Íslenska tvö Kafli 3, bls. 158-167

1. Íslenska tvöKafli 3, bls. 158-167 Framhaldsskólinn á Húsavík Ísl 203 Herdís Þ. Sigurðardóttir

2. Þrjú skeið íslenskunnar • Í elstu ritum er tungumál norrænna manna stundum kallað dönsk tunga. • Þegar kemur fram á 13. öld er stundum talað um norræna tungu. • Hér er átt við mál Norðmanna en síðar er þetta hugtak notað um íslenskuna eina, allt fram á 17. öld.

3. Þrjú skeið íslenskunnar • Íslenska er mál innflytjenda sem komu til landsins seint á 9. öld. • Flestir komu frá Noregi, einkum V-Noregi. • Einnig komu menn frá víkingabyggðum á: • Bretlandseyjum • Danmörku • Svíþjóð • Flestir landnámsmenn eru taldir hafa verið af bændaættum. • Þeir fluttu með sér vinnufólk og þræla. • Talið er að landsmenn hafi verið um 20.000 talsins um miðja 10. öld.

4. Þrjú skeið íslenskunnar • Talið er að mál landnámsmanna hafi verið áþekkt en mállýskumunur hafi verið töluverður. • Hugtakið mállýska er notað um tilteknar málvenjur, staðbundnar, tímabundnar eða félagslegar sem greinast í framburði, málfræði og orðaforða frá viðurkenndum málvenjum sem hafðar eru til viðmiðunar. • Eftir stofnun alþingis, um 930, fór að draga úr mállýskumun. • Þegar dregur nær kristnitöku, um 1000, hefur vestur-norræn mállýska verið ríkjandi. • Smám saman þróaðist hún eftir eigin leiðum og fékk sín sérkenni. • Í hinni nýju tungu kom ekki upp nein mállýskuskipting að ráði.

5. Þrjú skeið íslenskunnar • Venja er að skipta sögu íslenskrar tungu í þrjú skeið: • Fornmál • 9. öld - 1350 • Miðmál • 1350-1550 • Nýmál • 1550-nútímans

6. Þrjú skeið íslenskunnar • Líklega hafa Íslendingar og Norðmenn skilið hverjir aðra fram að lokum fornmálstímans um 1350. • Smám saman hafa mál þjóðanna tekið að breytast eftir eigin leiðum. • Á tímabili miðmáls urðu miklar breytingar á hljóðkerfinu. • Áhrif annarra tungumála eru nokkuð áberandi á nýmálið: • dönsk áhrif á 16.-19. öld • ensk áhrif í nútímanum auk breytinga í setningagerð og beygingum

7. Þrjú skeið íslenskunnar • Mismiklar breytingar hafa orðið á hinum ýmsu þáttum íslensks mál í gegnum tíðina: • Hljóðkerfi • hefur tekið miklum breytingum frá fornmáli – þó minni en í nágrannamálunum. • Beygingakerfi • hefur tekið fremur litlum breytingum frá fornmáli. • Setningakerfi • hefur tekið litlum breytingum frá fornmáli. • Orðaforði • Hefur tekið miklum breytingum frá fornmáli líkt og orðaforði annarra lifandi tungumála.

8. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli • Á frumnorræna tímabilinu (200-800) voru fimm einhljóð og þrjú tvíhljóð í málinu: • Einhljóð: i, e, a, o, u • Tvíhljóð: æ, á, au • Hvert einhljóð var ýmist borið fram langt eða stutt. • Lengdin var föst en ekki háð umhverfi hljóðsins eins og í nútímamáli. • Lengd sérhljóða var því merkingargreinandi í elstu gerð íslensku. • Löngu hljóðin voru ýmist munnkveðin eða nefkveðin.

9. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli, frh. • Við upphaf Íslandsbyggðar hafði einhljóðum fjölgað um fjögur vegna hljóðvarpa. • Að auki höfðu tvíhljóðin ei og ey bæst við. • Hljóðin voru þar með orðin níu. • Þau voru ýmist stutt eða löng, munnkveðin eða nefkveðin. • Alls voru því 27 mismunandi einhljóð í sérhljóðakerfi elstu íslenskunnar.

10. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli, frh. • Veigamesta heimildin um hljóðfræði fornmálsins er Fyrsta málfræðiritgerðin. • Hún er varðveitt í einu af meginhandritum Snorra-Eddu, Wormsbók. • Til eru fjórar fornar málfræðiritgerðir en sú fyrsta er langmerkilegust. • Hún er talin rituð einhvern tímann á árunum 1125-1175 (1140). • Markmið höfundar var að búa til hljóðtákn fyrir þau hljóð sem í málinu voru á hans tíð en latneska stafrófið dugði ekki til þess. • Enginn veit hver fyrsti málfræðingurinn var. • Hann hefur þó augljóslega verið mikill lærdómsmaður.

11. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli, frh. • Fyrsti málfræðingurinn sýnir með dæmum hvort sérhljóð er munn- eða nefkveðið og hvort það er langt eða stutt: • hār vex á kvikindum • Munnkveðið langt a-hljóð • Hãr er fiskur • Nefkveðið langt a-hljóð

12. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli, frh. • Til að sýna fram á að tákn vanti fyrir tiltekin hljóð setur fyrsti málfræðingurinn fram dæmi þar sem fram kemur að sérhljóðin eru aðgreinandi fyrir merkingu orðanna. • Í þessum tilgangi setur hann fram lágmarkspör þar sem aðeins eitt hljóð sker úr um merkingarmun á orðum: • Sjá kennslubók á bls. 160.

13. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli, frh. • Seint á forníslenskum tíma (á 11.-13. öld) fækkaði hljóðum í sérhljóðakerfinu. • Nefkveðnu hljóðin runnu saman við hin löngu munnkveðnu og til varð kerfi sem sýnt er á bls. 161 í kennslubók.

14. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Forníslenska sérhljóðakerfið • Sjá framburð táknanna á bls. 161 í kennslubók

15. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóð í fornmáli, frh. • Ritöld hófst á Íslandi skömmu eftir 1100 en engin handrit eru til sem fara nákvæmlega eftir tillögum fyrsta málfræðingsins. • Nefkveðnu hljóðin eru t.d ekki merkt sérstaklega og önnur tákn eru notuð fyrir ýmsa sérhljóða en fyrsti málfræðingurinn stingur upp á.

16. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóðakerfið við lok 13. aldar

17. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóðakerfi nútímamáls • Einhljóð

18. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Sérhljóðakerfi nútímamáls • Einnig eru í nútímamáli fimm tvíhljóð sem mynduð eru úr tveimur einhljóðum: • a + í > æ • a + ú > á • ö + í > au • o + ú > ó • e + í > ei

19. Þrjú skeið íslenskunnarÍslenska til forna • Verkefni í kennslustund! • Nemendur vinna verkefnið á bls. 164 í samvinnu við kennara. • Einnig verkefnið á bls. 165.