Download
1 / 24
E N D
11. yüzyılile 12. yüzyılarasındaTürkedebiyatıbirgeçişdönemiyaşamıştır. Arapve Fars edebiyatınınetkisiyleTürkedebiyatı, yenibiçimveiçeriklerlezenginleşmiştir. Bu yüzyıllardaArapveİranedebiyatlarıylatanışanedebiyatçılarımız, gerekİran, gerekseArapedebiyatlarındakişekilvetürleriTürkedebiyatınataşımışlardır. Türksanatçıları, ilk önceleriArapveİranedebiyatlarındaçokyaygınolanbazıeserleritekraryazmayolunagitmişler; ancakzamaniçindeiçerikveüslupyönündenözgünveüstüneserlerortayakoymuşlardır.
YUSUF HAS HACİPKarahanlıDevletidönemindeyaşayan Yusuf Has Hacip, Balasagunşehrinde 1017 yılında doğdu.Ailesinin, döneminilerigelenlerindenolduğu tahminedilmektedir. İlk eğitiminiBalasagun’daaldı. ‘Has Hacib’ unvanınıalmadanönce ‘Balasagunlu Yusuf’ olarak tanınıyordu. Onubütündünyaya tanıtan ünlüeseriKutatguBilig’i 50 yaşlarındayazdı. 18 aydatamamlananbueseriyleadetaölümsüzleşti.Yazdığı bu ölümsüz eseriyle 1070 yılındaKaşgar’agelerekKarahanlıhükümdarıUluğ Kara BuğraHan’akitabınıtakdimetti. Kendisi de edebiyatvesanatmeraklısıolanUluğ Kara Buğra Han, saraydakitabıokuttuktansonraBalasagunluYusuf’a ‘Uluğ Has Hacib’ unvanınıverdi. KarahanlıDevleti’ninbaşvezir yardımcılığıiletaltifedilenBalasagunlu Yusuf, başvezir yardımcılığı sırasında Yusuf Has Hacibolarakünyaptı.Devrininseçkinbirbilginveyazarıolan Yusuf Has Hacib, İslamîTürkEdebiyatının eserigünümüzeulaşan ilk Türkyazarıdır. Yusuf Has Hacib 1077 yılındavefatetmiştir. Kabri, Çinişgali altındaki Doğu Türkistan’ın en önemlişehirlerindenbirisiolanKaşgar’dabulunmaktadır.
KUTADGU BİLİG (SaadetVerenBilgi, MutlulukBilgisi)1. 1069–1070 yıllarıarasındaKarahanlılardöneminde Yusuf Has HaciptarafındanTabgaçBuğraHan’a (SatukBuğra Han)sunulmuştur. İslamidönemin ilk eseridir2. Manzumbireserdir. Nazımbirimibeyittir 6645 beyittenoluşmuştur.3. Mesnevitüründevearuzölçüsüyleyazılmış ilk eserdir. Ayrıca 173 tanemanişeklindedörtlükvardır.4. Arapharfleriyleyazılmıştır.5. KarahanlıTürkçesiyle (Hakaniye-DoğuLehçesi) yazılmıştır.6. İslamiyet’inetkisiyleArapçaveFarsçasözcükleretkinbirşekildekullanılmıştır.7. Eserdidaktikvealegoriktarzdadır(sembolik). HükümdarKünToğduadaleti, Ay Toldısaadeti, Öğdülmişzekâyı, Odgurmışakıbeti, hayatınsonunutemsileder.8. Din, devlet, ahlak, siyaset, toplumkonularınıişleyendüşüncelereyerverilmiştir.9. Toplumyaşantısındakibozukluklarındüzeltilmesi, insanlarınmutluedilmesiiçindevletyöneticilerineöğütlerverir.10. EserdeTürkhalkıarasındayaygınolarakkullanılanedebisöyleyişlere, deyimlerebolcayerverilmiştir. Şiirdeahenkölçü, kafiye, redifgibiöğelerlesağlanmıştır. Birçokmısradaiçkafiyekullanıldığıgörülür.11. Siyasetnamenin ilk örneğidir.12.İlk aruz ölçüsü kullanılmıştır
KUTADGU BİLİG'den • .Akıl senin için iyi ve yeminli bir dosttur. Bilgi senin için çok merhametli bir kardeştir. • .Allâh'a sığın, onun emrine itaatsizlik etme! • .Akıl süsü dil, dil süsü sözdür. İnsanın süsü yüz, yüzünsüsügözdür. İnsansözünüdildiliilesöyler; sözüiyiolursa, yüzüparlar. • .Allah'tan ne gelirseonarâzıol! • .Anlayışvebilgiçokiyişeydir; eğerbulursan, onlarıkullanveuçupgöğeçık. • .Birinsanbütündünyayatamamensahipolsa bile, sonundadünyakalır; onunkısmetineancakiki top bezdüşer. • Bu dünyarenklibirgölgegibidir, onunpeşinedüşersenkaçar; senkaçarsan o senikovalar.. • .Bu dünyanınkusuru bin, meziyetiisebirdir. İnsanbununasılgeçirirse, o öylegeçer. • .Bütünhalkaiçtengelenmerhametgöster. • Bütüniyiliklerbilgininfaydasıdır. Bilgiilegöğedahiyolbulunur. • Büyüklüktaslayan, kibirliveküstahadam, tatsızvesevimsizolur; kibirliinsanınitibarigündengüneazalır.
DİVANÜ LUGATİ’T-TÜRK’ KAŞGARLI MAHMUD
KAŞGARLI MAHMUDBulunuşuylabirlikteTürkdilitarihininyenidenyazılmasınısağlayanveTürkçeninkaranlıktakipekçokkonusunuaydınlatanDivanüLugati’t-Türk’übizlerekazandıran, Türklükbiliminin (Türkoloji) kurucusu, TürksözlükçülüğününatasıKâşgarlıMahmud’unhayatıhakkında ne yazıkkiayrıntılıbilgibulunmamaktadır. Tarihselkaynaklardahakkındabilgiyerastlanmayan, eserinde de kendisihakkındapekfazlabilgivermeyenKâşgarlıMahmud’unsoylubirailedengeldiğiveçokiyiyetiştirilmişbirşehzadeolduğuDivanüLugati’t-Türk’teâdetabilgikırıntısıniteliğindekikayıtlardananlaşılmaktadır. Türklerin en güzelkonuşanı, en açıkanlatanı, en iyieğitimgöreni, soyca en köklüsü, en başarılıkargıatanıolmaklaövünenKâşgarlı Mahmud, Türktopluluklarınınyaşadığıbütünşehirlerivebölgeleridolaştığınıyazmaktadır.EserinealacağısözvarlığıkonusundatuttuğuyoluaçıklarkenverdiğibilgilerdenKâşgarlıMahmud’unTürkçeninsözvarlığıüzerineçokayrıntılıbilgiyesahipolduğuanlaşılmaktadır. DönemininTürkyazıdilleriniçokiyibilmesi; Türktopluluklarındanderlediğisözlerinanlamlarına, türlerine, çeşitliözelliklerinevâkıfolmasınınyanısıraTürkdilinineskisözvarlığındandahaberdarolması, KâşgarlıMahmud’unçokiyibirdilöğrenimigördüğünüvekendisiniyetiştirdiğiniortayakoymaktadır.
DİVÂNÜ LÛGATİ’T-TÜRK 1. Türk Dilleri Sözlüğü anlamına gelen eser, Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072’de yazılmaya başlanmış 1074’ta tamamlanmıştır.2. Abbasi halifesi Ebul Kasım Abdullah’a sunulmuştur. 3. Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapçayla eş değer, onun kadar zengin hatta ondan zengin bir dil olduğunu ortaya koymak amacıyla yazılmıştır. 4. Arapça olarak yazılan eserde 7500’den fazla sözcüğe yer verilmiştir. Eserde Türkçe sözcüklere Arapça karşılıklar verilmiş; bu sözcüklerin anlamlarını da açıklamak için sözcüklerin geçtiği destan sagu, sav ve çeşitli dizeler örnek olarak verilmiştir. (Alper Tunga Sagusu, Oğuz Kağan Destanı vb.)5. Edebiyatımızdaki ilk sözlük ve dilbilgisi kitabı, ilk edebiyat antolojisi ve ilk Türk Dünya ansiklopedisidir.6. Sözlük niteliği dışında edebiyat, folklor ve coğrafya bilgilerini içerir. Eserde Türk boyları tanıtılmıştır. Halkın inanışı, kültürü, gelenek görenekleri, dili ile ilgili bilgiler verir. Kaşgarlı Mahmut bu bilgileri elde etmek için Türk boylarını gezmiştir. Türk boylarının isimlerinin nereden aldıklarına, Türk yer adlarına, Türk illerinin ve boylarının kullandığı ağızlara da değinilmiştir.7. Arap harfleriyle yazılan bu eser düz yazı özelliği gösterir. Tanıtılan sözcükler ayrıntılarıyla tanıtılmıştır. Sözcükler dizilirken Arapçanın kuralları göz önünde bulundurulmuştur.8. Doğu Lehçesi ile yazılmıştır.9. Eser sekiz bölümden oluşmuştur. Eserin sonunda yayınlanan harita Türk dünyası ile ilgili yayınlanan ilk haritadır.10. Eserin tek yazma nüshası, İstanbul Millet Kütüphanesi’ndedir.
AtabetülHakayık EDİP AHMET YÜKNEKİ
EdipAhmetYüknekiEdipAhmetYükneki 'ninhayatıhakkındaazbilgiolsada 12. yüzyıldaKarahanlılardönemindeyaşadığıveiyibiröğrenimgördüğübilinmektedir. "Edipleredibi" diye de anılanbuyazar-şairindoğuştankörolduğusöylenir. YazmışolduğuAtabetülHakayık, Türkedebiyatının ilk Türkçeİslamiürünlerindendir. Didaktiktarzdayazmıştır. Bilgininönemigibikonularıişlemiştir, hem dörtlük hem beyitkullanmıştır. Buradandabirgeçişedebiyatıdönemişairiolduğuanlaşılmaktadır. İslamidönemin 2. edebiyatürünüdür. (Xll’nciasır) Şâir. Yüknek’lidir (SemerKantyöresindebirköy). Eserini Emir Sipehsâlâr’asunmuştur. KitabınarkasınasonradanAslanHocaTarkantarafındanyazılantakrizde, şâirinanadandoğmakörolduğu, buesersayesindesevgivesaygıkazandığıbildirilir. Hayatıhakkındabaşkabilgiyoktur. Atabetü’l-HakayıkadlıeserininteliftarihibilinmemeklebirlikteKutadguBilig’denyarımasırsonrayazıldığıtahminediliyor. Emir Sipehsâlâr’ın, övgüsüileeserinyazılışsebebinianlatankısımlarkasîdeşekliile, diğerbölümdörtlüklerleyazılmış, aruzunfeûlünfeülünfeûlünfeûlveznikullanılmıştır. Şâirâyetvehadisleredayanarakdünyânıngeçiciliğini, bilgininfaydasını, cehaletinzararlarını; cömertlik, cimrilik, tevazugibiİyivekötühuylarıanlatarak, nasihatlarvermiştir. Dinî-didaktikbireserdir. KaşgarTürkçesiileyazılmıştır.
"İlahiöküşhamdayur men sanaSeninrahmetin din umar men ona"Allah'ım! Sana çokhamdederimSeninrahmetindenhayırumarım "Yokerdimyarattınyanayokkılırİkinç bar kılur-senmukir men muna" "SeninbirikinkedelilarkaganBulurbirneniçredeliller mine"SeninbirliğinedelilarayanBirtekşeyiçindebinlercedelilbulur Yokidimyarattın, yineyokkılıpYinevaredeceksin, bunuikrarederim SeninbarlıkıntatanıklıkbirürCemadcanvaruçganyürürgennene"SeninvarlığınatanıklıkverirCansızcanlıuçanvekoşan her şey "Bu kudretidisiuluğbirBayatÖlüglerinitirgüzmekasanana"O kudretsahibiulubirTanrıdırÖlüleridiriltmekO'nuniçinkolaydır
ATABETÜ’L-HAKÂYIK1. 12. yy.ın ilk yarısında Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Günümüzdeki Türkçe karşılığı “Gerçeklerin Eşiği”dir.2.Eser Sipehsalar Mehmet Bey(Emir Muhammed’e)’e sunulmuştur. 3. Eserde cömertliğin, dindarlığın, doğruluğun, alçakgönüllülüğün, bilginin yararlarından ve bilgisizliğin zararlarından söz edilmiştir. 4. Dini-ahlaki nitelikte didaktik özellikler taşıyan bu eser mesnevi tarzında ve aruz ölçüsüyle yazılmıştır. 5. Eserin mesnevi şeklinde yazılan kısmı aruz, dörtlüklerle yazılan kısmı hece ölçüsüyle yazılmıştır. 6. Eser Hakaniye Lehçesiyle yazılmıştır. 7. Eserin Uygur ve Arap harfleriyle yazılmış nüshaları bulunmaktadır.8. Arapça ve Farsça sözcükler çokça kullanılmıştır.
DİVÂN-I HİKMET AHMET YESEVİ "Kafir bile olsa, hiçkimseninkalbinikırma; çünkükalbikırmakAllah'ıkırmaktır. Gönlükırıkzavallıgaripbirinigörsen, yarasınamerhemkoy, yoldaşıveyardımcısıol."
AHMET YESEVÎ BüyükTürkMutasavvıfıAhmetYesevî, Kazakistan'ın YESİ şehrinde, yaygıngörüşegöre 1093 yılındadoğmuşve 1166 yılındaölmüştür. İlkmürşidiArslan Baba olmuş, sonra Yusuf-iHemadanî'yeintisapetmiştir. Yesevî, ArapçaveFarsça'yıçokiyibilmesinerağmenTÜRKÇE'yiseçmiştir. Yesevî, eskiTürkinanışlarınınkalıntılarınıİslâmiyetileuzlaştırmayaçalışan, İslâm'ıyenikabuletmişinsanlarabudininsıcak, samimi, hoşgörülü, insanvetanrısevgisinedayalıgerçekyüzünütanıtmıştır. HİKMET adınıverdiğidörtlüklerindeYesevî; BenimhikmetlerimhadîshazinesidirKişi pay görmese, bilhabistirBenimhikmetlerimsüphanınfermanıOkuyupbilsen, hepsiKur'an'ınanlamıdemektedir. BüyükTürkmutasavvıfıAhmetYesevî, TürkdünyasınınyetiştirdiğiönemlişahsiyetlerdenveTürklüğünsembolisimlerindenbiridir
DİVÂN-I HİKMET1. Hoca Ahmet Yesevî’nin hikmet adını verdiği şiirlerini topladığı eserdir. Ahmet Yesevî’nin hikmetleri İslâmiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı nazım biçimlerinden olan “ilahî”nin ilk örnekleri olarak kabul edilir. Buradan hareketle Ahmet Yesevî’nin de “Dinî-Tasavvufî Türk Halk Şiiri”nin kurucusu olduğu söylenebilir.2. Tasavvuf edebiyatının kurucusu Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.3. Didaktik bir eserdir.4. Şiirler dörtlüklere ve hece ölçüsüyle (4+2=7’li ve 4+4+4=12’li kalıbı ile oluşturulmuştur) yazılmıştır. Yarım kafiye kullanılmıştır. Birçok kere de rediften faydalanılmıştır. Dörtlükler koşma biçimindedir. Aruz ölçüsüyle yazılanlar da vardır. Bu kısımlar daha çok gazel tarzındadır.(Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün / Fâ i lâ tün)(Mefâ î lün / Mefâ î lün /Feûlün)(4 Mefâ î lün – Mef û lü / Mefâ î lü / Mefâ î lü / Fe û lün)5. Tasavvuf alanında yazılan ilk eserdir.6. Hakaniye Lehçesiyle (Karahanlı Türkçesiyle) yazılmıştır.7. Ahmet Yesevi insanlara yol göstermeyi amaçladığı için Hz. Muhammed’e şiirler, sofilere ait menkıbeler, Allah aşkı, dünyanın geçiciliği, dünyadaki maddi şeylerin gereksizliği ile ilgili konular hakkında yazılmıştır.
