ПРАВІЛЫ БЕЛАРУСКАЙ АРФАГРАФІІ І ПУНКТУАЦЫІ

1. ПРАВІЛЫ БЕЛАРУСКАЙ АРФАГРАФІІ ІПУНКТУАЦЫІ

2.  Літара опішацца толькі пад націскам: год, кот, скрозь, шоўк, колас, мова, доўга, посуд, арол, шолах, плячо, дарога, разгортваць, дапамога, дадаткова, жніво, дэпо, водар, оканне,ода, оптам, ордэн, офіс, опера, Орша, Омск, Обнінск, Осла, Оксфард, Орск, Токіа, Ватэрлоа.

3. Літара э пішацца: у пачатку выклічнікаў э, эге, эге-ге, эй, эх;пасля прыстаўнога г у слове гэты і вытворных ад яго (дагэтуль), а таксама ў выклічніках гэ, гэйі назвах літар (бэ, вэі пад.);

4. пасля шыпячых,[р], [д], [т] і цвёрдага [ц]:жэрдка, жэмчуг, шэры, нашэсце, чэрствы, чэк, нараджэнне, абуджэнне, рэкі, рэзаць, халадэча, сардэчны, пустэча, мястэчка, цэны, у руцэ.

5. У словах іншамоўнага паходжання літараэяк пад націскам, так і не пад націскампішацца ў адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем:

6. у пачатку слова: эра, эсэ, эўрыка, эпас, этыка, Эўклід, Эўрыпід, Эліста;але: егер, ерась, ерэтык, Еўропа, еўрапейскі, Еўпаторыя, еўпатарыйскі, Ерэван, ерэванец, Еўфрат;

7. у канцы нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к, пішацца э: купэ, кафэ, галіфэ, кашнэ, каратэ, дэкальтэ; Мерымэ, Эйвэ, Хасэ, Морзэ, Табідзэ, Брыгвадзэ, Душанбэ; але:камюніке, сальта-мартале, філе, піке.

8. 3.Літараэў запазычаных словах пасля губных зычных, а таксама пасля з, с, н пішацца згодна з беларускім літаратурным вымаўленнем.

9. Так, словы капэла, сурвэтка, экзэмпляр, маянэз, тунэль, сэрвіс пішуцца зэ, а медаль, нерв, парламент, перспектыва, газета, сервіз–з літарай е.

10. Літара а пішацца не пад націскам незалежна ад паходжання слова: балота, рамонт, адрас, характар, адажыа, трыа, сальфеджыа, сакрэт, Ватэрлоа

11. Не падпарадкоўваюцца аканню словы са спалучэннямі ро, ло, якія чаргуюцца з ры, лы: кроў – крыві – крывавы, дровы – дрывотня, крошка – крышыць, бровы – брыво, гром–грымоты – грымець, брод – брысці, глотка – глытаць.

12. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр у запазычаных словахперадаюцца як-аль, -ар: шніцаль, шпаталь, карцар, грэйдар, лідар, камп'ютар, пэйджар, эспандар, тэндар, ордар, менеджар, фарватар, альма-матар, кратар.

13. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна:Ландэр, Одэр, Пітэр, Юпітэр.

14. Тэст для самаправеркіА1. Адзначце словы, у якіх прапушчана літара а:1) кр…мяны, 2) крат…р, 3) пр…снак, 4) пр…снаводны, 5) гард…роб

15. А2. Адзначце словы, у якіх прапушчана літара э :1) сакр…тар,2) ц…нтральны,3) шч…бятаць, 4) р…прадуцыя, 5) р…дкалессе

16. А3. Адзначце словы, у якіх дапу-шчаны арфаграфічныя памылкі: 1) сальфеджыа, 2) інсцэніроўка, 3)чорствы, 4) дрэвасек, 5) дрэсіроўка

17. Праверце сябе:А1. 1) крамяны, 2) кратар, 3) праснак, А2. 2) цэнтральны, 4) рэпрадуцыя, 5) рэдкалессеА3. 3)чэрствы, 4) дрывасек

18. Літараёпішацца пад націскам: біёлаг, сацыёлаг, трыёд, шпіён, вёсны, сёлета, цвёрда.

19. Літара ё пішацца не пад націскам у словах з коранем ёд- і ёт-:ёдапірын, ётацыя, ётаванне.

20. Галосныя е, ёў першым складзе перад націскам абазначаюцца на пісьме літарай я:

21. землі – зямля, зелень – зялёны, сем'і – сям'я, сёстры – сястра, вёска – вясковы, елка – яліна, ёрш – ярша, мёд – мядок, лес – лясны, дзевяць – дзявяты, дзесяць – дзясяты, сем – сямнаццаць, восем – васямнаццаць.

22. У астатніх ненаціскных складах е захоўваецца:селянін, зеляніна, леснікі, нерухомы, безупынны, восем, заедзь, высветліць, восень, цемень, дзевятнаццаты, дзесятковы.

23. Тэст для самаправеркіА1. Адзначце словы, у якіх прапушчана літара е:1) м…рзлата2)бусл…ня3) б…сконцы4) г…ктар5) см…танковы

24. А2.Адзначце словы, у якіх прапушчана літара я:1) зв…рабой2) ск…птычны3) н…значны4)Свіц…зь5) погл..д

25. А3. Адзначце словы, у якіх дапу-шчаны арфаграфічныя памылкі: 1) пецярня2)селядзец3)лялячны4)зазялянелы5) першацвет

26. Праверце сябе:А1. 1) мерзлата, 4) гектар, 5) сметанковыА2.3) нязначны 4)Свіцязь 5) поглядА3. 1) пяцярня 3)лялечны 4)зазелянелы

27. Правапіс літар а, о, э ў складаных словах

28. Калі ў другой частцы складанага слова націск на першым складзе, то ў першай частцы замест о пішацца а: дабра/дзей, скара/ход, саля/вар, дабра/якасны, вада/сховішча, бамба/сховішча, раўна/праўе.

29. Калі ў другой частцы складанага слова націск не на першым складзе, то ў першай частцы захоўваецца о:

30. асно̀ва/палажэнне, во̀гне/трывалы, во̀да/размеркавальнік, ваго̀на/рамонтны, во̀̀стра/камбінацыйны, высо̀ка/ідэйны,ко̀рма/нарыхтоўка, ко̀не/гадоўля.

31. Літараозахоўваецца, калі першай часткай складанага слова з’яўляюцца слова-, што-: словатворчасць, штодзённы, штомесяц, штогод.

32. Опішацца ў першай частцы складаных слоў, калі другая частка пачынаецца на ў(у нескладовае): марозаўстойлівы, торфаўборачны, вогнеўстойлівы, збожжаўборка

33. Лічэбнікі ад 200 да 900 утва-раюць асобны тып складаных слоў, у якіх скланяецца і першая частка. Літары э, о, е, я пішуцца ў гэтых словах у залежнасці ад месца асноўнага і пабочнага націску ў склонавых формах.

34. Н. дзвéсце трыста чатырыста Р. двухсóт тро̀хсот чатыро̀хсот Д.двумстáм тро̀мстам чатыро̀мстам В.дзвéсце трыста чатырыста Т. двумастамі трымастамі чатырма- стаміМ.двухстах тро̀хстах чатыро̀хстах

35. Н. пяцьсот шэ̀сцьсот сѐмсот Р. пяцісот шасцісот сямісот Д. пяцістам шасцістам сямістам В. пяцьсот шэ̀сцьсот сѐмсот Т. пяццюстамі шасцюстамі сямюстамі М. пяцістах шасцістах сямістах

36. Н. во̀семсот дзевяцьсотР. васьмісот дзевяцісотД. васьмістам дзевяцістамВ. во̀семсот дзевяцьсотТ. васьмюстамі дзевяццюстаміМ. васьмістах дзевяцістах

37. Літара езахоўваецца ў складаных лічэбнікахсѐмсот, во̀семсот, паколькі кожная частка ў іх мае свой націск, параўн.: сѐмсот – сямісот, во̀семсот – васьмістам.

38. Гук[э]ў першай частцы складаных слоў захоўваецца і абазначаецца літарай э: мэтанакіраваны, мэтазгодна, рэдказубы, шэравокі, арэхападобны, крэдытаздольнасць, тэлебачанне

39. У складаных словах, утвораных ад лічэбніка ў форме роднага склону і якога-небудзь іншага слова, першая частка пішацца так, як яна пішацца ў родным склоне лічэбніка:

40. трохдзённы, чатырохпавяр-ховы, шасціствольны, шасцісоты, пяцідзёнка, дзесяцігодка, сямікласнік, васьмігадовы, васьмісоты, дзевяціградусны, саракагоддзе, саракапяцітонны, двухсотметровы.

41. Калі складаныя словы маюць у сваім складзе больш за дзве часткі, то кожная з іх пішацца як асобна ўзятае слова: авіяматорабудаванне, аўтатрактарабудаванне, аэрафотапрыбор, тэлефатометр.

42. У першай частцы складанага слова літара езахоўваецца незалежна ад таго, на якім складзе націск у другой частцы: сенакасілка, верхнеазёрскі, белабрысы, землетрасенне, светапогляд, свежавымыты, свежамарожаны, сенажаць.

43. Калі першай часткай складаных слоў з’яўляецца аснова велік-/вялік-, то на-пісанне літар е або я залежыць ад таго, які склад у другой частцы націскны:калі першы, то пішацца е: веліка/душны, веліка/рускі, веліка/мучанік, веліка/свецкі;калі другі, то пішацца я: Вяліка/брытанія, вяліка/дзяржаўны, вяліка/галовы.

44. У першай частцы складанага слова літара ёзахоўваецца пры націску не на першым складзе другой часткі лёгка/атлетычны, лёда/драбілка, мёртва/народжаны, мёда/варэнне; і замяняецца на е, калі націск на першым складзе другой часткі: леда/рэз, меда/гонка, легка/думна.

45. У складаных словах злучальныя галосныя о, ёпішуцца толькі пад націскам, а – у любым ненаціскным складзе: ільновалакно, Вадохрышча, куродым, геліёграф, радыёметр, марозаўстойлівы, прыборабудаўнічы

46. Злучальная галосная еў складаных словах пераходзіць у я, калі націск на першым складзе другой часткі складанага слова:баяздольны, зерняўборачны, зернясховішча, земляроб, жыццярадасны, крывятворны; але: боепрыпасы, жыццеапісанне, землекарыстанне, зернебабовы.

47. Складанаскарочаныя словы пры напісанні звычайна разглядаюцца як простыя словы з адным націскам:зямфонд, лясгас.

48. Заданне для самаправеркіВыберыце правільны варыянтВольналюбівы –вальналюбівы, чарнаморскі –чорнаморскі, вадасховішча –водасховішча,даўгажыхар –доўгажыхар, велікапосны –вялікапосны, танкаскуры –тонкаскуры, дробназярністы –драбназярністы, кароткачасовы -караткачасовы

49. Праверце сябе:Вольна/любівы, чарна/морскі, вада/сховішча, доўга/жыхар, веліка/посны, танка/скуры , дробна/зярністы, каротка/часовы

50. Правапіс спалучэнняў галосных іё(ыё), ія (ыя), іе (ые), іо (іа),ео (еа), эо (эа) у іншамоўных словах