Chöông 1

1. Chöông 1 KHAÙI NIEÄM,ÑO LÖÔØNG KHAÙI NIEÄM

2. 1. Moâtaûsöïhìnhthaønhkhaùinieäm Khaùi nieäm sô ñaúng ñöôïc hieåu moät caùch tröïc giaùc khoâng ñònh nghóa. - Noùi chung, khaùi nieäm raát khoù ñònh nghóa, vì vaäy ta caàn khaûo saùt tieán trình hình thaønh khaùi nieäm töø moät soá ít khaùi nieäm sô ñaúng.

3. 1. Moâtaûsöïhìnhthaønhkhaùinieäm1.1. Vaøikhaùinieämsôñaúng • Giaùc quan, bao goàm caùc loaïi:maét, tai, muõi, löôõi, thaân theå vaø moät giaùc quan ñaëc bieät laø yù thöùc. • Tín hieäu ôû giaùc quan, bao goàm caùc loaïi: aûnh, aâm thanh, muøi, vò, söï xuùc chaïm vaø yù töôûng. • Caûm giaùc laø khaùi nieäm sô ñaúng thöù ba. Caûm giaùc ñöôïc hình thaønh khi coù caùc tín hieäu khôûi leân ôû caùc giaùc quan.

4. 1. Moâtaûsöïhìnhthaønhkhaùinieäm1.2. Ñònhnghóavaøikhaùinieämlieânquancaûmgiaùc Tröø yù töôûng, hieän nay ngöôøi ta ñaõ coù caùc thang ño cho naêm tín hieäu kia. • Ngöôõng thaáp nhaát vaø ngöôõng cao nhaát cuûa caûm giaùc: laø trò soá toái thieåu vaø trò soá toái ña cuûa cöôøng ñoä tín hieäu coù theå gaây neân söï nhaän bieát cuûa giaùc quan. • Ngöôõng sai leäch cuûa caûm giaùc: neáu hai tín hieäu coù cöôøng ñoä sai khaùc khoâng ñuû lôùn thì giaùc quan khoâng phaân bieät ñöôïc. • Ñoä nhaïy caûm: ngöôõng sai leäch cuûa caûm giaùc caøng nhoû thì ta noùi ñoä nhaïy caûm caøng cao. Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo töøng caù nhaân, vaøo tuoåi taùc, söùc khoûe vaø söï reøn luyeän caùc giaùc quan. Do ñoù, noù mang tính chuû quan raát cao.

5. 1. Moâ taû söï hình thaønh khaùi nieäm1.3. Söï hình thaønh khaùi nieäm töø caûm giaùc • Khi caùc tín hieäu xuaát hieän nhieàu laàn ôû moät giaùc quan vaø coù cöôøng ñoä gaàn baèng nhau, chöa vöôït quaù ngöôõng sai leäch, giaùc quan caûm giaùc khoâng coù gì “khaùc nhau” thì YÙ thöùc seõ ghi nhôù thaønh Thuoäc tính veà söï khoâng khaùc nhau ñoù. • YÙ thöùc löu tröõ caùc thuoäc tính roài taäp hôïp moät soá thuoäc tính ñeå taïo thaønh khaùi nieäm, moãi moät khaùi nieäm nhö vaäy ñöôïc gaùn cho moät caùi teân goïi theo ngoân ngöõ naøo ñoù. Nhö vaäy khaùi nieäm laø do YÙ thöùc saùng taïo ra vaø löu tröõ ghi nhôù. • Khi moät taäp hôïp caùc tín hieäu khôûi leân ôû caùc giaùc quan (noùi caùch khaùc laø moät söï vaät hay hieän töôïng ñang hieän haønh) thì caûm giaùc hình thaønh seõ ñöôïc YÙ thöùc so saùnh vaø ñoàng nhaát caûm giaùc ñoù vôùi moät khaùi nieäm ñaõ löu tröõ (neáu noù thaáy “khôùp”). Neáu khoâng khôùp vôùi khaùi nieäm naøo ñaõ löu tröõ thì noù coù theå saùng taïo theâm khaùi nieäm môùi.

6. 1. Moâ taû söï hình thaønh khaùi nieäm1.4. NoäihaømvaøNgoaïidieâncuûakhaùinieäm • Khaùi nieäm ñöôïc ñaëc tröng bôûi taäp hôïp moät soá thuoäc tính, toaøn theå caùc thuoäc tính ñoù laø noäi haøm cuûa khaùi nieäm. • Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm laø caùc söï vaät hieän töôïng coù cuøng noäi haøm cuûa khaùi nieäm. Khi truyeàn ñaït khaùi nieäm cho ngöôøi khaùc, ta caàn moâ taû thuoäc tính cuûa khaùi nieäm (noäi haøm) vaø phaân bieät noù vôùi khaùi nieäm khaùc (ngoaïi dieân).

7. Ví duï: noäi haøm cuûa khaùi nieäm “xe” laø: vaät di chuyeån treân boä, di chuyeån theo kieåu laên caùc baùnh troøn. Ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm “xe” bao goàm caùc söï vaät coù cuøng noäi haøm treân nhö: xe boø, xe cô giôùi, xe ñaïp, xe bus, v.v.. - noäi haøm cuûa xe cô giôùi coù ñuû caùc thuoäc tính cuûa khaùi nieäm xe, coäng theâm thuoäc tính “löïc chuyeån ñoäng sinh ra khi xaêng chaùy trong xi-lanh cuûa ñoäng cô ñoát trong”. Nhö vaäy khaùi nieäm “xe” coù noäi haøm heïp hôn noäi haøm cuûa khaùi nieäm “xe cô giôùi”, nhöng coù ngoaïi haøm roäng hôn.

8. 2. Caùc kieåu ñònh nghóa khaùi nieäm Caùc khaùi nieäm sô ñaúng ñöôïc hieåu moät caùch tröïc giaùc khoâng ñònh nghóa. Ngoaøi ra, coù nhöõng khaùi nieäm laïi ñöôïc xaây döïng (hoaëc ñònh nghóa) töø caùc khaùi nieäm khaùc. Coù hai kieåu ñònh nghóa khaùi nieäm: ñònh nghóa baèng töø ngöõ mô hoà; ñònh nghóa baèng thao taùc.

9. 2. Caùc kieåu ñònh nghóa khaùi nieäm2.1. Ñònh nghóa baèng töø ngöõ mô hoà Kieåu ñònh nghóa naøy thöôøng gaëp trong töï ñieån. • Duøng töø ngöõ ñeå ñònh nghóa cho moät khaùi nieäm töùc laø moâ taû noäi haøm vaø ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm döôùi daïng töø ngöõ. • Caùc khaùi nieäm ñöôïc ñònh nghóa theo kieåu naøy ñöôïc hieåu moät caùch ñònh tính, khoâng chính xaùc, coù theå khoâng thoáng nhaát giöõa nhieàu ngöôøi. Ngöôøi ta noùi caùc khaùi nieäm kieåu nhö vaäy laø Caùc khaùi nieäm khoâng coù neàn taûng thöïc nghieäm. • Ví duï: khaùi nieäm “tuoåi trung nieân”; khaùi nieäm “toát” trong moät ñaùnh giaù “Anh B thuyeát trình toát” ñöôïc hieåu ra sao?Trong töø ñieån tieáng Vieät ñònh nghóa “toát” laø “coù phaåm chaát, chaát löôïng cao hôn möùc bình thöôøng”.

10. 2. Caùc kieåu ñònh nghóa khaùi nieäm2.2. Ñònh nghóa baèng thao taùc (taïm dòch) Caùc ñònh nghóa baèng thao taùc [RB, tr. 33] döïa treân cô sôû cuûa quaù trình hình thaønh khaùi nieäm töø caùc caûm giaùc. • Khaùi nieäm bao goàm caùc thuoäc tính, neáu lieät keâ ñöôïc caùc thuoäc tính thì seõ hieåu khaùi nieäm. • Neáu ta “ño” ñöôïc caùc thuoäc tính thì ta seõ “ño” ñöôïc khaùi nieäm. • Vì caùc thuoäc tính ñöôïc chæ roõ (baèng caùch “ño”) neân seõ ñöôïc söï ñoàng thuaän cuûa nhieàu ngöôøi hôn. Khaùi nieäm “Thao taùc” laø gì? Trong giaùo trình haøm yù “ño laø phaân chia caùc thuoäc tính thaønh caáp ñoä” (seõ baøn sau). Coù theå caùc caáp ñoä naøy ño ñöôïc (seõ baøn sau).

11. Ví duï: Ñeå ñaùnh giaù moät baøi thuyeát trình “toát” hay “khoâng toát” [CMOB, tr. 185] coù theå phaân chia moät caùch sô boä thaønh 1. Hình thöùc 2. Noäi dung Söï phaân chia naøy goïi laø phaân chia caáp ñoä moät. Nhö vaäy, ta seõ coù hai thao taùc ñeå ñaùnh giaù moät buoåi thuyeát trình. Tuy nhieân hai thao taùc naøy vaãn coøn nhieàu mô hoà. Chuùng ta phaân tích kyõ hôn moät chuùt nöõa.

12. 1. Hình thöùc 1.1. Gioïng noùi (aâm löôïng, roõ raøng, chuyeån ñieäu): gioïng noùi roõ raøng seõ laøm buoåi thuyeát trình deã thaønh coâng, thính giaû theo doõi toát hôn. 1.2. Söï chuyeån ñoaïn trôn tru vaø hieäu quaû: laøm baøi noùi löu loaùt vaø giuùp thính giaû theo doõi ñöôïc toát hôn. 1.3. Quan saùt toát thính giaû: söï quan saùt thính giaû giuùp dieãn giaû ñieàu chænh ñöôïc baøi thuyeát trình döïa treân caùc phaûn öùng cuûa thính giaû nhö veû maët beân ngoaøi, söï lô ñaõng, söï noùi chuyeän rieâng… 1.4. Beà ngoaøi ñónh ñaïc vaø chuyeân nghieäp: aên maëc phuø hôïp, cöû chæ lòch söï laøm cho buoåi giaûng deã thaønh coâng. 2. Noäi dung 2.1. Giôùi thieäu vaán ñeà (hay muïc tieâu) cuûa buoåi thuyeát trình. 2.2. Giaûi quyeát vaán ñeà. 2.3. Giaûi ñaùp caùc caâu hoûi.

13. 2. Caùc kieåu ñònh nghóa khaùi nieäm2.3. Vaøi nguyeân taéc cho ñònh nghóa baèng thao taùc Caùc nguyeân taéc naøy cuõng laø nguyeân taéc chung cho vieäc phaân chia khaùi nieäm [HT, tr. 102]. • Nguyeân taéc 1: Söï phaân chia phaûi khoâng bò thieáu. Chaúng haïn neáu ta phaân chia hoïc löïc cuûa hoïc sinh theo caùc möùc cuûa thang ñieåm 10: 0-4: keùm; 5-6,5: trung bình; 7-8: khaù. 8,5-10: gioûi thì moät hoïc sinh 4,5 ñieåm seõ khoâng saép vaøo loaïi naøo ñöôïc. • Nguyeân taéc 2: Söï phaân chia phaûi khoâng bò truøng laép. Chaúng haïn, tam giaùc ñöôïc phaân ra thaønh (1) tam giaùc vuoâng, (2) tam giaùc caân vaø (3) loaïi khaùc. Khi ñoù moät tam giaùc vuoâng caân seõ coù theå xeáp vaøo caû ba loaïi.

14. Nguyeân taéc 3: Söï phaân chia khoâng bò dö. • Nguyeân taéc 4: Söï phaân chia phaûi cuøng caáp ñoä, cuøng loaïi. Chaúng haïn, chuùng ta khoâng theå phaân chia khaùi nieäm “nhaân daân TpHCM” thaønh ngöôøi (1) quaän noäi thaønh, (2) xaõ ngoaïi thaønh vì quaän khoâng cuøng caáp ñoä vôùi xaõ maø cuøng caáp ñoä vôùi caùc huyeän.

15. 3. Caùc caùch ño löôøng khaùi nieäm Sau khi tìm hieåu caùc muïc tröôùc, tuy khoâng coù ñònh nghóa roõ khaùi nieäm “ño löôøng khaùi nieäm”, nhöng ta coù theå taïm hieåu Ño löôøng khaùi nieäm laø phaân chia ngoaïi dieân cuûa khaùi nieäm thaønh nhieàu caáp ñoä, moãi caáp ñoä goàm toaøn boä caùc thuoäc tính ñaëc tröng cho khaùi nieäm ôû caáp ñoä ñoù. Caùc caáp ñoä ño löôøng töø thaáp leân cao.

16. 3. Caùc caùch ño löôøng khaùi nieäm3.1. Ño löôøng ñònh danh Ñaây laø loaïi ño löôøng mang tính ñònh tính. Söï phaân chia caàn ñaùp öùng boán nguyeân taéc treân. Ví duï, ta coù theå phaân chia ngöôøi thaønh hai phaùi Nam, Nöõ. Ta coù theå phaân chia toân giaùo ôû Vieät Nam thaønh Phaät giaùo, Coâng giaùo, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, Hoài giaùo. Ngoaøi ra neáu coù caùc toân giaùo khaùc thì ta coù theå theâm vaøo moät muïc nöõa ñeå thoûa nguyeân taéc ñaày ñuû: toân giaùo khaùc.

17. 3. Caùc caùch ño löôøng khaùi nieäm3.2. Ño löôøng theo thöù baäc Caùc bieán thöù baäc laø caùc bieán ñònh danh coù theâm möùc ñoä thöù baäc. Ví duï, veà vaán ñeà thuyeát trình, ñaùnh giaù muïc gioïng noùi 1.1. chuùng ta coù theå ño löôøng ôû caùc möùc ñoä keùm, ñaït, toát, raát toát [CMOB, tr. 185]. Khi ño löôøng thu nhaäp cuûa moãi ngöôøi coù theå chia thaønh ba baäc: thu nhaäp thaáp, trung bình, cao. Khi ño löôøng theo thöù baäc, chuùng ta coù theå cho ñieåm. Ví duï, muïc Gioïng noùi 1.1 coù ñieåm 0,25 (keùm); 0,5 (ñaït), 0,75 (toát); 1,0 (raát toát).

18. 3. Caùc caùch ño löôøng khaùi nieäm3.3. Ño löôøng theo theo caùc khoaûng vaø tæ leä Caùc khaùi nieäm naøy coù soá ño laäp thaønh caùc khoaûng, ví duï khaùi nieäm nhieät ñoä. Neáu coù soá khoâng thì goïi laø ño löôøng theo tæ leä(?)

19. 4. Thang ño tích luõy Moät trong nhöõng caùch ño löôøng hieäu quaû nhaát laø chia khaùi nieäm ra thaønh nhöõng phaàn nhoû cöïc kyø ñôn giaûn vaø khi ñaùnh giaù chæ caàn traû lôøi moãi phaàn nhoû ñoù laø coù hay khoâng coù, ñaït hay khoâng ñaït. Ví duï, ñeå ñaùnh giaù naêng löïc hoïc taäp cuûa moät hoïc sinh ngöôøi ta coù theå cho tieán haønh traéc nghieäm 100 caâu. Sau ñoù ngöôøi chaám chæ caàn ñeám soá caâu traû lôøi ñuùng ñeå xaùc ñònh ñieåm cho hoïc sinh naøy. Chaúng haïn neáu hoïc sinh traû lôøi ñöôïc 70 caâu thì ñieåm cuûa hoïc sinh naøy laø 70/100.

20. Ñeå xem xeùt tính ñaày ñuû caùc yeáu toá thuyeát trình, ta coù theå thaønh laäp moät danh saùch caùc tieâu chuaån ôû caáp ñoä 3 1. Veà hình thöùc 1.1. Gioïng noùi 1.1.1. AÂm löôïng 1.1.2. Phaùt aâm roõ raøng 1.2. Söï chuyeån ñoaïn 1.2.1. Trôn tru 1.2.2. Hieäu quaû 1.3. Quan saùt toát thính giaû 1.3.1. Bao quaùt: quan saùt toaøn boä thính giaû 1.3.2. Chi tieát: thaáy ñöôïc caùc hoaït ñoäng cuûa thính giaû. 1.4. Beà ngoaøi ñónh ñaïc vaø chuyeân nghieäp 1.4.1. AÊn maëc phuø hôïp, 1.4.2. Cöû chæ lòch söï

21. 2. Veà noäi dung 2.1. Giôùi thieäu vaán ñeà 2.1.1. Vaán ñeà (hay muïc tieâu) cuûa ñöôïc phaùt bieåu roõ raøng. 2.1.2. Boái caûnh hay lòch söû cuûa vaán ñeà ñöôïc neâu ra 2.2. Giaûi quyeát vaán ñeà 2.2.1. Noäi dung trình baøy chính xaùc vaø coù yù nghóa. 2.2.2. Phaùt trieån ñuû yù. 2.2.3. Nhaán maïnh ñieåm chính. 2.2.4. Minh hoïa yù töôûng toát. 2.2.5. Phaân tích caùc phöông aùn khaùc nhau. 2.2.6. Caùc vaán ñeà neâu ra ñöôïc giaûi quyeát. 2.3. Traû lôøi caâu hoûi. 2.3.1. Traû lôøi chính xaùc caùc caâu hoûi 2.3.2. Traû lôøi ñaày ñuû caùc caâu hoûi

22. ÔÛ moãi muïc cuûa caáp ñoä 3, ta chæ xeùt tính chaát ñaït hay khoâng ñaït cuûa thuyeát trình, khoâng xeùt tôùi tính hay dôû cuûa thuyeát trình. Ngöôøi naøo ñaït ñöôïc nhieàu muïc (ví duï 12/18 muïc) thì ngöôøi ñoù ñöôïc xem laø trình baøy ñaït yeâu caàu.

23. BAØI TAÄP • Haõy ñònh nghóa baèng thao taùc khaùi nieäm hình thang. • Thöû ñöa ra moät ñònh nghóa kieåu thao taùc cho khaùi nieäm “chia seû”.

24. Ví duï: Khaùi nieäm hình thang • Töù giaùc • Coù ít nhaát moät caëp caïnh song song 2.1. Coù duy nhaát moät caëp caïnh song song vaø khoâng baèng nhau vaø hai caïnh ñoái khoâng baèng nhau 2.2