Download
1 / 34
340 likes | 496 Views
مبحث هشتم روش‌هاي برنامه‌ريزي شهري در ايران و جهان. 8-1- اولين عمليات شهرسازي در دوره معاصر همزمان با منشور آتن در سال 1313 سرتيپ "كريم آقابوذر جمهري" كفيل شهرداري تهران به روش "بارون هوسمن" شهردار پاريس، خيابان‌هاي جديد تهران را در بافت قديم شهر مي‌گشود.
E N D
مبحث هشتم روش‌هاي برنامه‌ريزي شهري در ايران و جهان
8-1- اولين عمليات شهرسازي در دوره معاصر همزمان با منشور آتن در سال 1313 سرتيپ "كريم آقابوذر جمهري" كفيل شهرداري تهران به روش "بارون هوسمن" شهردار پاريس، خيابان‌هاي جديد تهران را در بافت قديم شهر مي‌گشود. در آن موقع دو دهه از انتشار كتاب "پاتريك گِدِس" به نام شهرها در تحول (1915) مي‌گذشت. كه متدولوژي سنتي شهرسازي كه بر يك رشته عمليات حرفه‌اي و فيزيكي استوار بود را برپايه الگوي علمي (بررسي- تحليل- طرح) و با درك همه جوانب و وجوه به طور جامع قرار داد. نظريات "گدس" مدت 60 سال بر تفكر شهرسازي علمي سايه انداخت.
25 سال تجربه شهرسازي بعد از جنگ جهاني در اروپا، مشكلات اين رويكرد يا طرز تفكر را به تدريج آشكار ساخت. ناهمزماني برنامه‌ريزي شهري در ايران با جهان يك بار ديگر رخ نمود و در همان حال كه طرحهاي جامع مورد انتقاد كوبنده اين شهرسازان قرار داشت يعني در سال 1347 ه.ش طرح جامع تهران با همين سياق تهيه[1] و الگوي شهرسازي كشور گشت. 1–"طرح جامع مهندس فرمانفرمائيان" كه بعداً به تصويب شورايعالي شهرسازي و معماري رسيد.
8-2- تغييرات بنيادين در برنامه‌ريزي طرحهاي شهري از "اواخر دهه هفتاد و اوايل دهه هشتاد ميلادي طرحهاي جامع در بيشتر كشورها دستخوش دگرگوني شد و خصلت استراتژيك (راهبردي) يافت. برنامه‌ريزي شهري از يك سو به "برنامه‌ريزي فضايي" و از سوي ديگر به " برنامه‌ريزي عمل" گرايش يافت.
برنامه‌هاي ساختاري شهرستان برنامه‌ريزي سنتي برنامه‌هاي ساختاري شهري برنامه‌هاي توسعه برنامه‌هاي ناحيه‌اي برنامه‌هاي نواحي خاص براي عمل برنامه‌ريزي ساختاري برنامه‌هاي موضوعي يك- برنامه‌ريزي ساختاري از سال 1968 در بريتانيا و سپس در آمريكا نضج گرفت. تفاوت برنامه‌ريزي ساختاري با برنامه‌ريزي سنتي، علاوه بر افزوده شدن چند مرحله اصلي و مهم ديگر به مرحله برنامه‌ريزي سنتي يعني شناسايي، تحليل، سياست‌گذاري و توجه بيشتر به امر برنامه‌ريزي اقتصادي و اجتماعي مي‌باشد.
دو- برنامه‌ريزي مبتني بر نگرش سيستمي سيستم، كليتي است از عناصري كه براي دستيابي به هدفي (يا اهدافي) خاص عمل مي‌كند و شبكه‌اي از روابط متقابل بين آنها برقرار است و داراي سازماني خاص از عناصر و روابط است. تفكر سيستمي در برنامه‌ريزي شهري ابتدا در ايالات متحده در اوايل دهه 50 با مطالعه سيستم حمل و نقل ديترويت آغاز شد. اين روش قائل بر تفكري شد كه شهر را سيستمي دائماً در حال تكامل و تحول مي‌ديد. مراحل برنامه‌ريزي سيستمي عبارت است از: - تنظيم اهداف كلان و تعيين اهداف خرد، - بررسي مسيرهاي ممكن، - ارزش‌گذاري مسيرهاي عمل گزينه، به منظور انتخاب يك مسير برتر و اقدام براي اجراي برنامه شامل اعمال مستقيم و كنترل ممتد.
سه- برنامه‌ريزي وكالتي و يا تعاون برنامه‌ريزي • در طول دهه 60 ميلادي راهبرد اصلاحات اجتماعي تحت عنوان "اقدامات جامعه" مطرح شد كه برنامه‌ريزي وكالتي يك شكل آن اقدامات به حساب مي‌آيد. • اين نوع برنامه‌ريزي دو هدف كلي دارد: • اول- تعاون در امر برنامه‌ريزي با افراد يك جامعه به منظور تأمين ابزاري براي شركت افراد در فرآيند برنامه‌ريزي • دوم- سمت‌گيري درجهت رفع تبعيض و محروميت شهري
چهار- برنامه‌ريزي اختيار راهبردي (Stratigic Choice) برنامه‌ريزي همواره با مشكل "نامعلومي" روبرو است. مشكل "نامعلومي" نه تنها از اين حقيقت سرچشمه مي‌گيرد كه برنامه‌ريزي با آينده سر و كار دارد، به طور معمول و سنتي، برنامه‌ريزي در حيطه جنبه‌هاي قابل شناسايي و كنترل (يا آنهايي كه تصور مي‌شود قابل كنترل هستند) صورت مي‌پذيرد، اما نگرش اختيار راهبردي به دنبال تشخيص متغيرهاي كنترل ناشدني (يا قيد) و متغيرهاي ناشناخته يا "نامعلومي‌ها" نيز مي‌باشد. اصول برنامه‌ريزي راهبردي بر كاهشِ "نامعلومي"، از طريق تعيين تصميماتي دارد كه باعث مي‌شوند در عين حركت در جهت و مسير موردنظر حيطه‌اي از زمينه‌هاي اختيار براي آينده محفوظ بماند.
8-6- سابقه تهيه طرحهاي شهري در ايران (تاريخچه شهرسازي و آشنايي با مباني انواع طرحهاي شهري) • 8-6-1- اولين اقدام شهرسازانه جديد • اولين اقدام شهرسازانه جديد در زمان ناصرالدين‌شاه، با تأسيس"اداره جليله پليس دارالخلافه احتسابيه" در 1259 ه.ش به رياست "كنت مونت فرت" شكل گرفت. در محورهاي زير: • مباحث مربوط به نظافت. • لزوم تهيه نقشه و اطلاع آن به اداره احتساب. • چگونگي نگهداري بناهاي مخروبه. • عدم تجاوز به معبر. • شيوه احداث دكاكين جديد.
8-6-1-2- اقدامات بعدي • "قانون بلديه" در سال 1283 هجري شمسي، دخالت در امور شهري را براي بخش عمومي ميسر ساخت. • با هدف اصلي زير: • مقصود اصلي تأسيس بلديه فقط منافع شهرها و ايفاي نيازهاي اهالي شهرنشين است. • دو- تشكيل دفتر فني وزارت داخله • در دهه‌هاي 1310 و 1320، استخدام تعدادي مهندس از خارج و تشكيل دفتري در وزارت داخله (كشور) دخالت در طرح شهرها با شكل گسترده‌تر صورت پذيرفت: • از اولين اقدامات اين گروه تدوين مقررات "احداث و توسعه معابر" در 1312 است (با تصويب مجلس) و نتيجه عملي آن احداث تعدادي معبر "عمود برهم" در شهرهاست، كه به عنوان مصلوب كردن شهرها شهرت دارد. • در سال 1313 سرتيپ بوذرجمهري شهردار تهران براساس همين مقررات و با روش بارون هوسمان شهردار قرن گذشته پاريس، شهرسازي تهران را آغاز كرد.
8-6-1-3- آئين‌نامه ساختماني شهر تهران (مصوب انجمن شهر دور ششم در تاريخ 31/4/1321) كه براي اولين بار ضوابط مدون احداث بنا را مطرح مي‌سازد. يك- لزوم تهيه نقشه ساختمان دو- ارائه توصيه‌هاي فني براي احداث بنا سه- هماهنگي با شهر از طريق ارتباط بين ارتفاع بنا و عرض گذر، پيش‌آمدگي، پخ و غيره چهار- ضرورت پرداختن به نماي مناسب ابنيه دو نقطه عطف مهم در اين آئين‌نامه اول- اعمال نوعي مقررات زونينگ (منطقه‌بندي) مثل تعيين منطقه بازرگاني و اداري، مسكوني و صنعتي است. دوم- ماده 68 كه نسبت سطح بناي مسكوني سطح كل زمين را به 40 درصد محدود مي‌سازد كه موجب شكست ساخت و سازهاي سنتي حياط مركزي مي‌شود.
در اجراي برنامه دوم عمراني (41 تا 1334) براي چندين شهر از جمله اصفهان، سنندج، بيجار و اروميه توسط كارشناسان آمريكايي اصل چهارم طرح تهيه مي‌شود. گرچه شايد عنوان اولين طرح شهري جديد، را بايد به "طرح جامع همدان" كه در 1307 توسط ”كارل فريش” براي همدانبا اصلاح قانون شهرداريها در 1345 و تدوين قانون تغيير نام وزارت آباداني و مسكن به وزارت مسكن و شهرسازي و تعيين وظايف آن[1]، مصوب 16 تير 1353 زيربناي طرح‌ها شكل گرفت. 1 - روزنامه رسمي شماره 8615 مورخ 15/5/1353
8-6-2-1- طرح جامع سرزمين طرح جامع سرزمين، طرحي است، كه شامل استفاده از سرزمين، در قالب هدف‌ها و خط‌مشي‌هاي ملي و اقتصادي از طريق بررسي امكانات و منابع مراكز جمعيت شهري و روستايي كشور و حدود توسعه و گسترش شهرها و قطب‌هاي صنعتي و كشاورزي و مراكز جهانگردي و خدماتي عبارتند از: طرح كالبدي، ملي، طرح كالبدي منطقه‌اي و طرحهاي ناحيه‌اي (يك يا چند شهرستان). - طرح هادي - طرح جامع شهر - طرح تفصيلي
8-6-2-5- ديگر طرح‌هائي كه به تدريج در سال‌ها بعد شكل گرفتند عبارتند از: 2-5-1- طرح احياء بافت‌هاي كهن. 2-5-2- طرحهاي آماده‌سازي زمين تا حد تفكيك اراضي. 2-5-3- طرحهاي طراحي شهري، بدنه‌سازي و غيره. 2-5-4- طرحهاي اجرائي شهري يا جزئيات شهري.
عدم موفقيت طرحهاي سنتي: - اثبات اين امر ديگر ضرورت ندارد - در تحقيقات مختلف اين امر اثبات شده است - آنچه سريعاً به دنبال مرور مي‌شود (بدون توضيح) نتيجه بررسي طرحهاي جامع در 25 سال اول تهيه آن در ايران بوسيله سازمان مديريت و برنامه‌ريزي است.
پيش‌بيني جمعيت و جمعيت واقعي در انتهاي دوره طرح در 11 شهر ديگر
پيش‌بيني اشتغال و تحقق آن در طرحهاي نمونه
پيش‌بيني فعاليت‌هاي اقتصادي در طرحهاي جامعو بررسي تحقق آن در انتهاي طرح
سرانه كاربري‌هاي پيشنهادي در طرحهاي نمونه
بررسي تحقق‌پذيري تراكم مسكوني پيشنهادي طرحهاي نمونه
تقسیمات شهری و سلسله‌مراتب پیشنهادی طرح‌ها مرکز محلات، نواحی و...
براي اثبات تحقق نيافتن طرحهاي سنتي دو گروه ديگر از دلايل اثباتي وجود دارد: يك- تغييرات فراوان طراحي در كميسيون هاي ماده 5 كه نمونه اراك آن به دنبال ارائه مي‌شود. دو- قوانين و مقررات تغيير دهنده طرح ها.
از حدود 420 مورد كاربري مغاير با طرح تفصيلي مصوب اراك، 34 درصد از فضاي سبز، 22 درصد از آموزشي، 12 درصد از تأسيسات و تجهيزات، 8 درصد از درماني و بقيه از كاربري ها بوده است.
قانون تعيين وضعيت «املاك واقع در طرحهاي دولتي وشهرداري‌ها» مصوب 1367 مجلس: در صورت اعلام نظر دستگاه اجرائي مبني بر اجراي طرحظرف 18 ماه اجازه احداث و تجديد بنا به مالك دادهنخواهد شد. (لاكن در غير اين صورت مجوز صادرمي‌شود)
جمع بندی: علل عمده شكست طرحهاي جامع در ايران را می توان در محورهای زیر خلاصه کرد: - عمده ترين علت ناكامي اين طرح ها اين است كه براساس ملي بودن زمين و يا توانمند بودن شهرداريها و دولت براي تمام تملك اراضي داراي طرح استوار است. - علل بنيادي مثل عدم قطعيت در پيش‌بيني‌ها (نامعلومي‌ها)، - عدم امكان شناخت كامل (قيود)، - عدم توجه به خواستهاي شهروندان در طول زمان، - نينديشيدن به تراز مالي طرح‌ها، عدم برنامه‌ريزي براي جذباضافه ارزش‌هاي حاصل عمران شهر، جهت تأمين هزينه‌هاي آن، - بي‌توجهي به خط فقر سكونت شهري. حالا شما خودتان قضاوت کنید که نقش طرح‌ها در عدم تحقق طرح‌ها در کجا قرار می گیرد
علل فنی ناكامي طرحهاي سنتي علت مهم فنی شکست طرحهای سنتی، تكيه بر شناخت و پيش بيني دقيق است كه در اسلايدهاي آتي به آن مي پردازيم.
رويكرد به تحولات برنامه‌ريزي شهري در ايران شهرداريها و تمايل به تحول اولين گرايش‌ها را به تحول، به‌خصوص از ديدگاه نياز تأمين هزينه‌هاي عمراني از طريق جذب اضافه ارزش‌هاي ناشي از توسعه و عمران شهري، شهرداران (كه به عنوان مجريان اين طرحهاي آرمانگرايانه زودتر از ديگران در بن‌بست‌هاي آن گير افتاده بودند) نشان دادند. كه البته به علت قانونمند نبودن راه حل‌هاي در پيش گرفته شده، مسائل جديد و گاهي مشكلات مهمتري را آفريدند و سپس دامنه توجه به نياز تحول در امر برنامه‌ريزي شهري به ديگر مسئولان ذيربط و تهيه كنندگان طرح‌ها كشيده شد.
رويكرد به تحول در ضوابط و قوانين شهرسازي يك- مصوبه مورخ 7/2/1366 شورايعالي شهرسازي درخصوص جذب اضافه‌ارزش‌هاي ناشي از طرحهاي عمراني شهري. "شهرداري‌هايي كه داراي طرح جامع مي‌باشند، مي‌توانند در قبال اضافه‌ارزشي كه براي هر يك از قطعات شهر بر اثر ضوابط منطقه‌بندي و تعيين تراكم‌هاي ساختماني و كاربري اراضي بيش از قيمت اراضي در مناطق مسكوني با تراكم كم ايجاد مي‌شود، به تناسب ميزان اضافه ارزش حاصله وضع و وصول نمود ه و در حسابي جداگانه به نام "درآمد حاصله از فعاليت‌هاي اقتصادي در ساختمان‌هاي شهري" نگهداري كرده و صرفاً در تهيه طرحهاي توسعه و عمران شهري به مصرف برسانند.
. دو- عوارض پذيره ساختمان‌هاي تجاري، اداري و صنعتي بخشنامه 34/3/1/1087- 19/1/1369 عوارضي را براي صدور پروانه براي ساختمان‌هايي كه در اثر كاربري طرح‌ها داراي ارزش افزوده خواهند شد، وضع نمود. به‌گونه‌اي كه در ازاي صدور پروانه براي هر متر بنا با كاربري‌هاي ياد شده به نسبت نوع كاربري و طبقه مورد نظر از 35/0 قيمت منطقه‌اي زمين تا 5 برابر آن عوارض پذيره اخذ شود. سه- ضوابط و مقررات مربوط به تأمين فضاهاي عمومي و خدماتي شهرها (از مصوبه 3/10/69) ضوابط و مقررات مربوط به سطوح لازم براي تأسيسات و تجهيزات و خدمات عمومي براي استفاده از مزاياي ورود به محدوده خدماتي كمتر از 200 هزار نفر جمعيت داشته‌اند، 50 درصد و در ساير شهرها غير از تهران 55 درصد و در تهران 70 درصد آن.
نمونه‌هايي از تحولات در برنامه‌ريزي شهري در ايران يك- طرح جامع بندرعباس و تحول در تقسيمات شهري "برخلاف طرح قبلي شهر كه با استفاده از روش غربي، سلول‌هاي شهري را بسيار مشخص و محدود شده به معابر با مراكز مشخص و متمركز، تعيين نموده است، خدمات عمومي، مغازه‌ها و خدمات تجاري نيز به سبك شهرهاي قديمي در كنار معابر قرار خواهند داشت،
دو- طرح جامع همدان[1] و تحول در ضوابط احداث بنا • در طرح جامع همدان 1367 براي احداث بنا وضع شد كه بسياري از كاستي‌هاي طرحهاي جامع گذشته را از سر راه داشته • حداكثر ارتفاع در بر معابر ده متري، 5/10 متر و 6 تا 8 متري، 5/8 متر مي‌باشد. • حداكثر ارتفاع ساختمان در بر معابر بالاي 12 متر، 5/12 متر است و پس از آن • فاصله حداقل دو بلوك برابر ارتفاع دو بنا (تا حداكثر 30 متر) باشد. • 1 - مهندسين مشاور موژدا و همكاران
سه- طرح جامع مراغه و تحولات عمده در برنامه‌ريزي شهري پايان دادن به تثبيت كاري، تراكم ساختماني و محدوده شهري و حركت به سوي انعطاف‌پذيري و سياليت وجود دارد كه در سال 1368 در طرح جامع مراغه كه در مبحث 15 به آن مي‌پردازيم.
