Joanna Nowak Biblioteka Główna UJK (Kielce)

1. Książka do nauki rzemiosłai różne oblicza internetowej informacji o niej(na przykładzie zegarmistrzostwa w Polsce) Joanna Nowak Biblioteka Główna UJK (Kielce) „Przestrzeń informacyjna książki” – Łódź, 12-14.05.2008.

2. Spis treści: • Wstęp • Książki o tematyce zegarowej • Rozwój i znaczenie literatury zegarmistrzowskiej w Polsce1. Stan badań2. Typy opracowań i ich historia:- Podręczniki - Skrypty - Słowniki - Informatory3. Charakterystyka jakościowa i ilościowa książki zegarmistrzowskiej- Geneza i cele opracowań - Autorzy i tytulatura - Dzieje wydań - Aparat pomocniczy i szata graficzna4. Kilka uwag o zasobach bibliotecznych i rynku książki • Informacja o książce do nauki zegarmistrzostwa w internecie1. Pełne teksty w wersji online2. Bibliografie i katalogi3. Web 2.0, czyli głos polskich internautów • Zakończenie • Aneks – Książki i broszury z zakresu zegarmistrzostwa (zestawienie bibliograficzne – 1811-2008)

3. Wstęp Kalendarium rozwoju techniki zegarowej (wybór faktów): • Ok. 1000 – mnich Gerbert z Aurillac zbudował pierwszy w Europie zegar mechaniczny • 1335 – pierwszy zegar wieżowy (w Mediolanie) • 1348 – zegar wieżowy w Londynie • 1368 – zegar wieżowy we Wrocławiu • Ok. 1450 – skonstruowano zegar z napędem sprężynowym • 1510 – pierwszy zegarek kieszonkowy (w Niemczech) • 1657 – pierwszy zegar wahadłowy • 1675 – wynalazek regulatora balansowego ze sprężyną zwrotną • Ok. 1676 – pojawiły się zegarki-repetiery wybijające godziny i kwadranse • 1696 – skonstruowano wychwyt cylindrowy • Ok. 1730 – pierwszy zegar z kukułką • 1748 – skonstruowano wychwyt chronometrowy • 1761 – konstrukcja zegara nadającego się do żeglugi morskiej • 1780 – zbudowano pierwszy zegarek z naciągiem automatycznym • 1824 – powstała pierwsza szkoła zegarmistrzowska (w Genewie) • 1839 – powstała pierwsza fabryka zegarków (w Genewie) • 1842 – wyprodukowano pierwsze zegarki nakręcane koronką zamiast osobnym kluczykiem • 1843 – zbudowano pierwszy sekundomierz (stoper) • Ok. 1860 – skonstruowano zegar wahadłowy z napędem elektrycznym • 1919 – w Szwajcarii wyprodukowano pierwsze zegarki naręczne • 1924 – zbudowano zegar astronomiczny o dwóch wahadłach

4. Jak się rząd kółek zrzeszonych prześcigaW zegarze: małe, zda się, w miejscu stoi,Duże wiruje, że tylko się miga. Dante, Boska Komedia,Raj, Pieśń XXIV, wiersz 13

5. Rozwój i znaczenie literatury zegarmistrzowskiej w PolsceStan badań Pola badawcze bibliologii to m.in..: • Książki we wszystkich aspektach (jako obiekty materialne, nośniki treści i społeczne narzędzia przekazu); • Procesy tworzenia, obiegu i użytkowania książek; • Społeczne funkcje książek (np. upowszechnianie wiedzy); • Instytucje związane z książkami (m.in. biblioteki, księgarnie); • Metody służące do rozpowszechniania książek i umiejętności wszechstronnego korzystaniaz nich. „Trudno […] przecenić znaczenie różnych perspektyw w studiach nad książką dla budowy ogólnego, jednolitego paradygmatu badawczego w bibliologii”Krzysztof Migoń Książka do nauki rzemiosła nie była dotychczas przedmiotem osobnych badań, a wiedza o polskiej książce zegarmistrzowskiej ogranicza się do bardzo ogólnych bibliografii zagadnieniowych, recenzji, opracowań o charakterze wspomnieniowym i informacji o dziełach, które zamieszczono w pracach biograficznych.

6. Typy opracowań i ich historiaPodręczniki • XVII wiek: – Adam Adamandy Kochański – napisał pierwszy na świecie podręcznik zegarmistrzowski – Stanisław Solski • XIX i początek XX wieku – broszury popularyzatorskie: – Andrzej Masłowski – Franciszek Czapek – Franciszek Skwara – Bogdan Strojny

7. Podręczniki – c.d. Kompendia tłumaczone z języka niemieckiego – wybrane przykłady: • Podręcznik dla zegarmistrzów do egzaminów teoretycznych dla uczniów, czeladników i mistrzów : z dodaniem 289 pytań i odpowiedzi, krótkiej nauki o rysowaniu, wskazówek do rachunków trygonometrycznych oraz rozprawy o rodzajach czasu, tablic wielkości kółek i trybów w zegarkach kieszonkowych i branzoletkowych, wychwytu cylindrowego i długości wahadła również tablic zwykłych liczb trygonometrycznych / przez Hermanna Sieverta. – Bydgoszcz : Nakł. Komitetu Wydawniczego przy Cechu Zegarmistrzów, Złotników, Grawerów i Optyków, 1939. – XI, [1], 528 s., 5 k. tabl. : rys., wykr. ; 23 cm. – Tłumaczenie autoryzowane według XIV wydania oryginału niemieckiego • Nowoczesny zegarmistrz / H[ans] Jendritzki. – Wydane za zgodą „Journal Suisse d’Horlogerie et de Bijouterie”, Edition Scriptar SA, Lausanne. – Warszawa : Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, 1958. –192, [3] s., [1] k. tabl. : fot., rys. ; 30 cm • Zegary elektryczne / Günter Krug ; tł. z j. niem. Helmut Kurowski. – Warszawa : Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1977. –222, [2] s., [1] k. tabl. : rys., schematy, wzory, 26 cm. – Wydanie polskie uzupełniono opisami produkowanych w kraju mechanizmów i zegarów

8. Podręczniki – c.d. • Zegarmistrzostwo / Wawrzyniec M. A. Podwapiński [i Bernard M. S. Bartnik] T. 1. – 1948 (wyd. 2 – 1950) T. 2. – 1948 (wyd. 2 – 1950) T. 3. – 1949 T. 4. – 1950 T. 5. – 1952 T. 6. – 1956 T. 7. – 1962 T. 8. – 1967 T. 9. – 1974 (wyd. 2 zm. – 1992) T. 10. – 1985 (wyd. 2 – 1988) (wyd. 3 – 1992) T. 11. – 1985 (wyd. 2 – 1988) (wyd. 3 – 1993) T. 12. - 1990

9. Podręczniki – c.d. Kompendia do kształcenia ustawicznego: • Poradnik zegarmistrza / Kazimierz Adel. – Warszawa : Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, 1959. –354, [2] s. : fot., rys., wykr. ; 24 cm • Poradnik zegarmistrza / Kazimierz Adel. – Wyd. 2. – Warszawa : Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, 1965. –343 s. : fot., rys., wykr., wzory ; 24 cm • Cztery książki dla kursantów ZDZ-ów napisane przez Wiesława Czerwca, Andrzeja Maciszewskiego, Tadeusza Molińskiego i wydane nakładem „Libry” w 1980 roku:- Materiałoznawstwo - Podstawy elektrotechniki z elektroniką- Rysunek zawodowy- Technologia

10. Podręczniki – c.d. Dla zasadniczych szkół zawodowych: • Technologia mechanizmów zegarowych. [T. 1]: Mechanizmy / Wawrzyniec Al. Podwapiński, Bernard St. Bartnik. – [Warszawa] : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976. –374, [2] s. : rys., wzory ; 21 cm • Technologia mechanizmów zegarowych. [T.] 2: Montaż, konserwacja i naprawa / Bernard St. Bartnik, Wawrzyniec Al. Podwapiński. –Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1979. –454, [2] s. : rys., wykr. ; 21 cm Podręczniki akademickie, np.: • Mechanizmy zegarowe / Zdzisław Mrugalski. – Warszawa : Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1972. –399, [1] s. : fot., rys., wykr., wzory ; 24 cm

11. Typy opracowań i ich historia - c.d.Skrypty • O tematyce ogólnej, m.in. „Naprawa zegarków i wykonywanie części” • O tematyce szczegółowej, np. „Obliczenia mechanizmu budzika popularnego”, „Wolny wychwyt kotwiczny” • Skrypty dla studentów Politechniki Warszawskiej, np.: Zegary i zegarki mechaniczne oraz urządzenia zegarowe elektromechaniczne / Władysław Tryliński ; Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej. – Warszawa, 1958(Zakład Produkcji Skryptów PW). –303 s., 3 s. tabl. : rys. ; 29 cm

12. Typy opracowań i ich historia - c.d.Słowniki • Słownik techniczny dla rękodzieła zegarmistrzowskiego, złotniczego, jubilerskiego, rytowniczego, optycznego i pokrewnych branż obejmujący część polską, polsko-niemiecką, niemiecko-polską : wraz z skorowidzem najpoważniejszych źródeł zakupów dla zawodów wyżej wymienionych / Tadeusz Pawlicki. – Poznań : Nakł. „Przeglądu Zegarmistrzowskiego i Złotniczego”, 1926. – 94 s. • Zegarmistrzostwo. T. 12: Ilustrowany słownik zegarmistrzowski/ Bernard St. Bartnik, Wawrzyniec Al. Podwapiński. – Warszawa : Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1990. –234, [1] s. : fot., rys., wykr. ; 20×22 cm

13. Typy opracowań i ich historia - c.d.Informatory • Przewodniki egzaminacyjne – zestawy pytań i poprawnych odpowiedzi, np.:- Podręcznik dla egzaminu czeladniczego w zawodzie zegarmistrzowskim / Michał Nowicki. – Poznań : Nakł. „Przeglądu Zegarmistrzowskiego i Złotniczego”, 1930. –14, [2] s. - Poradnik egzaminacyjny dla kandydatów na czeladników i mistrzów w rzemiośle zegarmistrzostwo. – Warszawa : Biuro Wydawnictw HWiU „Libra”, 1976. –72 s. ; 21 cm - Informator o egzaminie potwierdzającym kwalifikacje zawodowe : zegarmistrz. – Warszawa : [Centralna Komisja Egzaminacyjna], 2004. – 51 s. : il., mapa ; 30 cm • Informatory o zawodzie, np.:- Zegarmistrz / [oprac. Wiesława Maksajda-Ptaszek]. – Sierpc : „Demon”, 1996. – [3] s., 34 k. ; 30 cm. – (Informacja o Zawodzie) • Programy nauczania, np.:- Zegarmistrzostwo : program szkolenia praktycznego uczniów w indywidualnych warsztatach rzemieślniczych. – [Warszawa] : Związek Izb Rzemieślniczych, 1955. –32 s. ; 20 cm • Informatory – instrukcje, np.:- Opis techniczny zegara kontrolnego KR-1. – Świebodzice : Dolnośląska Fabryka Zegarów, [1959]. – 18 s., 51 s. tabl. : rys. ; 33 cm - Zegarek kwarcowy na rękę : informator naprawy. – Moskwa : Technointorg, 1987. – 144 s. ; 24 cm

14. Charakterystyka jakościowa i ilościowa książki zegarmistrzowskiejGeneza i cele opracowań Inspiracja: • niezadowalający stan polskiego piśmiennictwa o określonym profilu w danym czasie„W Polsce zawsze odczuwało się brak wydawnictw z dziedziny mechaniki precyzyjnej, a zwłaszcza zegarmistrzostwa nie tylko na poziomie inżynierskim i technicznym, ale również na poziomie wysoko wykwalifikowanego rzemieślnika” Zdzisław Mrugalski – 1958 (H. Jendritzki, Nowoczesny zegarmistrz)„Początkowo całość wiedzy zamierzałem zawrzeć w dwu tomach. Podczas redagowania obfitość materiału trzeba było podzielić na cztery tomy, a ostatecznie na 25 grup tematycznych. Dotychczas ukazało się 8 tomów, dziewiąty jest w druku, a dziesiąty w opracowaniu” Wawrzyniec Podwapiński (1971) • tworzenie terminologii fachowej (równolegle trwały prace normalizacyjne) i propagowanie jej w środowisku Cele: • edukacja podstawowa • edukacja ustawiczna • szerzenie wiedzy o nowościach technicznych (konstrukcje mechanizmów, części, narzędzia itd.)

15. Charakterystyka jakościowa i ilościowa książki zegarmistrzowskiej – c.d.Autorzy i tytulatura Autorzy – dodatkowe określenia informujące o: • zdobytych kwalifikacjach (np. „Mistrz zegarmistrzowski”, „Mistrz dyplomowany”) • pełnionych funkcjach (np. „Przewodniczący Komisji Egzaminacyjnej przy Izbie Rzemieślniczej w Grudziądzu”) • miejscu pracy (np. „Z domu Czapek i Spółka, Rękodzielnicy Zegarmistrzowstwa w Genewie” lub „Zegarmistrz Obserwatorium Astronomicznego na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Poznańskiego”) Tytuły: • określały przedmiot dzieła (np. „Wychwyt Grahama – konstrukcja i naprawa”) oraz funkcje i adresata (np. „Poradnik zegarmistrza”) • krótkie hasłowe (np. „Nowoczesny zegarmistrz”) lub z podtytułami (np. Podręcznik dla zegarmistrzów do egzaminów teoretycznych dla uczniów, czeladników i mistrzów : z dodaniem 289 pytań i odpowiedzi, krótkiej nauki o rysowaniu, wskazówek do rachunków trygonometrycznych oraz rozprawy o rodzajach czasu, tablic wielkości kółek i trybów w zegarkach kieszonkowych i branzoletkowych, wychwytu cylindrowego i długości wahadła również tablic zwykłych liczb trygonometrycznych : z 193 rycinami w tekście i 5 tablicami )

16. Charakterystyka jakościowa i ilościowa książki zegarmistrzowskiej – c.d.Dzieje wydań „w” przy roku wydania oznacza pozycje wznowione (×liczba) – ilość tytułów

17. Charakterystyka jakościowa i ilościowa książki zegarmistrzowskiej – c.d.Aparat pomocniczy i szata graficzna Materiały uzupełniające to m.in.: • przedmowa – najczęściej autorska, ale w książkach tłumaczonych na język polski – także wydawnicza lub redakcyjna do polskiego wydania oraz przekład przedmowy oryginalnej (np. Jendritzki) • dodatki – aneksy (np. tablice chronologiczne, przykłady wzorcowych obliczeń, tabele z gotowymi wartościami, m.in. wyniki obliczeń do dorabiania lub doboru kół i zębników) • bibliografia załącznikowa (pełna lub podstawowa; z podziałem na publikacje w języku polskim i obcojęzyczne; na książki, czasopisma, artykuły w czasopismach) i osobno zamieszczano spisy norm dotyczących techniki zegarowej, druków firmowych itp. • uzupełnienia o charakterze dydaktycznym (np. podręczniki dla kursantów ZDZ-ów wydane przez „Librę” opatrzone są dodatkowo po każdym rozdziale zestawami „Pytań sprawdzających” i sugestiami do „Ćwiczeń i pokazów”) • zapowiedz wydania innych książek (np. w pracy Leona Groszka „Wychwyt Grahama” komunikowano, że „W opracowaniu znajdują się «Przyjaciel zegarmistrza» oraz «Wychwyty sworzeniowe»” – nic nie wiadomo o późniejszym opublikowaniu tych pozycji) • reklama innych wydawnictw fachowych (np. „W ręku każdego Fachowca powinien znajdować się «Słownik techniczny» redaktora T. Pawlickiego…”, „KOLEDZY! Abonujcie i rozpowszechniajcie «Przegląd Zegarmistrzowski i Złotniczy»…” – takie reklamy wydrukowano w informatorze Nowickiego) • wkładki reklamowe – załączone zostały tylko takie związane z zegarmistrzostwem i była to szczególna możliwość nawiązania nowych kontaktów zarówno dla czytelników (np. posiadaczy małych warsztatów), jak i dla reklamujących się hurtowni, producentów części, narzędzi itp.; • krótkie informacje o adresacie i zawartości książki (na odwrocie strony tytułowej lub na skrzydełkach obwoluty) • teksty uznaniowe (np. w tomie 2 „Zegarmistrzostwa” list prymasa kardynała Augusta Hlonda z gratulacjami i błogosławieństwem dla dzieła) oraz wykazy sponsorów i subskrybentów (Sievert), które mogą mieć obecnie wartość informacyjną nie tylko dla bibliologów, ale też dla badaczy dziejów zawodu.

18. Aparat pomocniczy i szata graficzna – c.d. Książki zegarmistrzowskie zawierają m.in.: • wzory i wykresy matematyczne • tabele • schematy • rysunki • fotografie • nuty Książki mają zróżnicowaną objętość (od kilku kartek do około 800 stron) i format (od prawie miniaturowego do A4)

19. Rozwój i znaczenie literatury zegarmistrzowskiej w Polsce – c.d.Kilka uwag o zasobach bibliotecznych i rynku książki „Nigdzie nie można zdobyć «Zegarmistrzostwa», głośnego dzieła braci franciszkanów […]. Wykradziono je z większości warszawskich bibliotek, nie trafia do antykwariatów, nawet podobno w Niepokalanowie nie ma kompletu. Kilka dni temu na Bazarze Różyckiego oferowano całość za jedyne dwanaście tysięcy! Sprzedano zaś po długich targach za dziesięć i pół tysiąca”Milisz. (1982)

20. Kilka uwag o zasobach bibliotecznych i rynku książki – c.d.Książki zegarmistrzowskie w wersji elektronicznej (CD-ROM)

21. Informacje o książce do nauki zegarmistrzostwa w interneciePełne teksty w wersji onlineRozprawa Adama Kochańskiego w Wolfenbütteler Digitale Bibliothek(która tworzona jest przez Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel)

22. Pełne teksty w wersji online – c.d.„Architekt Polski” Stanisława Solskiego w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej

23. Pełne teksty w wersji online – c.d.„Zarys nauki o zegarze” Bogdana Strojnego w serwisie firmowym

24. Pełne teksty w wersji online – c.d.Opracowania:

25. Informacja o książce do nauki zegarmistrzostwa w internecie – c.d.Bibliografie i katalogiPolskie książki zegarmistrzowskie zarejestrowane zostały w bibliografiach ogólnych – „Bibliografia Polska” Estreicherów i „Przewodnik Bibliograficzny”

26. Bibliografie i katalogi – c.d.Bibliografie zagadnieniowe • Przykład polski: • Projektmiędzynarodowy:

27. Bibliografie i katalogi – c.d. • Katalogi księgarskie: • Katalogiantykwaryczne:

28. Informacja o książce do nauki zegarmistrzostwa w internecie – c.d.Web 2.0, czyli głos polskich internautówFora dyskusyjne: W zasadzie nie dziwi ten wątek na Forum dyskusyjnym Klubu Miłośników Zegarów i Zegarków, ale odesłania do publikacji zegarmistrzowskich pojawiają się również na innych forach, np. w „Amatorskie Maszyny CNC” poproszono o poradę w sprawie kół zębatych, a obok konstrukcyjnych, jest też taka: „Może moja rada okaże się niczym w porównaniu z wiedzą innych forumowiczów ale podpowiem gdzie szukać dobrych informacji o kołach zębatych. A więc polecam Oo. W. Podwapiński Zegarmistrzostwo cz. 3. K. Adel Poradnik zegarmistrza. I praca zbiorowa Podwapiński i Bartnik Technologia mechanizmów zegarowych. Opisane sposoby, maszyny, technologie itd. I nie ma problemu z wykonaniem zębnika o śr. 5 mm bo w zegarkach kieszonkowych są jeszcze mniejsze” „Zamiast co 10-tego zegarka, kup książkę. Naprawdę warto”

29. Web 2.0, czyli głos polskich internautów – c.d.Promocja „obrazkowa” – podobizny okładek • Prezentacja dorobku piśmienniczego • Prezentacja stanu posiadania – biblioteczka kolekcjonera zegarków

30. Web 2.0, czyli głos polskich internautów – c.d.RecenzjeFragment recenzji książki „Zegary” napisanej przez klienta księgarni Merlin: „W książce nie ma ani jednej wzmianki o Polsce. Natomiast mieliśmy i mamy światowej klasy zakonników. Franciszkanie z Niepokalanowa, Wawrzyniec Maria Aleksander Podwapiński (1903-1983) i wielebny Bernard Stanisław Maria Bartnik to najwybitniejsi polscy zegarmistrze, którzy do 1990 roku opublikowali dwunastotomowe dzieło pt. «Zegarmistrzostwo». Książki te to nieosiągalne białe kruki. Czasami jeszcze w księgarniach technicznych lub w antykwariatach trafia się XII tom: «Ilustrowany słownik zegarmistrzowski» (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1990). «Słownik» to najpełniejszy w literaturze polskiej wykład zagadnień technicznych i technologicznych niezbędnych kolekcjonerowi zegarów. Znakomicie uzupełnia włoską książkę, której autorzy koncentrują się przede wszystkim na dekoracyjnej i artystycznej wartości zegarów”

31. Web 2.0, czyli głos polskich internautów – c.d.Blogi i książki zegarmistrzowskie Warto przeczytać recenzję „Wychwytu Grahama”:

32. Web 2.0, czyli głos polskich internautów – c.d.Ogłoszenia:

33. Web 2.0, czyli głos polskich internautów – c.d. • Niemiecki serwis poświęcony starej książce zegarmistrzowskiej – „Historische Uhrenbücher” • Zbiorek zdigitalizowanych książek zegarmistrzowskich w języku rosyjskim

34. „Nie ma nic bardziej praktycznego, jak dobra teoria” Kurt Lewin

35. Dziękuję! mgr Joanna Nowak Biblioteka Główna Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego w Kielcach e-mail: Joanna.Nowak@pu.kielce.pl