TÜRK DİLİ I

1. TÜRK DİLİ I HAFTA : 11 ÇEKİM EKLERİ II Fiil Çekim Ekleri

2. FİİL ÇEKİM EKLERİ • Dilimizde fiiller çekimli hâlde kullanılır. İkinci tekil şahıs emir çekimi • hariç bütün fiiller çekim eki alarak kullanılır.Fiil çekim ekleri fiillerin • sonuna eklenerek, fiillerin zamanını, şeklini ve şahsını belirten ekler- • dir. Bu ekler olmadan çoğunlukla fiiller diğer kelimelere bağlanamaz- • lar. Türkçede fiiller çekimli hâlde bulunurlar. Tek başına kullanılma- • yan fakat anlamı olan fiiller, kullanım alanına kişi ekleri, biçim ve • zaman ekleriyle ( kip ) çıkarlar.Fiil çekim ekleri fiillerin anlamını • değiştirmeyen, onlara sadece bazı anlamayrıntısı katan eklerdir. • Fiil çekim ekleri şunlardır: • Zaman ekleri ( Haber kipi ) • Tasarlama (şekil) ekleri ( Dilek kipi) • Şahıs ekleri • 1. HABER KİPLERİ • Haber kipleri yapılan veya yapılacak eylemin hangi zaman dilimi • içindegerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren fiil şekilleridir. • Bunlar fiilkök ve gövdelerine gelirler. 5 tane haber kipi vardır: • a) -di’li ( Görülen ) Geçmiş Zaman ( -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü ) • Fiilde bildirilen iş, oluş ve hareketin içinde bulunulan zamandan önce • gerçekleştiğini ve eylemi anlatanın kesin bilgisi dahilinde önceden • yapıldığını ve bittiğini bildirir. • Sınava iyi hazırlanamadı. ( Ben biliyorum ) • Fatih İstanbul’u 29 Mayıs 1453’te fethetti. (Belgeyle sabit) • Tören saat 15.00’te bitti. ( Ben oradaydım )

3. b)-miş’li ( Öğrenilen ) Geçmiş Zaman (-mış,-miş,-muş,-müş ) • Fiil kök ve gövdelerine, eylemin öğrenilen, belirsiz geçmiş zamanda • yapıldığını bildiren –mIş ekinin getirilmesi ile yapılır. Bu zamanda • olay, konuşanın gözü önünde, bilgisi dahilinde olmamıştır. Konuşan, • başkasından duyduğunu, öğrendiğini anlatmaktadır. Görülen • geçmiş zamanda bir eylemin tamamlanması ile ilgili olarak bir • kesinlik varken öğrenilen geçmiş zamanda kesinlik olmadığı gibi • kullanım şekli, yeri ve vurguya göre farklı anlamlar da ortaya çıkabilir: • Dilek dün Ankara’ya gitmiş.(Haberim yok, başkasından öğrendim) • Yorgunluktan bir ara sızmışım. ( Farkında değilim ) • Bak bak !kirazlar çiçek açmış. (Şaşırma ) • Osman’a sorarsan en çok o çalışmış ( şüphe ve alay ) • Masallar genellikle bu kiple anlatılır. • c)Şimdiki Zaman • Fiilde bildirilen iş oluş ve hareketin içinde bulunduğumuz zamanda • gerçekleştiğini bildirir. –yor, -makta,-mekte,-mada,-mede ekleri ile • yapılır. -yor eki ünlü uyumuna uymaz ve ünlüyle biten fiillerin son • ünlüsü daralır. -yor eki ile çekimlenen şimdiki zaman fiili, başka kipleri • de ifade edebilir. • Bizim takım her yıl şampiyon oluyor ( Geniş zaman ) • Gelecek yıl İngiltere’ye gidiyorum ( Gelecek zaman ) • Bu anahtarla kapıyı açıyorsun, kitabımı getiriyorsun (Emir kipi) • NOT: • -makta,-mekte eki ile yapılan şimdiki zaman yukarıdakine göre daha • sınırlıdır. Konuşma dilinde daha seyrekken yazı dilinde sıkça • kullanılmaktadır. Bu ek eylemin kesin olarak başladığını ve şu anda • devam ettiğini bildirir. • Yarım saat sonra geliyorum ( Eylem henüz başlamamıştır ) • Gelmekteyim. ( Eylem başlamıştır ve devam etmektedir)

4. ç) GelecekZaman (-acak,-ecek ) • Fiilde bildirilen iş, oluş ve hareketin içinde bulunduğumuz zamandan • sonra gerçekleştiğini bildirir. • Bugün amcamı ziyaret edeceğim. • Yarın alışveriş yapacağım. • NOT: Gelecek zamanda çekimlenen fiil cümleye başka anlamlar • katabilir. • Elini çekecek misin, çekmeyecek misin? ( Emir ) • Gelen Ahmet olacak. ( olsa gerek, olmalı ) • Gelecek zaman eki sıfat fiil eki olan “-acak,-ecek”ile karıştırılmama- • lıdır. Yaşanacak başka yer yok. Bundan sonra İstanbul’da yaşamayacak. • d) Geniş Zaman (-ar,-er, -r ) • Eylemin yapıldığı veya yapılacağı zamanı kesin olarak belirtmeyen , • bütün zamanları kapsayan bir süreklilik ve genişlik bildiren zamandır. • Okullar güz mevsiminde açılır, yaz mevsiminde kapanır. • Kuşlar uçar, balıklar yüzer. • Canlılar, doğar, büyür ve ölür. • Geniş zamanın olumsuzunda –r,-ar,-er ekleri değil –maz,-mez • ekleri kullanılır. 1. tekil ve 1. çoğul şahıs çekimlerinin olumsuzu • –ma,-me eki ile yapılır. O bu işe dünyada yanaşmaz. Ali hiçbir zaman şiir okumaz. Ben o işten anlamam. • Geniş zaman ekiyle sıfat fiil eki olan –ar,-er birbirine karıştırılmama- • lıdır. Yenilir yutulur şey değil. İşte bu ekmek yenir. ( Zaman eki )

5. Geniş zaman cümlede farklı anlamlarda kullanılabilir: Kantinde belki bir tanıdığa rastlarım. ( tahmin, umma ) Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur. ( ihtimal ) Defterinize bakabilir miyim? ( rica ) Sana bir dosya verecekler, alır, gelirsin. ( emir ) Bu havada domatesler üç günde çürür. ( kesinlik ) 2. DİLEK KİPLERİ ( Tasarlama Kipi ) Eylemin herhangi bir zamanda değil; dilek-şart, gereklilik, istek veya emir biçiminde bir tasarlamayla gerçekleştiğini bildirir. Dilek kiplerinde kesin bir zaman olmadığı gibi yargı ve kesinlik anlamı da yoktur. a) Dilek-Şart Kipi ( -sa,-se ) İşi, oluşu, hareketi,bir dilek veya şartla ilgili olarak bildirir. İnsanlar el ele tutuşsa, hayat bayram olsa ( dilek ) İsterse okula gitmeyebilir. Param olsa araba alırım. b) İstek Kipi (-a,-e ) İstek anlamı fiile getirilen –a,-e eki ile sağlanır. Dağlar dağlar kurban olam yol ver geçem Sevdiğimi son bir olsun yakından görem Bunu yanınıza bırakmazlar, bilesiniz.

6. c) Gereklilik Kipi ( -malı,-meli ) Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bugün mutlaka gelmeli. Çok çalışmalısın. d) Emir Kipi Diğer kiplerden farklı olarak özel bir kip eki kullanmadan eylemi, emir biçiminde göstermeye yarayan ve her kişi için ayrı ayrı olan üçüncü grup kişi ekleri ile çekimlenen tasarlama kipidir. Şu şekilde çekimlenmiştir: Gel > ( 2. tekil emir ) Gel-sin > (3. tekil emir ) Gel-in(iz) > (2.çoğul emir ) Gel-sinler > (3.çoğul emir ) Çabuk buraya gel. Şurayı temizleyiniz. 3. ŞAHIS EKLERİ Şahıs ekleri fiilde bildirilen işi, oluşu hareketi yapan kişiyi gösteren eklerdir. Her şahsı karşılayan bir k vardır. Şahıs ekleri fiile gelen zaman ve kip eklerinden sonra gelir. İki tip şahıs eki vardır: sormuş - um bildi - m sormuş - sun bildi - n sormuş bildi - sormuş - uz bildi - k sormuş - sunuz bildi - niz sormuş – lar bildi – ler Akşam yine sizde toplanacağız. Maalesef yine geç kaldım.