SAYGIYLA ANIYORUZ…

1. S E N İ SAYGIYLA ANIYORUZ…

2. AÇIKLAMA BU ÇALIŞMA 2001-2002 ÖĞRETİM YILI EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ESKİ TÜRK EDEBİYATI DOKTORA PROGRAMINDA ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KÜLTÜR TEMELLERİ DERSİNDE SEMİNER ÇALIŞMASI OLARAK SUNULMUŞTUR. PROF.DR.TUNCA KORTANTAMER İLE YAPILAN SON DOKTORA DERSİ NOTLARINDANDIR

3. ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KÜLTÜR TEMELLERİ SEMİNER ÇALIŞMASI

4. ESKİ MISIR VE AFRİKA KÜLTÜRLERİ ORTA DOĞUNUN ESKİ KÜLTÜRLERİ BİZANS KÜLTÜRÜ İRAN KÜLTÜRÜ HİNT KÜLTÜRÜ YAHUDİLİK VE HIRİSTİYANLIK ORTA ASYA VE UZAK DOĞU KÜLTÜRÜ İSLÂM KÜLTÜR DÂİRESİ

5. İSLÂM DÜŞÜNCESİNİ ETKİLEYEN DİĞER KÜLTÜRLER İSEVÎ KÜLTÜRÜ HİNDİSTAN KÜLTÜRÜ YUNANKÜLTÜRÜ İSKENDERİYE MEKTEBİ • Budizm • Brahmanizm • Şehvetten kurtulma • Dünya ile ilişiği kesme • Âlem bilgisine sahip olma • Eşitlikçilik • Aşk ve marifet • Nirvanaya ulaşma (Acılardan • kurtulmak için maddi dünyadan sıyrılma. • Allah fikri olmadığı için Tecelli fikri de yok) • Pisagor • İşrak ve aydınlanma • Kötülük x iyilik • Sayıların gizemi (3,7) • Gizli kuvvetler • Gülme, kıyafetname • İsa • Teslis (üçleme) • Mehdi • Yeni Platoncular • Platinos -İskenderiye • Türeme ÇİN_JAPON KÜLTÜRÜ İRAN KÜLTÜRÜ MUSEVÎ KÜLTÜRÜ • Mecusilik • Zerdüştlük • Ateş ve yıldız • Musa • İlm-i ledün bilgisi • Çile ve halvet • Kabala • Suret ve işaretler • Sayıların önemi (10) MISIR KÜLTÜRÜ ORTA ASYA KÜLTÜRÜ • Şamanizm • Tek tanrı inancı-Kam • Ayinler • Hermes –(Yunanca) • Kâhin, tarikat, mâbud • Bâtın bilgisi • Kâl (eriyiş) olmak • Aklı, kalbi, ruhu eğitmek

6. PEYGAMBERİN VEFATI (M 632) İLK BÖLÜNMELER sorun • İmamet ve hilafet sorunu • seçim çözüm EBU BEKİR • Hz. Ali’nin ölümünden sonra iktidar Emevî ailesine geçer • Hâkim Sünnî düşüncesine karşı Şiî muhalefetin sesi yükselir • İslâm dünyasında Şiî ve Sünnî İslâm düşünceleri gelişmeye başlar ehl-i beyt kırgın vasiyyet + seçim ÖMER şûra OSMAN Emevîler kayırılır MUAVİYE Şam valisi • Kûfe’yi üs olarak seçer • Sünnilere göre 4.halife • Şiîlere göre ilk imam ALİ Osman’ın kanını sorar Aişe, Talha ve Zübeyrin destekler Biat etmez CEMEL VAKASI HAKEM OLAYI SIFFİN SAVAŞI HÂRİCİLER ALİ’NİN ŞEHADETİ (M 661)

7. İLK AYRILIKLAR HİLÂFET Ebu Bekir, Ömer, Osman yanlıları (Şia) İMÂMET Ali yanlıları (Şia) EMEVÎLER (İslamlaştırma Arap Kavmiyetçiliği) Tasavvuf Dönemi İran (Eski Dinler) B A T I N Î Caferi 12 İmam Şiası Horasan (Yesevîlik) TÜRKLER Eski Dinleri K a l e n d e r î l e r Tarikatlar Dönemi H u r û f i l i k Göçebe Türkmenler Yerleşik Türkler Sünnî İSMÂİLİLER Aleviler Fâtımî Alamut BEKTÂŞİLER Dürziler

8. SÛFİLERİN TANIMLARINDAN SULHU OLMAYAN BİR SAVAŞTIR NEFSE KUL ŞEYTANA ZEBÛN OLMAMAKTIR NEFSİN NASİBİNİ TERK EDEREK HAKK’IN NASİBİNİ ARAMAKTIR ZAHİRDEN UZAKLAŞIP BÂTINA YAKLAŞMAKTIR MİHNETLERİ GİZLEMEKTİR KALBİ ALLAH’A BAĞLAYIP MÂSİVA İLE İLGİYİ KESMEKTİR SEVGİLİNİN KAPISINDAN KOVSA DAHİ AYRILMAMAKTIR HAKİKATLARI ALMAK VE HALKIN ELİNDE BULUNANDAN ÜMİDİNİ KESMEKTİR TASAVVUF KELİMESİNİN: SAFLIK, DURULUK, BERRAKLIK ANLAMINA GELEN ‘SAFV” KÖKÜNDEN, “BENU SÛFE” KABİLESİNİN İSMİNDEN, “SUFFE” ASHABINDAN, BİR ÇÖL BİTKİSİ OLAN “SUFÂNE””DEN, YUNANCA HİKMET ANLAMINA GELEN “SOPHİA”DAN, YÜN ANLAMINA GELEN ARAPÇA “SÛF” KÖKÜNDEN, GELDİĞİNİ İLERİ SÜRENLER VARDIR KONUSU: İnsandır GÂYESİ : İnsanın, insan-ı kâmil makamına gelmesini sağlamaktır TASAVVUF YAYGIN KANI “SÛF”DAN TÜREDİĞİDİR

9. TASAVVUF TARİHİ • TASAVVUFUN • İSLÂM DÜNYASINDA VARLIĞINI KORUMASININ SEBEPLERİ • Mutasavvıfların: • AŞK ANLAYIŞLARI, • İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI, • KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ FARKLILIKLARI (Te’vil farkı). TEMEL KAVRAMLAR • TEVBE • SABIR • TEVEKKÜL • RİYAZET • VERÂ • HALVET • HAVF • HÜZÜN • İHLAS • ZİKİR • ZÜHD • SEYR-İ SÜLÛK ZÜHD DÖNEMİ (6-8.YY) TASAVVUF DÖNEMİ (9-12.YY) TARİKATLAR DÖNEMİ (13.yy’dan sonra)

10. TEMEL KAVRAMLAR • TEVBE : Günahlardan ve bütün kötülüklerden dönmek, vazgeçmek. • SABIR : Dayanmak, kendini tutmak. Cüneyd-i Bağdâdî’ye göre, acıyı yüzünü ekşitmeden yudum yudum içmek. • TEVEKKÜL : İşi üzerine almak, vekil olmayı kabul etmek, teslim olmak. • RİYAZET : Nefsin ve bedenin arzularını en aza indirerek ibadetle ilgilenmek • VERÂ : Şüpheli ve boş şeylerden uzak durmak • HALVET : İnsanlardan ayrı ve yalnız yaşamak • HAVF : Allah korkusu ve ilahi aşk ile gönlün dolması • HÜZÜN : Ebedî sevgiliden uzakta kalındığından dolayı hüzünlenmek • İHLAS : Riya ve gösterişten uzak durmak • ZİKİR : Allah’ı her an hatırda tutmak, anmak. • ZÜHD : Kişinin Allah’tan başka şeylere (eşyaya ve dünyaya) karşı takındığı tavırdır • SEYR-İ SÜLÛK: Kişinin dervişliğe başlayışından tasavvufî yolculuğunu tamamlayarak sevgiliye kavuşana kadar geçirdiği kalbî ve mânevî yolculuk.

11. BU DÖNEMDE: Maddeye karşı tavır, Kanaat sahibi olma, Ayet ve hadislere bağlılık, İbadetle meşgul olma, Az yeme, Az uyuma, Az mala sahip olma, Evlenmeme, GÖRÜLEN TEMEL ÖZELLİKLERDİR *Hz.Peygamberin hayatında başlayan bu süreç, yaklaşık olarak onun vefatından sonraki 150 yıllık dönemi de içine almaktadır. 1. ZÜHD DÖNEMİ Şiî temâyüller fazladır Şiirde platonik aşk işl. Temsilcisi: Ebu Hâşim Sufi KÛFE EKOLÜ Korku ve hüzün ağırlıklı bir anlayışı temsil eder. Hasan Basri korku anlayışını, Rabiatü’l-Adeviyye ise sevgiye dayanan zühd anlayışını temsil eder E K O L L E R BASRA EKOLÜ Melâmet ve fütüvvet anlayışı öne çıkmıştır. İbrahim b. Edhem, Şakik Belhî gibi tems. vardır HORASAN EKOLÜ

12. BU DÖNEMDE: Tasavvuf ilminin diğer ilimlerden ayrılıp bağımsız hale gelmesi, İtikâdî ve amelî mezheplerin yaygınlaşması, İslam ilimlerinin teşekkülü ve sistemleşmesi, Felsefî akımların kendini göstermesi, Sûfilerin 9 ve 10.yy.dan sonra İslam ülkelerinin her tarafına dağılmış oldukları GÖRÜLMEKTEDİR. *Tefsir ve Te’vil anlayışındaki farklılıklar ön planda olmuştur. 2. TASAVVUF DÖNEMİ Fütüvvet ve Melâmet ön plana çıkmıştır. Bayezid-i Bistâmi önemli temsilcilerindendir NİŞABUR MEKTEBİ Tevhid ve aşk öne çıkmıştır. Çok sayıda mutasavvıf yetişmiştir. Cüneyd-i Bağdâdî, Hallac-ı Mansûr gibi BAĞDAT MEKTEBİ BAŞLICA MEKTEPLER İRANÎ ETKI Zinnûn Mısrî, mârifet konusunu ağırlıklı olarak ele almıştır MISIR MEKTEBİ Gece ibadeti ve açlığa önem verme belirgin özelliğidir ŞAM MEKTEBİ

13. 3. TARİKATLAR DÖNEMİ 13.YÜZYILDAN SONRAKİ SÜREÇ HİYERARŞİNİN OLUŞUMU BU SÜRECE NASIL GELİNDİ? • Tasavvufla ilgili o güne kadarki gelişim ve birikim • Âlimler arasındaki tartışmalar İBN-İ ARABÎ-GAZALİ • Sûfilere göre Allah’a ulaşma yollarının çokluğu • Halkın mânevî otoritelere sığınma güdüsü TASNİF Fikir Sis. Göre Zikir Şek. Göre Hak (Ortadoks) Gizli Bâtıl (Heterodoks) Açık Ayakta, Oturarak 12 tarikat

14. ZİKİR Allah’ın isimlerini ve belirle duaları belli zamanlarda sesli ya da sessiz tekrar etmektir. En faziletli zikir “La İlâhe İllallah” Ferdî ve toplu zikir yapılabildiği gibi dil ve kalp ile de yapılmaktadır Tarikatlara göre farklı isimlerle anılsa da içerik çok değişmez. Mevlevîlerde: Semâ Nakşîlerde: Hatm-ı Hâce Bektâşilerde: Semah Kâdirilerde: Deverân Halvetîlerde: Darb-ı Esmâ Rıfâilerde: Zikr-i Kıyâm 3. MADDİ UNSURLAR Vakıf, tekke,dergâh, kıyafetler, ortak dil, tarikat eşyaları 4. İNSANÎ UNSURLAR Pir, pîr-i sâni, derviş, silsile, kol, şube, râbıta 5. FİKRİ VE MÊNEVÎ UNSURLAR Bâtınîlik,hurûfilik, fütüvvet, melamet, ricalü’l-gayb 2. SEYR-İ SÜLÛK (Nefis Terbiyesi) Kişinin dervişlikle başlayıp tasavvufî yolculuğunu, vuslatını tamamladığı noktaya kadar yaptığı manevî ve kalbî yolculuğun adıdır. AŞAMALARI: 1. Seyr İlallah: Kalp makamına ulaşma; 2. Seyr Fillah: İlm-i ledüne ulaşma; 3. Seyr Ma’allah: Veliliğin sonuna gelme;4. Seyr Anillah: İrşat için tekrar halkın arasına katılma ALLAH VARDIR ONA ULAŞMA YOLU AŞKTIR TARİKATLARIN ORTAK YÖNLERİ mebde mead Oluş Hakka’l-Yakîn madde s e y r – i u r û c Görüş Ayne’l-Yakîn s e y r – i n ü z û l Biliş İlme’l-Yakîn İnsan

15. *Necmeddin Dâi’nin Mirsâdü’l-İbâd adlı eserinde elest ile ilgili olarak önemli bilgiler kayıtlıdır. Bu Esere göre: Elest öncesi ruhlar Allah ile beraberdir, Ruhlar için vatan burada, Tanrı varlığıdır, Tanrıdan ayrılma gurbete düşmektir, Allah cemâlinden dolayı tecelli etmek istemiştir, Bunun için ruhları bedenleştirerek insan yapmaya karar verir, Ruhları elest meclisinde toplayıp onlarla bir anlaşma yapar, Bundan sonra ruhlar, bedenlere gönderilerek ve çeşitli perdelerden geçerek Allah’tan ayrılır, Bedenlere gönderilen ruhlarla Allah arasına giren perdeler, ruhlara Allah’ı unutturan engeller olarak telakki edilir, Allah’ı unutan insan hayvânî nefis ile hayata başlar, Bu yönüyle nefsin ikili bir yapıya sahip olduğu görülür: Madde kısmı topraktan gelen ölümlü kısmıdır, mânevî kısmı ise ruhlar âleminden gelen kısmıdır. Madde kısmının ortadan kalkmasıyla mânevi kısmı da tekrar ait olduğu yere döner, Bu dönüş sürecini tasavvuf sıkça işlemiştir. İnsanın nefsini hayvâni isteklerden arındırmasıyla kalbinde bir iman belirir, bu da genellikle ışık şeklinde tezâhür eder. Bu ışık aynı zamanda sevginin ve aşkın da timsalidir. Bu kapsamda insan kalbi, evrenin küçük bir modeli olarak değerlendirilir, Allah’ın insanı kalbi için, kalbi de kalpte ulaşılabilecek mârifet bilgisinin bilinmesi için yarattığı düşünülür İnsan hayvânî nefsini kontrol altına aldığında aşkla kendisini hakikate götürecek yolları geçer ve vuslata kavuşur. YARATILIŞ MİTİ Ruhlar Âlemi ruhlar Elest öncesi Allah’la beraber Allah cemalinden dolayı tecelli etmek ister elest Ruhlarla ahit yapılır Bedenlere yolculuk başlar perdeler Allah’ı unutturmak için devreye girer insan Hayvânî nefis ile hayata başlar BEDEN RUH Tasavvuf gurbetteki ruhun asıl vatanı olan Allah’a kavuşmasını işler Ruhlar âleminden Topraktan Ölümle ait Olduğu yere gider Ölümle beden toprağa karışır

16. TASAVVUFUN İSLÂM DÜNYASINDA VARLIĞINI KORUMASININ SEBEPLERİ Mutasavvıfların: • AŞK ANLAYIŞLARI, • İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI, • KUR’AN’I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ FARKLILIKLARI (Te’vil farkı).

17. İmamet öğretisi ile geliştirilmiş nübüvvet öğretisi temeline dayanır Kur’an’ın mânevî yorumu ön plandadır İmam, peygamberden Ali’ye geçen ilm-i ledüne sahiptir, herşeyi bilir. İmam mânevi bir güç unsurudur KOLLARI: İmam konusunda farklı anlayışlar sergilerler: 1. Câferiyye: 12 İmam Şiîliğinin temsilcisidir. 2. Zeydiyye: 4.İmam Zeynelabidin’in oğlu Zeyde uyanlar, ehl-i sünnete yakın. imam masum değil, ehl-i sünnetten herkes imam olabilir, takiyye ve mut’a yok 3. İsmâiliyye: 6.İmamın oğlu İsmail’e uyanlar, koyu bâtınîlik karışmış. İNANÇ ESASLARI: Tevhid Nübüvvet Mead İmamet Adalet DİNİ DAYANAKLARI: Kitap, Sünnet (ahbâr), İcma, Akıl Kuleni sâdık imamların hadislerini toplamış Taberî meşhur tefsirini yazmış SÜNNİLERDEN FARKLARI: * Ricat * Bedâ * Kur’an’ın tahrif edildiği inancı * Takiyye * Mut’a nikâhı * Ezana “Ali Veliyyullah” ilavesi 12 İMAM ŞİÎLİĞİ İSMÂİLİYYE ŞİİLİĞİ: Zâhir-bâtın dengesi var Bâtın üstün velayet nübüvvet dengesi Velayet peygamberliğin kaynağı Peygamberlik önce İmamet önce *Hilâfet ve imâmet konularındaki görüş ayrılığından ortaya çıkarak, imametin ehl-i beytin hakkı olduğunu savunur. ALİ HASAN HÜSEYİN ALİ ZEYNEL ABİDİN MUHAMMED BÂKIR CA’FER-İ SÂDIK MUSA el-KÂZIM ALİ er-RIZA MUHAMMED et-TÂKİ ALİ en-NÂKİ HASAN el-ASKERİ MUHAMMED el-MEHDİ ŞİÎLİK Ahbâriyye’ye göre Kuran ve hadisi okuyan herkes kararını verebilir 18.Yüzyıla kadarhâkim olmuştur Usuliyye bu anlayışa karşı çıkar

18. ÖZELLİKLERİ: * 3-5 Kişilik gruplar halinde gezmek, * Geçimlerini dilenerek sağlamak, * Sakal, bıyık, baş ve kaşlarını kazıtarak acayip kılıklarla dolaşmak. DOKTRİNLERİ: İlkeleri, Hunûfî ve Şiî tesirler ile fakr, tecerrüd, melâmet ve vahdet-i vücûd gibi tasavvufî esaslar hareketle belirlenmiştir. Buna göre: *Dünyaya itibar etmeme, *Münzevî bir yaşam sürme, *İyilikleri gizleyip kötülükleri sergileme, *Vahdet-i vücud düşüncesine devir, tenâsüh ve hulûl gibi inançlar karıştırma. KOLLARI: En önemli kolu Haydâriliktir. Diğer Kalenderîlerden ayrılmak için bıyıklarını kesmemişler ve boyunlarına demir halka takmışlar ETKİSİ: En önemli etkisi Bektâşilik’in doğuşuna ortam hazırlamasıdır. • Yaşadıkları toplumun kurallarına tepki göstererek dünyayı kâle almayan ve bunu davranışlarıyla açığa vuran kişilerdir KALENDERÎLER

19. * İslam topraklarına sonradan katılan yerlerdeki insanların, gelenek ve göreneklerine İslâmî bir maske geçirerek yaşamlarına devam etmesidir BÂTINÎLİK TEŞKİLAT ETKİLERİ: • İsmâilîlik (Özellikle Alamut İsmaililiği) • Dürzilik • Nusayrilik • Babâilik – Bahâilik (İngiliz kolonistlerinin oluşturduğu bir düşünce) • Hurûfilik (Nurun yerini söz almış, bütün yaratılış seslerle oluşuyor) • Tasavvuf • Gizli olan şeylerin iç yüzünü bilme, • Kur’an’ın gerçek yorumunu ancak mâsum imamın bildiğine inanma (ismâilî bâtınilik gibi. Hurûfilik’te Fazlullah bilir, Tasavvufta ise Gavs ve Kutup bilir) • İslâmı farklı yorumlayıp inkâr ve ibâha sınırına kadar götürme • Gizli teşkilatlar kurup yönetime karşı isyan DOKTRİN • Klasik Metod Dışında Yorum (Te’vil) • Gulüvv (Peygamberler hakkında aşırı inanç) • Hulul ve ittihad • Tenâsüh • İbahilik iMAM HÜCCET DÂİ MÜSTECİB Zırva te’vil götürmez- T.Kortantamer

20. ALEVİLİK Ali’ye mensup, Aliye ait En üstün sahabe, ilk halife olması gereken kişi Anadolu alevilerine kızılbaş (başlarına kırmızı börk taktıkları için) Kırmızı külah şaman geleneğinden gelir Doğuşu: İlk siyasi olaylar, Cemel, Sıffin,Emevilerin iktidar arzusu, Kerbelâ, Türk göçleri ve ilk Türk-İslam ilişkileri Türklerin İslamlaşmasında İran etkisi Yesevi Etkisi, Anadolu’nun Türkleşmesi ve islamlaşması, Dervişler, Rum abdalları Medrese müslümanlığı ile göçebe Türk islamı A L E V İ L İ K – B E K T Â Ş İ L İ K BEKTÂŞİLİK • Oniki esas tarikattan biri • Yesevî ocağından feyz aldığı görülüyor • Batıni, Hurufi, Şiî, Kalenderi gruplar Hacı Bektaş’ın arkasına saklanmış • Dört kapı, kırk makam • Gönül çok önemli • İnsan alemin özü, Kendini bilen hakkı bilir • Tarikat kapısı herkese açık • Medresenin katı tutumuna tepkili, hoşgörülü • Balım Sultan ikinci pir • Allah kendi nurundan bir nur yaratmış Nur-ı Muhammedi, aynı nur Ali de de vardır • 5 kişi pence-i âl-i âb: Muhammed, Ali,Fatıma, Hasan, Hüseyin • Tevella, Teberra • On iki imam

21. BEKTÂŞİLİK M U K A Y E S E ALEVÎLİK ORTAK YÖNLER Ayin-i Cem Çerağ Mürşit / rehber postu On iki hizmet Semah Kadına bakış açısı Ali ve 12 imamla ilgili inanç Câferi olmaları Hurûfilikten etkilenmeleri • Hiyerarşi: Dede, can, muhib, âşık • Mekân: Tekke, dergâh • Bağlılık: Hacı Bektaş Tekkesine • Katılım: İntisapla • Mücerretlik • Tarikat • Hiyerarşi: Dede, rehber, tâlip • Mekân: Ocaklar • Bağlılık: Ankara ve İzmir’deki ocaklara • Katılım: Doğuştan • Musahiplik • Tarikat değil