MÖVZU : DİŞLİ ÇARX ÖTÜRMƏSİ. TƏSNİFATI, MATERİALI. DİŞİN ƏYİLMƏYƏ HESABATI.

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETIINFORMASIYA TEXNOLOGIYALARIL, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKULTƏSİKƏND TƏSƏRRÜFATI TEXNİKASI VƏ MAŞIN HİSSƏLƏLRİ KAFEDRASIMÜHAZİRƏCİ: DOSENT İSMAYILOV SƏDİ BİNNƏT MÖVZU : DİŞLİ ÇARX ÖTÜRMƏSİ. TƏSNİFATI, MATERİALI. DİŞİN ƏYİLMƏYƏ HESABATI. SİLİNDRİK DİŞLİ ÇARXIN KONTAKT DÖZÜMLÜLÜYƏ HESABATI. GƏNCƏ 2009

2. PLAN: • Dişli çarx ötürməsi, təsnifatı. • Düz dişli silindrik çarx ötürməsinin əsas həndəsi asıllıqları. • Düz dişli çarx ötürməsinə təsir edən qüvvələr. • Dişli çarxın materialı. • Dişin əyilməyə hesabatı. • Silindrik düz dişli çarx ötürməsinin kontakt gərginliyinə hesablanması. • Silindrik çəp və qoşa dişli (şevron) çarx ötürməsinn kontakt dözümlülüyünə hesablanması. • Çəp dişli silindrik çarxlara təsir edən qüvvələr. • Qoşa dişli silindrik

3. ƏDƏBIYYAT. • Ə.Həsənov.Maşın detalları. Maarif nəşriyyatı, Bakı 1979. • Z.Kərimov.Maşın hissələri və yükqaldırıcı nəqledici maşınlar. Maarif nəşriyyatı, Bakı, 1985. • A.H.Abdullayev və başq.Maşın detalları və konstruksiyaetmənin əsasları. Bakı – Elm – 2003.

4. 1.Dişli çarx ötürməsi, təsnifatı • İlişmə vəziyyətində olan iki dişli çarxın əmələ gətirdiyi ötürməyə dişli çarx ötürməsi deyilir. Dişli çarx ötürməsi müasir maşınqayırmada və cihazqayırmada ən geniş yayılmış mexaniki ötürmə növüdür. • Profilin formasına görə dişlər: evolvent, tsikloidal və Novikov ilişməli ötürmələrə bölünür.Evolvent profil 1760–cı illərdə L.Eyler tərəfindən təklif edilmişdir.Hazırda maşınqayırmada evolvent profilli dişli ötürmə geniş tətbiq olunur.1954–cü ildə M.L.Novikov tərəfindən dişlərin profilini dairə qövsü üzrə hazırlamaq təklif olmuşdur.Neft sənayesində işlədilən mancanaq dəzgahların reduktorlarının çarxları Novikov ilişməli ötürmədir.Konstruksiyasından asılı olaraq dişli çarx ötürmələri açıq və qapalı dişli çarx ötürmələrinə ayrılır. • Dişli çarx ötürmələrinin geniş yayılmasına səbəb, onların başqa ötürmələrə (qayış, diskli friksion) nisbətən aşağıdakı üstünlüklərə malik olmasıdır. • Dişli çarx ötürməsi ilə kiçik ölçülərdə böyük yükləri ötürmək mümkündür.Eyni güc ötürən və eyni ötürmə ədədlri olan müxt.ötürmə növlərinin müqayisəsində d/çarx ötürməsi digər ötürmələrə nisbətən xeyli az yer tutur; • Uzun müddət etibarlı işləyə bilir. • Güc itkisi az, f.i.ə. yüksəkdir (η = 0,97...0,98). • Ötürmə ədədi sabitdir. • Sürətin (150 m/s gədər), gücün (on minlərlə kvt) və ötürmə ədədinin geniş hədlərdə dəyişən qiymətləri üçün tətbiq oluna bilər. • Bunlarla yanaşı, d/çarx ötürmələrinin bəzi çatışmayan cəhətləri vardır. • Yüksək hazırlanma dəqiqliyi tələb edir. • İti sürətlərdə çox səs – küy əmələ gətirir. • Ötürmə yüksək sərt olduğu üçün dinamik güvvələri kompensasiya etmək çətinləşir. • Yük qəflətən artdıqda ötürmə işçi gurğunu dağılmaqdan qoruya bilmir

5. 2.Düz alışlı silindrik dişli çarx ötürməsinin həndəsi asıllıqları aşağıdakılardır: bölgü çevrəsinin diametri. d = mz. - hesabat modulu P d m = mt = — = — ∏ z 3. Düz dişli çarx ötürməsinə təsir edən qüvvələr:Aparan və aparılan çarxın valında təsir edən burucu moment uyğun olaraq T1 və T2 .Dişlərin ilişmə qüv vəsi F–ilişmə xətti boyu yönəlir.Bu qüvvə iki toplanana–çevrəvi qüvvəyə Ft və radial qüvvəyə Fr ayıraq. Fn = Ft + Fr dişi əyən çevrəvi qüvvə 2T Ft = Fn cosα = — d dişi sıxan radial qüvvə Ft Fr = Fn sinα = — · sinα = Ft · tgα. cosα α – dişin profil bucağıdır. 4. Dişli çarxın materialı.Dişli çarxlar üçün əsas material poladdır 5.Dişin əyilməyə hesabatı. Düz dişli çarxda dişin əyilməyə hesablanması aparan çarxın dişinin aparılan çarxın dişi ilə ilişməyə daxil olduğu və ya ilişmədən çıxdığı vəziyyət üçün aparılır.Bu halda dişin kəsiyinin mərkəzinə nəzərən ilişmə qüvvəsinin momenti ən böyük qiymət alır.Dişə konsol tir kimi baxılır (şəkil 2).

6. 6.Silindrik düz dişli çaex ötürməsinin kontakt gərginliyinə hesablanması. Silindrik düz dişli çarx ötürməsində dişin kontakt gərginliyinə hesabatını aparmaq üçün aşağıdakı vəziyyətlər nəzərə alınmalıdır. a)Normal dəzyiq qüvvəsi Fn=Q, ilişmə qütbünə (n) tətbiq olunduğu qəbul edilir. Ft Fn = –––––. cosα b)Dişə doğuranı “b” uzunluğunda olan silindr kimi baxılır və əyrilik radiusu. ρ1=0,5d1sinα. ρ2=0,5d2sinα=0,5ud1sinα, götrülür. 7.Silindrik çəp və qoşa dişli ( şevron ) çarx ötürməsinin kontakt gərginliyinə hesablanması. Çəp dişli çarx ötürməsində dişin kontakt gərginliyinə hesablanması zamanı çəp dişin həndəsi xüsusiyyətlərini və uyğun əmsalları nəzərə alaraq aşağıdakı düsturlardan ist.edilir. KHFt (u  1) çəp dişli ötürmələrdə σH = ZM ZH Z √ –––––––––––  σHP  [ yoxlama hesabatı - d1bu kontakt gərginliyə. KHβ ∙ T1 qapalı və dişin işçi səthi aW = Ka ( u  1) 3√ ––––––––  [ aşağı və orta möhkəmlikdə uψba σ2HP olan ötürmələrdə.

7. 8.Çəp dişli silindrik çarxlara təsr edən qüvvələr. Burada dişə normal istiqmətdə təsir edən Fn – qüvvəsini üç toplanana : çevrəvi – Ft qüvvəsinə, radial Fr – qüvvəsinə və valın oxu istiqamətində yönəldilmiş Fa – oxboyu qüvvəsinə ayırırıq.Həmin qüvvələri təyin edək: 2T - çevrəvi qüvvə: Ft = ––– . d tgα - radial qüvvə: Fr = Ft ∙ –––– cosβ - oxboyu qüvvə: Fa = Ft ∙ tgβ burada β – dişin maillik bucağıdır. 9. Qoşa dişli silindrik çarxlar. Qoşa dişli çarxın dişinin hər iki tərəfində yaranan oxboyu qüvvələr bir–birini tarazlaşdırır.Çevrəvi Ft və radial Fr–qüvvələri isə çəp dişli çarxlardakı kimi təyin edilir.