Heraklit, Platon, Arystoteles, Diogenes, Euklides, Zaratustra i Ptolemeusz.

21. Skoro mowa o poświęceniu, cierpieniu i śmierci, tematach kluczowych dla Herberta, należy wspomnieć o „Jaskini filozofów” - sztuce o ostatnich godzinach życia Sokratesa.* _______ *Jaskinia filozofów ukazała się w nr 9 miesięcznika „Twórczość” w 1956r. Sokrates z dramatu Herberta to postać filozoficzno-literacka. Postać tajemnicza, milcząca, ubrana w maskę tragiczną, w niczym nie przypomina Sokratesa opisywanego przez Arystofanesa, Platona, Ksenofonta. Jaskinia filozofów

22. Całe życie filozofa to rozmyślania o śmierci • Przed Sokratesem postawiono ultimatum: śmierć lub ucieczka z więzienia. Ten jednak woli umrzeć. Wysłannik Rady Miejskiej, jak dobry psycholog, próbuje podejść Sokratesa, ale ten jest nieugięty: Wysłannik „A więc wybrałeś to, co łatwiejsze. Prawda? […] Uciekasz w śmierć przed samotnością i opuszczeniem. To jest twój czyn bohaterski.”1 ___________________ 1 Wybór poezji. Dramaty, Z. Herbert, Warszawa 1973.

23. Według Herberta, „Sokrates jest małym, zagubionym człowieczkiem, który przez całe życie niebacznie zobowiązywał się do czegoś, nawet sprawy sobie nie zdając, że podejmuje zobowiązanie, a teraz musi je wypełnić i nawet wyznać nie może, jak bardzo chciałby od obowiązku uciec”1 ___________ 1Herbertowski Sokrates, czyli filozofia podejrzeń, J.Kopania, s. 37 Jednak, konsekwentnie – wypije truciznę, by udowodnić, że ludzkość musi iść swoją drogą, wbrew prawom natury. Sokrates podporządkuje się prawom, bo choć niesprawiedliwe, są prawami.2 Sokrates pozostał wierny, jak Herbert. Dura lex, sed lex. ______ 2 Tamże, s. 38.

24. Bohater poezji Heberta boi się życia po śmierci. Poeta często się nad tym zjawiskiem zastanawia : Od paru lat Śmierć Przechadza się po głowie Tam i z powrotem* Czym jest „ciemny kres”? Świat ziemski i tamten świat, oddziela mur. Za murem jest drzewo i gwiazda. Drzewo podważa mur korzeniami. Gwiazda nadgryza kamień jak mysz. Za sto, dwieście lat będzie już małe okienko. Gwiazda świeci niepewnym światłem, ale jest ona symbolem moralnego imperatywu. ______________ *Ostatnie słowa, Z. Herbert, Zeszyty Literackie nr 72 z 2000r. * Zbigniewa Herberta podróż do ciemnego kresu, J. Kaczorowski, s. 228-230. Ja nie bronię się przeciwko światu, jaki nastanie. Jaka będzie tablica wartości? Jeśli wygasną pytania metafizyczne, o sens życia, świata, może przyjść pokolenie robotów.[…]Choć piszę wiersze, które nie są bardzo katolickie, ja żyję tą problematyką. Inaczej nie warto żyć.* Podróż do ciemnego kresu kończy się niespodziewanie znalezieniem Złotego Runa Baranka – światła Gwiazdy Jezusa Chrystusa.* ___________ *Rozmowa ze Zbigniewem Herbertem, Ks. Janusz Pasierb, Zeszyty Literackie nr 80, 2002r. * Zbigniewa Herberta podróż do ciemnego kresu, J. Kaczorowski, s. 230. Nieszczęście tworzy najpierw poezję, potem filozofię, a po chwili religię

25. CODA • „Filozofia, nawet jeśli nie jest w stanie odpowiedzieć na tak wiele pytań, jak moglibyśmy sobie tego życzyć, posiada przynajmniej zdolność stawiania pytań, które czynią świat ciekawszym i ukazują dziwność i cudowność skrytą tuż pod powierzchnią nawet najzwyklejszych rzeczy, z jakimi stykamy się na co dzień.”* • Filozofia jest sztuką życia, uprawą ducha. W dziele Herberta dominuje ironia filozoficzna. Jak nikt przekładał idee na metafory, a przez to uczył, jak żyć. _______________ *Problemy filozofii, B.Russell, Warszawa 1995, s.19