ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

1. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ • ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – Π.Τ.Δ.Ε. • ΜΑΘΗΜΑ: ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ • ΟΝΟΜ/ΜΟ: ΒΥΖΙΗΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ • ΕΞΑΜΗΝΟ: ΣΤ’ • Α.Μ.: 7258ΑΚΑΔ.ΕΤΟΣ: 2009-2010 • ΤΙΤΛΟΣ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΙΤΑΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΣ • ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ: Δ’

2. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ • Εξώφυλλο ……………………………………………σελ.1 • Περιεχόμενα εργασίας …………………………..σελ.2 • Τάξη και διδακτικές ώρες ……………………….σελ.3 • Στόχοι εργασίας …………………………………..σελ.4 • Στόχοι, μέθοδοι και οργάνωση του μαθήματος στο ιταλικό σχολείο … σελ.5 • Ιστορικές πηγές …………………………………… σελ.7 • Ιστορικό ερώτημα ………………………………... Σελ. 11 • Λίγα λόγια για το εκπαιδευτικό σύστημα της Ιταλίας σελ. 12 • Λίγα λόγια για το βιβλίο ………………………….σελ. 17 • Δομή του βιβλίου, περιεχόμενα-ενότητες ………………….σελ. 18 • Παρουσίαση και ανάλυση του κεφ. για τον Ρωμαϊκό πολιτισμό (σελ.50-69)………………………..σελ. 21 • Γνώμες-Μαρτυρίες εκπαιδευτικών ……………… σελ. 53 • Επίλογος – Παρατηρήσεις και Συμπεράσματα από τη μελέτη …σελ. 54 • Βιβλιογραφία ………………………………………….σελ. 56

3. Τάξη και διδακτικές ώρες • Το μάθημα της ιστορίας ξεκινάει να διδάσκεται στα ιταλικά δημοτικά σχολεία από την Γ’ Δημοτικού και διδάσκεται έως την Έ’ Δημοτικού, που είναι και η τελευταία τάξη του δημοτικού. • Διδάσκεται 1 με 2 ώρες την εβδομάδα.

4. Στόχοι εργασίας • Κριτική παρουσίαση του ιταλικού εγχειριδίου ιστορίας σε Έλληνες εκπαιδευτικούς, με σκοπό να έρθουν σε επαφή με το: • Πώς είναι διαρθρωμένο το ιταλικό σύστημα εκπαίδευσης. • Σε ποια τάξη και σε πόσες ώρες διεξάγεται το μάθημα της ιστορίας στην Ιταλία. • Ποιοι είναι οι γενικοί και ποιοι οι ειδικοί στόχοι για τη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας. • Ποια είναι η μεθοδολογία που ακολουθείται στη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας. • Πως οργανώνεται το μάθημα της ιστορίας. • Ποια η διάρθρωση και ποιο το περιεχόμενο του εγχειριδίου της ιστορίας. • Οι εκπαιδευτικοί, γνωρίζοντας τον τρόπο διδασκαλίας σε μια άλλη χώρα, θα έχουν τη δυνατότητα να εντοπίσουν και να εκτιμήσουν τα θετικά και τα αρνητικά σημεία της διδασκαλίας και να συγκρίνουν το ιταλικό με το ελληνικό σύστημα εκπαίδευσης και συγκεκριμένα, τον τρόπο διδασκαλίας της ιστορίας στα ιταλικά και στα ελληνικά σχολεία. • Θα μπορέσουν να εξάγουν χρήσιμα πορίσματα και να προβούν, πιθανόν, σε αλλαγές και βελτιώσεις στη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας στο ελληνικό σχολείο. • Θα έχουν την ευκαιρία να παρουσιάσουν στους Έλληνες μαθητές το ξένο εγχειρίδιο και να εργαστούν με δραστηριότητες γνωριμίας και σύγκρισης πολιτισμών, εντοπισμού διαφορών και αναλογιών, συμβάλλοντας έτσι στην ενίσχυση της ιστορικής κουλτούρας των μαθητών.

5. Στόχοι, μέθοδοι και οργάνωση του μαθήματος στο ιταλικό σχολείο ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ «ΚΑΝΩ ΙΣΤΟΡΙΑ» : • ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ: • Ανασυγκρότηση της διαδρομής της ιστορικής γνώσης που έχει αναπτυχθεί στο σχολείο και στοχασμός πάνω στις γνώσεις και στις δεξιότητες που έχουν επιτευχθεί. • Καθορισμός και χρήση των χρήσιμων εργαλείων για σύγκριση πολιτισμών, προσδιορίζοντας επακριβώς αναλογίες και διαφορές. • ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΜΑΘΗΣΗΣ: • Διαχωρισμός και σύγκριση μεριών τύπων ιστορικών πηγών. • Καθορισμός σύγχρονων στοιχείων χρονικής εξέλιξης και διάρκειας, στα ιστορικά πολιτισμικά πλαίσια που έχουν μελετηθεί. • Τοποθέτηση στον τόπο των γεγονότων καθορίζοντας τις πιθανές σχέσεις ανάμεσα σε ιστορικά γεγονότα και γεωγραφικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής. • Γνώση και χρήση ειδικών όρων του λεξιλογίου της ιστορίας.

6. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ – ΜΕΘΟΔΟΙ – ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΟΡΓΑΝΩΣΗ • Στοχασμός πάνω στις ιστορικές γνώσεις και στις ικανότητες που έχουν κατακτηθεί από τα παιδιά. • Χρήση πηγών για να γίνει το μάθημα της ιστορίας και χρήση της γραμμής του χρόνου σαν χρονικός οργανωτής – οδηγός. • Τοποθέτηση στον χρόνο και στον τόπο των εικόνων των πηγών. • Σύγκριση με άλλους πολιτισμούς. • Καλλιέργεια της δεξιότητας της ενσυναίσθησης. • Έμφαση στον τρόπο ζωής, κοινωνική διάρθρωση, πολιτική οργάνωση κ.τ.λ. • Έμφαση στη συμμετοχή του μαθητή, ομαδοσυνεργατική μάθηση. • Χρήση διαδικτυακών τόπων. • ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ: • Καθορισμός • Σύγκριση • Τοποθέτηση στο χρόνο και στον τόπο • Παρουσίαση της γραμμής του χρόνου • Ανάλυση • Επεξεργασία • Ανάγνωση

7. Ιστορικές πηγές ΜΟΡΦΗ • Οι πηγές (fonti), χρησιμοποιούνται πάρα πολύ κατά τη διάρκεια του μαθήματος της Ιστορίας. Διαβάζονται, αναλύονται και γίνονται δραστηριότητες πάνω σε αυτές. Π.χ. ζητείται από τα παιδιά να κατασκευάσουν ένα ρωμαϊκό στρατόπεδο με χαρτί, ξύλο και άλλα υλικά. • Πολύ συχνά χρησιμοποιούνται πηγές και πληροφορίες από παλαιότερα τεύχη. • Η τρόπος χρησιμοποίησης των πηγών (όπως σε μεγάλο βαθμό και των δραστηριοτήτων, εξαρτάται πολύ και από την προσωπικότητα και το στυλ του κάθε δασκάλου/ας). • Κάθε δάσκαλος/α έχει τη δυνατότητα να αντλήσει έξτρα πληροφορίες για το μάθημά του και να συγκεντρώσει περισσότερες πηγές από το ίντερνετ (από σελίδες που μπορούν να επισκεφτούν και τα παιδιά). • Δίνονται κατευθύνσεις στα παιδιά για το πώς θα ψάχνουν και εκείνα στοιχεία και πηγές στο ίντερνετ, για να συζητηθούν μέσα στην τάξη. • Οι πηγές είναι κυρίως οπτικές επειδή διδάσκονται στο δημοτικό σχολείο. Υπάρχουν και γραπτές αλλά σε μικρότερη συχνότητα. (Π.χ. Miti e leggende, educazione alla cittadinanza).

8. ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΧΡΗΣΗΣ ΠΗΓΩΝ • Σε πολλά σημεία το καθεστώς είναι καθαρά διακοσμητικό, η πηγή έχει μικρό ρόλο (συνήθως δίνεται η εικόνα κάποιου προσώπου της αποχής που αναφέρεται στο κείμενο). • Επικρατεί το εικονογραφικό καθεστώς. Δίπλα στο κείμενο υπάρχει μια φωτογραφία που οπτικοποιεί, κατά κάποιο τρόπο, το κείμενο. • Σε λίγα σημεία των κεφαλαίων συναντάται το λειτουργικό καθεστώς, όπου η πηγή βρίσκεται στο κέντρο του ενδιαφέροντος της συζήτησης ΕΙΔΗ • Σκίτσα με αναπαράσταση-στιγμιότυπα καθημερινής ζωής και πρόσωπα-τίτλους της εποχής. • χάρτες που απεικονίζουν την περιοχή που διαδραματίζονται τα γεγονότα του κεφαλαίου. • Φωτογραφίες από αντικείμενα χρήσης, αγάλματα, νομίσματα, μενταγιόν της εποχής. • Φωτογραφίες μνημείων και πόλεων. • Αποσπάσματα από θρύλους της εποχής. • Αποσπάσματα από βιβλία. • Αποσπάσματα από άρθρα του Ιταλικού Συντάγματος.

9. ΣΧΟΛΙΑ • Γίνεται προσπάθεια από τον /την εκπαιδευτικό να συμβάλλουν οι πηγές στη διαμόρφωση ταυτότητας, στον ιστορικό εγγραμματισμό, στη διαμόρφωση της ιδιότητας του πολίτη και στην αύξηση της κριτικής ικανότητας του μαθητή. • Επιλέγονται πηγές που δεν είναι μονοδιάστατες, αλλά ουδέτερες και εμπεριστατωμένες. • Σε κάποιες πηγές (π.χ. σελ.58-Νόμοι των Δώδεκα Πινάκων), όπου υπάρχουν κείμενα στα λατινικά, δε δίνεται η μετάφραση στην ιταλική γλώσσα. • Αξίζει να εξετάσουμε αν εφαρμόζονται στο εγχειρίδιο αυτό οι 5 αλλαγές που προτείνει η διδακτική: • 1η : Παρατηρώντας τη διάρθρωση του βιβλίου, βλέπουμε πως γίνεται μια προσπάθεια μετακίνησης από το ηρωικό στο κοινωνικό-πολιτισμικό παρελθόν. • 2η : Η μετάβαση από το εθνικό στο τοπικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, εφαρμόζεται σε μεγάλο βαθμό. • 3η : Στο βιβλίο η προσέγγιση είναι καθαρά χρονολογική, αλλά τα τελευταία χρόνια στο Αναλυτικό Πρόγραμμα προτείνεται η θεματική προσέγγιση. • 4η : Η φορά του χρόνου είναι αυστηρά από το παρελθόν στο σήμερα. • 5η : Γίνεται προσπάθεια συνδυασμού δηλωτικής, μεθοδολογικής και εννοιολογικής ιστορικής γνώσης.

10. Παραδείγματα πηγών Αυτή η μπρούτζινη υδρία αποδίδει την όψη των αρχαίων καλυβών των χωριών των Λατίνων. Πατρίκιοι (Patrizi), από το ”patres”, ”πατέρες, αρχηγοί της οικογένειας”: θεωρούνταν οι απόγονοι των πρώτων κατοίκων της Ρώμης. Είχαν στην κατοχή τους πολλά εδάφη και κατείχαν την εξουσία. Πληβείοι (Plebei): ήταν ελεύθεροι πολίτες που εργάζονταν ως τεχνίτες, έμποροι ή αγρότες. Είχαν αποκλειστεί από κάθε συμμετοχή στην κυβέρνηση. Σκλάβοι (Schiavi): δεν είχαν κανένα δικαίωμα. Συνήθων ήταν αιχμάλωτοι πολέμου που μπορούσαν να αγοραστούν και να πουληθούν. Μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους σαν έπαθλο ή μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη τους. ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ Η γέννηση της Ρώμης: Ο θρύλος Από τη γέννηση της Ρώμης ένας διάσημος θρύλος διηγείται ότι… Η ιέρεια Ρέα Σύλβια, κόρη του Λατίνου βασιλιά Αμούλιου, είχε δυο δίδυμους γιους από το θεό Άρη, το Ρωμύλο και το Ρέμο. Ο αδελφός του βασιλιά, από φόβο ότι οι δίδυμοι όταν μεγαλώσουν θα πάρουν τη θέση του, διέταξε να βάλουν τα μωρά μέσα σε ένα καλάθι και να τα πετάξουν στον Τίβερη. Τα νερά του ποταμού έσπρωξαν το καλάθι στην όχθη, κοντά στο λόφο Παλατίνο. Εδώ μια λύκαινα βρήκε τα δυο νεογέννητα και τα τάισε με το γάλα της. Μετά τα βρήκε ένας κτηνοτρόφος και τα ανέθρεψε στην καλύβα του. Όταν έγιναν ενήλικες, οι δυο νέοι έμαθαν την ιστορία τους και εκδικήθηκαν το θείο τους. Αποφάσισαν έπειτα να ιδρύσουν μια πόλη στο σημείο που τους έσωσε η λύκαινα. Ξέσπασε όμως μια διαμάχη μεταξύ τους, επειδή και οι δυο ήθελαν να δώσουν το όνομά τους στην καινούρια πόλη. Τότε παρενέβησαν οι θεοί και επέλεξαν το Ρωμύλο. Αυτός με ένα άροτρο χάραξε τα σύνορα της πόλης, αλλά ο Ρέμος, τυφλωμένος από τη ζήλια, προσπέρασε τα σύνορα και δολοφονήθηκε από τον αδελφό του. Ο Ρωμύλος έδωσε το όνομά του στην πόλη, τη Ρώμη και έγινε ο πρώτος βασιλιάς της. Σύμφωνα με το θρύλο ήταν το 753 π.Χ.

11. Ιστορικό ερώτημα • Σε κάποια σημεία του βιβλίου υπάρχουν κάποια δισέλιδα με τον τίτλο”I grandi perche’ della storia” (”τα μεγάλα γιατί της ιστορίας”) όπου οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν σε ένα μεγάλο ερώτημα, το οποίο δίνεται στην αρχή της πρώτης σελίδας, μέσα από μια σειρά δραστηριοτήτων σύγκρισης, απάντηση σε ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών, συμπλήρωση πίνακα με στοιχεία, κ.τ.λ. • Στο τέλος του δισέλιδου δίνεται η απάντηση στο ερώτημα σ’ ένα μικρό κεφάλαιο με τίτλο ”Ecco, dunque, la risposta ai nostri ‘PERCHE’'” (”Ορίστε, λοιπόν, η απάντηση στο ‘ΓΙΑΤΙ‘ μας”). • Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το δισέλιδο αυτό αποτελεί ένα δείγμα ενασχόλησης με κάποιο ιστορικό ερώτημα, στο βαθμό που μπορεί να επιτευχθεί στο δημοτικό σχολείο. • Το ιστορικό ερώτημα που τίθεται είναι συμβατό με το πλαίσιο του μαθήματος, την ηλικία των παιδιών και την κουλτούρα του σχολείου. • Στις περισσότερες περιπτώσεις, το ιστορικό ερώτημα είναι δεδομένο. Δεν προκύπτει -αλλά δίνεται έτοιμο-, δίνονται οι κατευθύνσεις για την απάντησή του, όπως και η ίδια η απάντηση.

12. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ Το ιταλικό σύστημα εκπαίδευσης διαφέρει σε πολλά σημεία από το αντίστοιχο ελληνικό. Είναι δομημένο σε τρείς κύκλους εκπαίδευσης: Μετά την προσχολική εκπαίδευση (istruzione prescolastica) που περιλαμβάνει το νηπιαγωγείο, διάρκειας τριών ετων, ακολουθεί η πρωτοβάθμιαεκπαίδευση (istruzione primaria) που περιλαμβάνει το κύριο σχολείο (scuola primaria) πενταετούς διάρκειας. Τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (istruzione secondaria) που περιλαμβάνει το σχολείο μέσης εκπαίδευσηςπρώτης βαθμίδας (scuola secondaria di primo grado πρώην σχολείο κατώτερης μέσης εκπαίδευσης - scuola media inferiore) τριετούς διάρκειας και το σχολείο μέσης εκπαίδευσης δεύτερης βαθμίδας (scuola secondaria di secondo grado πρώην σχολείο ανώτερης μέσης εκπαίδευσης - scuola media superiore) πενταετούς διάρκειας. Και τέλος, την ανώτερη εκπαίδευση (istruzione superiore) που περιλαμβάνει το Πανεπιστήμιο (Universita`) και την Alta Formazione Arti.

13. Κύριο σχολείο: Αντιστοιχεί στο σημερινό δημοτικό σχολείο (scuola elementare) και διαρκεί 5 χρόνια. Η διάρθρωση είναι η εξής: Ο πρώτος χρόνος που αποτελεί τη βάση και δύο διετής περίοδοι (1+2+2). ( Πριν τη μεταρρύθμιση Moratti χωριζόταν σε 2 κύκλους, ένα διετή και ένα τριετή και απαιτούνταν τελικές εξετάσεις). Το δημοτικό σχολείο είναι υποχρεωτικό. Σ’ αυτό μπορούν να εγγραφούν ακόμα και τα παιδιά που δεν έχουν ακόμα συμπληρώσει τα 6 τους χρόνια, αλλά θα τα συμπληρώσουν μέχρι τις 30 Απριλίου του σχετικού ακαδημαϊκού έτους. Η φοίτηση και τα βιβλία είναι δωρεάν. Το νούμερο των μαθητών σε κάθε τάξη πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 10 και 25 μαθητών. Τα υποχρεωτικά μαθήματα που προβλέπονται από το πρόγραμμα του Υπουργείου είναι: ιταλική γλώσσα, τουλάχιστον μια ακόμα γλώσσα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μαθηματικά, επιστήμες, ιστορία, γεωγραφία, κοινωνικές σπουδές, εκπαίδευση στην εικόνα, εκπαίδευση στον ήχο και τη μουσική, κινητική εκπαίδευση, αλφαβητισμός της πληροφορίας, και θρησκευτικά (προαιρετικά). Στο τέλος της φοίτησης δεν προβλέπονται τελικές εξετάσεις για την εισαγωγή των μαθητών/τριών στο σχολείο μέσης εκπαίδευσης πρώτης βαθμίδας.

14. Στα παλαιότερα χρόνια στη διδασκαλία στο δημοτικό σχολείο εναλλάσσονταν δυο διδακτικά μοντέλα, αυτό του ενός δασκάλου ( σε χρήση μέχρι το 1990) και αυτό του εκπαιδευτικού γκρούπ. Με τη μεταρρύθμιση Gelmini το πρώτο μοντέλο επανήλθε. Με το νομοθετικό διάταγμα 59 του 2004 ( νόμος Moratti), γεννιέται η φιγούρα του εκπαιδευτικού tutor. Ένας εκπαιδευτικός που προσανατολίζει, συμβουλεύει και αποτελεί στήριγμα για κάθε μαθητή/τρια. Κάτι που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι σε όλα τα σχολεία της Ιταλίας δε διδάσκονται τα ίδια εγχειρίδια. Οι δάσκαλοι/ες στο τέλος της χρονιάς προτείνουν για την επόμενη, εφόσον έχουν ψάξει σε διάφορους εκδοτικούς οίκους, το εγχειρίδιο για την επόμενη χρονιά. Δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο με τον Ο.Ε.Δ.Β.

17. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ exploro 5 • Το βιβλίο ”exploro 5sussidiario delle discipline”(”εξερευνώ 5”) είναι το δεύτερο βιβλίο αυτής της σειράς ( με πρώτο το ”exploro 4”) που χρησιμοποιούνται ως σχολικά εγχειρίδια στο δημοτικό σχολείο. Ανήκει στις εκδόσεις ”Arnoldo Mondadori Scuola ” με συγγραφείς τους: Tiziana Canalli, Lilliana Gerli και Costantino Giove. Πρόκειται για ένα εγχειρίδιο που διδάσκεται στην Ε’ τάξη του δημοτικού. Είναι χωρισμένο σε τέσσερις μεγάλες ενότητες:Storia-Geografia-Scienze-Matematica ( Ιστορία-Γεωγραφία-Επιστήμες-Μαθηματικά ). Συνοδεύεται από ένα βιβλίο δραστηριοτήτων με τίτλο ”exploro 5 quaderno operativo” ( τετράδιο εργασιών ), και από έναν άτλαντα με τίτλο ”atlante ”των ίδιων εκδόσεων, κοινό για την Δ’ και Ε’ δημοτικού. • Όπως γίνεται φανερό από τον τίτλο του βιβλίου, πρόθεση των συγγραφέων είναι να αποτελέσει το βιβλίο αυτό ένα έναυσμα για εξερεύνηση, μέσα από την οποία ο μαθητής θα μάθει ικανοποιώντας την περιέργειά του.

18. ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ • Α. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η ιστορική περίοδος που εξετάζεται στο βιβλίο: 850 π.Χ. 476 μ.Χ. Γέννηση Πτώση της των πόλεων Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

19. Β. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ – ΕΝΟΤΗΤΕΣ • ΙΣΤΟΡΙΑ • Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ …………...σελ.4 • ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ …………………………..............σελ.27 • ΟΙ ΙΤΑΛΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ………………………..........σελ.32 • Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΤΡΟΥΣΚΩΝ ...σελ.40 • Ο ΡΩΜΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ……………..σελ.50 • Ο χρόνος και οι τόποι .............................σελ.51 • Η γέννηση της Ρώμης: η ιστορία …….....σελ.51 • Από το χωριό στην πόλη ………………......σελ.52 • ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ …………..…………..σελ.53 • Η μοναρχική Ρώμη ……………………........….σελ.54 • Η ρωμαϊκή κοινωνία ……………........……….σελ.54 • Οι επτά βασιλείς της Ρώμης …….…....….σελ.55 • Η δημοκρατική Ρώμη …………….........……..σελ.56 • Ο χρόνος και οι τόποι ……………….......…..σελ.56 • Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος ………….......………..σελ.57

20. Εκπαίδευση σχετικά με την ιθαγένεια Δημοκρατίες και Δημοκρατία (ως πολίτευμα) ………..................σελ.57 • Η κατάκτηση της Ιταλίας ………………...........….σελ.58 • Η επανάσταση των πληβείων …..........…………σελ.58 • Ο ρωμαικός στρατός εναντίον του Πύρρου σελ.59 • ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΡΩΜΑΙΚΕΣ ΟΔΟΙ ……..……..σελ.59 • Ρώμη εναντίον Καρχηδόνας ………………...........σελ.60 • Τα ρωμαικά πολεμικά πλοία ………........………..σελ.61 • Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι την περίοδο της Δημοκρατίας …………………………………....................................…..σελ.62 • Οι Γράκχοι και η μεταρρύθμιση ………......……σελ.66 • Οι εμφύλιοι πόλεμοι ………………………..........…..σελ.66 • Ιούλιος Καίσαρας ………………………..........……….σελ.67 • Από τη Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία .…σελ.68 • Εργάζομαι μόνος μου ………….....................….σελ.69 • ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ……………….............................…………σελ.91 • ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ………………..........................…………σελ.169 • ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ………….........................……………σελ.239

21. ΤΙΤΛΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥEXPLORO Στην Ιταλία διδάσκεται στην Ε’ Δημοτικού

22. Γ.ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ • ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ Το βιβλίο ”exploro 5sussidiario delle discipline”είναι χωρισμένο,όπως έχει ήδη αναφερθεί, σε 4 μεγάλες ενότητες:ιστορία, γεωγραφία, επιστήμες και μαθηματικά. Κάθε ενότητα είναι χωρισμένη σε μικρότερα κεφάλαια ανάλογα με την περίοδο ή το θέμα που διαπραγματεύεται.Σε κάθε κεφάλαιο οι πληροφορίες δίνονται στα παιδιά με μικρά κειμενάκια σε διάφορα σημεία της σελίδας και εικόνες, άλλοτε απλώς διακοσμητικές και σχετικές με το γενικό θέμα και άλλοτε συνοδευτικές των κειμένων (βλ. πηγές). Υπάρχουν επίσης σχετικές με το κεφάλαιο μικρές ασκήσεις και δραστηριότητες.

23. Η ενότητα που αφορά τη διδασκαλία της ιστορίας τιτλοφορείται ”Το ταξίδι συνεχίζεται” και χωρίζεται σε πέντε μεγάλα κεφάλαια: ”Ο ελληνικός πολιτισμός”, ” Οι Μακεδόνες”, ”Οι Ιταλικοί λαοί”, ”Ο πολιτισμός των Ετρούσκων” και ”Ο ρωμαϊκός πολιτισμός”. Και στα πέντε κεφάλαια υπάρχει σχεδόν ο ίδιος τρόπος διάρθρωσης. Εκτός από την εισαγωγή στην αρχή κάθε κεφαλαίου, κοινές στήλες αποτελούν: • ”Ο χρόνος και οι τόποι”, • ”Πώς ζούσαν οι…”, • ”Μύθοι και θρύλοι”, • ”Τα μεγάλα γιατί της ιστορίας”, και • ”Εργάζομαι μόνος μου”.

24. ΣΗΜΑΤΑΚΙΑ ΕΝΟΤΗΤΩΝ • Ένδειξη που βρίσκεται στην αρχή κάθε κεφαλαίου και δηλώνει πως το ταξίδι συνεχίζεται! • Ένδειξη που δείχνει σε ποια χρονική περίοδο διαδραματίζονται τα γεγονότα του κεφαλαίου.

25. Ένδειξη ότι ακολουθεί μικρή δραστηριότητα που αφορά κάποια πηγή της σελίδας Ένδειξη ότι ακολουθεί μικρή δραστηριότητα που αφορά το κείμενο της σελίδας Ένδειξη ότι ακολουθεί ένθετο σχετικό με τα επιτεύγματα του λαού που εξετάζεται Ένδειξη για παραπομπή στον άτλαντα

26. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥΟ Ρωμαϊκός ΠολιτισμόςLa civilta’ romana Ξεκινώντας το ταξίδι έφτασες σε μια ελώδη περιοχή περιτριγυρισμένη από πολλούς λόφους. Στα πόδια σου κυλάει ο ποταμός Τίβερης. Σε ένα σημείο του ρου του διακρίνεται και ένα νησάκι. ● Ψάχνεις καταφύγιο/προστασία. Πού θα αισθανόσουν πιο ασφαλής? ● Πού θα διέσχιζες τον ποταμό? Γιατί? Κάνε μια στάση εδώ για λίγο… αυτά τα απλά χωριά σου επιφυλάσσουν μεγάλες εκπλήξεις.

27. Ο χρόνος και οι τόποι753 π. Χ 509 π. Χ. Ίδρυση της Ρώμης Τέλος της μοναρχίας. Η γέννηση της Ρώμης: η ιστορία Σύμφωνα με τους ιστορικούς η Ρώμη ιδρύθηκε από μια φυλή τους Λατίνους, έναν από τους πολλούς λαούς που τη 2η χιλιετία π.Χ. εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία, στις όχθες του ποταμού Τίβερη. Ο ποταμός διασχίζει μια πεδιάδα και μετά εκβάλλει στη Μεσόγειο Θάλασσα, κοντά σε μεγάλα αποθέματα αλατιού, τις αλυκές. Στην αριστερή όχθη, εκτός από τους επτά λόφους, υψώνονται τα Monti Albani όπου αρχικά ζούσαν οι Λατίνοι που ασχολούνταν με την κτηνοτροφία. Κάποιες ομάδες αυτού του λαού σταμάτησαν στο λόφο Παλατίνο, ακριβώς στο σημείο όπου μπορεί κανείς να διασχίσει εύκολα τον Τίβερη, χάριν στην παρουσία της Νήσου Τιβερίνα, και εκεί έχτισαν ένα χωριό. Αυτή η μπρούτζινη υδρία αποδίδει την όψη των αρχαίων καλυβών των χωριών των Λατίνων. Ο αρχικός πυρήνας της Ρώμης.

28. Η τοποθεσία του χωριού των Λατίνων αποδείχθηκε πολύ ευνοϊκή για διάφορους λόγους: ● Η Νήσος Τιβερίνα επέτρεπε να διασχίσει κανείς εύκολα τον ποταμό και να κατευθυνθεί προς το Νότο. ● Το χωριό βρισκόταν στο σταυροδρόμι πολλών οδών που επικοινωνούσαν: τη Σαλάρια οδό ή ”οδό του αλατιού”, που ένωνε την Αδριατική ακτή με τις αλυκές στην Τυρρηνική ακτή, δίπλα στην εκβολή του Τίβερη, και οι κύριες εμπορικές Ετρουσκικές οδοί, που από την Ετρουρία οδηγούσαν στις ελληνικές αποικίες του Νότου. Οι Λατίνοι λοιπόν μπορούσαν να ελέγχουν τη διαδρομή των κτηνοτρόφων που κατά τη διάρκεια του χειμώνα κατέβαιναν από τα Αππέννινα στη θάλασσα ακολουθώντας τον ποταμό και να διαχειρίζονται το εμπόριο του αλατιού που από την ακτή μεταφερόταν στις εσωτερικές περιοχές. Ελέγχοντας αυτές τις εμπορικές οδούς, οι Λατίνοι πλούτιζαν και έχτιζαν καινούρια χωριά στους λόφους κοντά στο Παλατίνο. Με το πέρασμα του χρόνου αυτά τα χωριά ενώθηκαν γεννώντας την πόλη της Ρώμης. Το αλάτι ήταν μια από τις κύριες πηγές πλούτου: χρησιμοποιούνταν τόσο στη διατροφή, όσο και στη συντήρηση των τροφών. Κάνω για να μάθωΣυμπλήρωσε την ταμπέλα Από το χωριό στην πόλη

29. ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ Η γέννηση της Ρώμης: Ο θρύλος Από τη γέννηση της Ρώμης ένας διάσημος θρύλος διηγείται ότι… Η ιέρεια Ρέα Σύλβια, κόρη του Λατίνου βασιλιά Αμούλιου, είχε δυο δίδυμους γιους από το θεό Άρη, το Ρωμύλο και το Ρέμο. Ο αδελφός του βασιλιά, από φόβο ότι οι δίδυμοι όταν μεγαλώσουν θα πάρουν τη θέση του, διέταξε να βάλουν τα μωρά μέσα σε ένα καλάθι και να τα πετάξουν στον Τίβερη. Τα νερά του ποταμού έσπρωξαν το καλάθι στην όχθη, κοντά στο λόφο Παλατίνο. Εδώ μια λύκαινα βρήκε τα δυο νεογέννητα και τα τάισε με το γάλα της. Μετά τα βρήκε ένας κτηνοτρόφος και τα ανέθρεψε στην καλύβα του. Όταν έγιναν ενήλικες, οι δυο νέοι έμαθαν την ιστορία τους και εκδικήθηκαν το θείο τους. Αποφάσισαν έπειτα να ιδρύσουν μια πόλη στο σημείο που τους έσωσε η λύκαινα. Ξέσπασε όμως μια διαμάχη μεταξύ τους, επειδή και οι δυο ήθελαν να δώσουν το όνομά τους στην καινούρια πόλη. Τότε παρενέβησαν οι θεοί και επέλεξαν το Ρωμύλο. Αυτός με ένα άροτρο χάραξε τα σύνορα της πόλης, αλλά ο Ρέμος, τυφλωμένος από τη ζήλια, προσπέρασε τα σύνορα και δολοφονήθηκε από τον αδελφό του. Ο Ρωμύλος έδωσε το όνομά του στην πόλη, τη Ρώμη και έγινε ο πρώτος βασιλιάς της. Σύμφωνα με το θρύλο ήταν το 753 π.Χ. ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΘΡΥΛΟ • Ποια στοιχεία του θρύλου ανταποκρίνονται σε αληθινά γεγονότα; • Ποια είναι, αντιθέτως, φανταστικά στοιχεία; • Κατά τη γνώμη σου, τι θέλουν να πουν τα φανταστικά γεγονότα;

30. Για περίπου δύο αιώνες η Ρώμη ήταν μια πόλη-κράτος που κυβερνούνταν από έναν βασιλιά. Ο βασιλιάς αντιπροσώπευε το μεγαλύτερο θρησκευτικό αξίωμα, διοικούσε τον στρατό και διαχειριζόταν την εξουσία. Αυτός έπαιρνε αποφάσεις μαζί με τη Σύγκλητο(Senato) δηλ. μια συνέλευση που φτιάχτηκε από ιερείς και τους αρχηγούς των αριστοκρατικών οικογενειών (Πατρίκιοι). Η Σύγκλητος πρότεινε νόμους, ασχολούνταν με τις θρησκευτικές τελετές και τις δημόσιες γιορτές, έπαιρνε αποφάσεις στο στρατιωτικό πεδίο, διαχειριζόταν τους φόρους και εξέλεγε το βασιλιά που η εξουσία του ήταν ισόβια. Οι επιλογές της Συγκλήτου επικυρώνονταν από τη Συνέλευση της Κουρίας, δηλ. τη λαϊκή συνέλευση αποτελούμενη από τις 30 Κουρίες στις οποίες ήταν χωρισμένες οι Ρωμαϊκές φυλές. Η Ρωμαϊκή κοινωνία Στη βάση της ρωμαϊκής κοινωνίας υπήρχε η οικογένεια, με πολύ διαφορετική ερμηνεία/νόημα από τη δική μας. Αυτή περιελάμβανε όχι μόνο τους γονείς και τα παιδιά, αλλά και τα ανίψια, τους απογόνους, τους σκλάβους, τους απελεύθερους, δηλ. τους απελευθερωμένους σκλάβους και την περιουσία (σπίτια, εδάφη, ζώα). Επικεφαλής κάθε οικογένειας ήταν ο πιο ηλικιωμένος άνδρας, οπάτερ φαμίλιας (pater familias) που είχε τεράστια δύναμη. Ασκούσε κριτική στα παιδιά και στους σκλάβους μέχρι να μπορέσει να αποφασίσει το δικαίωμα ζωής ή θανάτου τους, διαχειριζόταν ελεύθερα όλη την περιουσία, αποφάσιζε για τους γάμους και πρόσφερε θυσίες στους θεούς. Με το θάνατό του, η οικογένεια χωριζόταν σε τόσες οικογένειες όσα ήταν τα αρσενικά παιδιά. Πατρίκιοι (Patrizi), από το ”patres”, ”πατέρες, αρχηγοί της οικογένειας”: θεωρούνταν οι απόγονοι των πρώτων κατοίκων της Ρώμης. Είχαν στην κατοχή τους πολλά εδάφη και κατείχαν την εξουσία. Πληβείοι(Plebei): ήταν ελεύθεροι πολίτες που εργάζονταν ως τεχνίτες, έμποροι ή αγρότες. Είχαν αποκλειστεί από κάθε συμμετοχή στην κυβέρνηση. Σκλάβοι(Schiavi): δεν είχαν κανένα δικαίωμα. Συνήθων ήταν αιχμάλωτοι πολέμου που μπορούσαν να αγοραστούν και να πουληθούν. Μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους σαν έπαθλο ή μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη τους. Η Ρώμη Μοναρχία

31. Ένας απελεύθερος ευχαριστεί τον πρώην ιδιοκτήτη του για την απελευθέρωσή του. Κάθε σκλάβος φορούσε ένα μετάλλιο πάνω στο οποίο ήταν χαραγμένο το όνομα του ιδιοκτήτη του.

32. Οι επτά βασιλείς της Ρώμης Σύμφωνα με την παράδοση οι βασιλείς της Ρώμης ήταν επτά, αν και αυτό το δεδομένο δεν είναι τόσο πιθανό, αφού η μοναρχία διήρκεσε 250 χρόνια. Οι επτά βασιλείς για τους οποίους μιλούν οι θρύλοι, αντιστοιχούν έτσι, σύμφωνα με τους ιστορικούς, στις σπουδαιότερες στιγμές της προόδου της Ρώμης. Ρωμύλος (Romolo) : Σε αυτόν ανάγεται η ίδρυση της πόλης και η αποίκισή της. Σε αυτόν τον βασιλιά αποδίδονται και οι πιο παλιοί κοινωνικοί, πολιτικοί και στρατιωτικοί θεσμοί που ρυθμίζουν τη ζωή της καινούριας κοινότητας. Νούμας Πομπήλιος (Numa Pompilio):βασιλιάς των Σαβίνων. Η προσοχή του συγκεντρωνόταν όχι τόσο στο να υποδουλώσει τους γειτονικούς λαούς, όσο στο να προσφέρει γνώσεις στο ρωμαϊκό λαό σχετικά με τη θρησκεία και την αρετή: Ίδρυσε πολυάριθμες ιερατικές τάξεις, θρησκευτικές τελετές και ανέγειρε ναούς και βωμούς. Τούλος Οστίλιος (Tullo Ostilio): κατέστρεψε την πόλη της Αλμπαλόγκα και πολέμησε ενάντια στους Σαβίνους, επεκτείνοντας τη ρωμαϊκή κυριαρχία σε όλο το Λάτιο. Άνκος Μάρτιος (Anco Marzio): μνημονεύεται ως αυτός που κατασκεύασε το λιμάνι της Όστια. Κατασκεύασε την πρώτη γέφυρα της πόλης, τη γέφυρα Σουμπλίκιο. Κατέκτησε πολυάριθμες λατινικές πόλεις και οι κάτοικοί τους μεταφέρθηκαν στη Ρώμη. Λεύκιος Ταρκίνιος Πρίσκος ( Tarquinio Prisco): ετρουσκικής καταγωγής, είναι διάσημος για τις στρατιωτικές του επιτυχίες εναντίον όμορων λαών, επίσης επειδή κατασκεύασε πολυάριθμα δημόσια οικοδομήματα-έργα ( το μεγαλύετρο υπόνομο, το πρώτο αποχετευτικό σύστημα της Ρώμης, τη ρωμαική αγορά, έδρα του εμπορίου, των δημόσιων έργων και των ναών) και επειδή εγγυοβελτίωσε τους βάλτους ανάμεσα στους λόφους. Με αυτόν ξεκίνησε η ετρουσκική κυριαρχία της Ρώμης. Σέρβιος Τούλλιος (Servio Tullio):ανέγειρε τα τείχη της πόλης γύρω από τους επτά λόφους και εισήγαγε, σύμφωνα με την παράδοση, μια στρατιωτική μεταρρύθμιση. Ταρκίνιος ο Υπερήφανος ( Tarquinio il Superbo): η παράδοση παρουσιάζει αυτόν το βασιλιά σαν τύραννο. Η εκδίωξή του συμπίπτει με το τέλος της ετρουσκικής κυριαρχίας και με την αρχή της δημοκρατικής περιόδου. Η γέφυρα Σουμπλίκιο στη Ρώμη. Ακόμα και σήμερα είναι ορατό ένα τμήμα από την κυκλική περίβολο που κατασκεύασε ο Σέρβιος Τούλλιος.

33. Η δημοκρατική ΡώμηΟ χρόνος και οι τόποι509 π.Χ. αρχή της Δημοκρατίας 275 π.Χ. ήττα του Πύρρου 264-146 π.Χ. καρχηδονιακοί πόλεμοι και ήττα της Καρχηδόνας 58-52 π.Χ. ο Καίσαρας κατακτά τη Γαλατία 44 πΧ. Δολοφονία του Καίσαρα • Κάνω για να μάθωΑπάντησε στις ερωτήσεις • Γιατί κατά τη γνώμη σου, οι ύπατοι και ο δικτάτορας μπορούσαν να μείνουν στο αξίωμα για τόσο λίγο χρόνο; • Θυμάσαι ποιο σύστημα είχαν αντίθετα οι κάτοικοι της Αθήνας για να απομακρύνουν τα πρόσωπα που θεωρούνταν επικίνδυνα για τη Δημοκρατία ή πολύ ισχυρά; Σύμφωνα με την παράδοση, το 509 π.Χ., μετά την εκδίωξη του τελευταίου Ετρούσκου βασιλιά, ένα μέρος των Πατρικίων πήρε την εξουσία και ανακήρυξε τη Δημοκρατία. Η διοίκηση της Ρώμης ανατέθηκε στη Σύγκλητο που αποτελούνταν από Πατρικίους που ανήκαν στις πιο ισχυρές οικογένειες που επέλεγαν τους άρχοντες, δηλ. αυτούς που εκτελούσαν δημόσια καθήκοντα. Οι πιο σημαντικοί άρχοντες ήταν δυο ύπατοι που παρέμεναν στο αξίωμα ένα χρόνο και είχαν το καθήκον να σέβονται τους νόμους και να διοικούν το στρατό. Σε περίπτωση κινδύνου ή σοβαρής ανάγκης η Σύγκλητος μπορούσε να διορίσει μόνο έναν άρχοντα που αναλάμβανε όλες τις εξουσίες της κυβέρνησης: το δικτάτορα. Αυτός είχε την απόλυτη εξουσία, αλλά παρέμενε στο αξίωμα όχι περισσότερο από έξι μήνες. Ένας Ρωμαίος άρχοντας Τα πρώτα ρωμαϊκά νομίσματα ήταν από χαλκό. Μερικά έφεραν την εικόνα του κτηρίου της Συγκλήτου.

34. Η ρωμαϊκή Σύγκλητος • Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον νόμο, χωρίς διάκριση φύλου, φυλής, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών πιστεύω. • Η Δημοκρατία αναγνωρίζει σε όλους τους πολίτες το δικαίωμα της εργασίας. • Είναι υποχρέωση των γονιών να συντηρούν, να καθοδηγούν και να μορφώνουν τα παιδιά τους. • Η άσκηση της ψήφου είναι πολιτικό δικαίωμα για κάθε ενήλικο πολίτη. Όλα τα δημόσια ρωμαικά αξιώματα ονομάζονταν αρχές (magistrature) και διαρκούσαν ένα χρόνο. Οι ύπατοι (consoli): αναγνωρίζονταν από την τήβεννο που τελείωνε σε μια φαρδιά λωρίδα πορφυρού χρώματος. Είχαν το καθήκον να κυβερνούν την πόλη και να διοικούν το στρατό. Είχαν το δικαίωμα του βέτο στις αποφάσεις των άλλων. Οι άρχοντες (magistrati): συνοδεύονταν από φρουρές που ονομάζονταν ”ραβδούχοι” (littori) που έφεραν στους ώμους τους μια δεσμίδα χαλκού, σύμβολο, μαζί με τον πέλεκυ, της δύναμης του άρχοντα. Οι πραίτορες/δικαστές (pretori): διαχειρίζονταν τη δικαιοσύνη. Οι διοικητές της αστυνομίας/κυαίστορες (questori): εισέπρατταν τους φόρους και πλήρωναν το στρατό. Οι αγορανόμοι (edili): εκτελούσαν διάφορες εργασίες μεταξύ των οποίων να φροντίζουν για τις προμήθειες της πόλης, να επιθεωρούν τα κτήρια, να οργανώνουν τα παιχνίδια κ.τ.λ. Δημοκρατία και Ρεπούμπλικα ” Η Ιταλία είναι μια Δημοκρατία, που βασίζεται στην εργασία. Η υπέρτατη εξουσία ανήκει στο λαό, που την ασκεί μέσα στις φόρμες και τα πλαίσια του Συντάγματος” Αυτό που μόλις διάβασες είναι το άρθρο 1 του Ιταλικού Συντάγματος, που από το 1948 είναι το σύνολο των θεμελιωδών νόμων του Κράτους μας. Σου παρουσιάζουμε μερικά άρθρα του Συντάγματος. Χρωμάτισε με πράσινο τα τετραγωνάκια με τα δικαιώματα των πολιτών και με κόκκινο τις υποχρεώσεις.

35. Η κατάκτηση της Ιταλίας • Κουρασμένοι να υφίστανται αδικίες, οι πληβείοι επαναστάτησαν και ξεκίνησαν μια μακρά σειρά αγώνων εναντίον των πατρικίων. Στο τέλος οι πατρίκιοι αναγκάστηκαν να αποδεχτούν τα αιτήματα των πληβείων. • Έτσι εκλέχθησαν οι δήμαρχοι των πληβείων, άρχοντες επιλεγμένοι από πληβείους, με το καθήκον να τους υπερασπίζονται από τις καταχρήσεις των πατρικίων. • Το 450 π.Χ., ακόμα, εισήχθησαν οι Δώδεκα Πίνακες, μια συλλογή από γραπτούς νόμους: με αυτόν τον τρόπο, οι δικαστές ήταν υποχρεωμένοι να εφαρμόζουν ίσους νόμους για όλους. • Κάνω για να μάθω.Απάντησε στις ερωτήσεις. • Γιατί κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας οι Ρωμαίοι έκαναν πολλούς πολέμους; • Ποια εδάφη κατέκτησαν; Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της περιόδου της δημοκρατίας, η Ρώμη επιχείρησε πολυάριθμους πολέμους εναντίον όμορων λαών και σε λίγο καιρό κατέλαβε ολόκληρη τη χερσόνησο. Οι πρώτες συγκρούσεις ήταν με τους Λατίνους, τους Σαβίνους, τους Βόλσους και τους Ετρούσκους. Ιδιαίτερα σκληρή ήταν η αντίσταση των ετρουσκικών πόλεων που, όπως η Ρώμη, ήθελαν να έχουν τον έλεγχο των αλυκών. Και οι Σαμνίτες που κατοικούσαν στις νοτιοκεντρικές περιοχές των Αππέννινων, αποδεικνύονταν πολύ ισχυροί και θαρραλέοι και οι πόλεμοι διαρκούσαν πολύ καιρό. Η επανάσταση των πληβείων Όλοι οι Ρωμαίοι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στους πολέμους ως στρατιώτες. Οι πατρίκιοι, όμως, είχαν τους σκλάβους που εργάζονταν στα εδάφη τους ακόμα και εν απουσία τους. Οι πληβείοι, αντίθετα, καλλιεργούσαν μόνοι τους τα χωράφια τους, γι’ αυτό, σε περίπτωση πολέμου, έπρεπε να εγκαταλείψουν τη γη τους χάνοντας ολόκληρες σοδειές.

36. Το άγαλμα ενός Σαμνίτη πολεμιστή. Οι ρωμαϊκοί νόμοι είναι γνωστοί ως Νόμοι των Δώδεκα Πινάκων επειδή ήταν χαραγμένοι πάνω σε δώδεκα μπρούτζινες πλάκες.

37. Ο ρωμαϊκός στρατός εναντίον του Πύρρου. Αφού υποδούλωσαν όλους τους κοντινούς λαούς οι Ρωμαίοι αποφάσισαν να επεκταθούν στο Νότο για να κατακτήσουν τις πλούσιες και ακμάζουσες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας (Magna Grecia). Ανάμεσα σ’ αυτές, μια από τις πιο ισχυρές ήταν η πόλη του Τάραντα, οι κάτοικοι του οποίου, ανήσυχοι για την άνοδο των Ρωμαίων, ζήτησαν τη βοήθεια του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου (μια περιοχή απέναντι από την Αδριατική που αντιστοιχεί, περίπου, στη σημερινή Αλβανία). Ο Πύρρος αποβιβάστηκε στην Ιταλία με ένα ισχυρό στρατό, αλλά η τελική έκβαση του πολέμου ήταν ευνοϊκή για τους Ρωμαίους, οι οποίοι το 275 π.Χ. κατατρόπωσαν τον Πύρρο και κατέλαβαν τον Τάραντα. Αμέσως μετά οι Ρωμαίοι επέκτειναν την κυριαρχία τους και στις άλλες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας, καταλαμβάνοντας σχεδόν ολόκληρη την Ιταλία. Στα εδάφη που κατέκτησαν οι Ρωμαίοι διέδωσαν τον πολιτισμό τους, τη γλώσσα τους (τα λατινικά), τη θρησκεία τους και την οργάνωσή τους. Παρέμεναν ακόμα έξω από τα ρωμαϊκά εδάφη η πεδιάδα του ποταμού Πάδου, όπου είχαν εγκατασταθεί οι Κέλτες και οι Βένετοι, και οι Μεγάλες Νήσοι, που ήταν κάτω από την επιρροή των Ελλήνωνκαι των Φοινίκων της Καρχηδόνας. Η προτομή του βασιλιά Πύρρου Η πρώτη οδός κατασκευάστηκε το 321 π.Χ. από Ρωμαίους στρατιώτες για να μπορέσουν να φτάσουν εύκολα στην Πούλια και να οιλεμήσουν τον Πύρρο. Ονομαζόταν Αππία Οδός, επειδή πήρε το όνομα του υπάτου που την κατασκεύασε: του Αππίου Κλαυδίου. Στη συνέχεια κατασκευάστηκαν πολλές άλλες για να ενώσουν τις διάφορες περιοχές της Ιταλίας. Η προτομή του βασιλιά Πύρρου Κάνω για να μάθωΠαρατήρησε το χάρτη και συμπλήρωσε την ταμπέκα.

38. Ρώμη εναντίον Καρχηδόνας • Διαβάζω τις πηγές: Παρατήρησε τη φωτογραφία και απάντησε στις ερωτήσεις • Τι απεικονίζει η εικόνα; • Τι φορούσαν στη ράχη τους οι ελέφαντες; • Σε τι χρησίμευε; • Γιατί οι Ρωμαίοι δε γνώριζαν τους ελέφαντες; Αφού κατέκτησε την ιταλική χερσόνησο, η Ρώμη είχε ανάγκη να επεκτείνει την κυριαρχία της στη Μεσόγειο. Εδώ η φοινικική πόλη της Καρχηδόνας έλεγχε το εμπόριο ολόκληρης της δυτικής λεκάνης και είχε κτήσεις στη Σικελία, τη Σαρδηνία και την Κορσική. Η σύγκρουση με την Καρχηδόνα ήταν λοιπόν αναπόφευκτη. Άρχισαν λοιπόν οι λεγόμενοι καρχηδονιακοί πόλεμοι (από το ”Πούνοι”, το όνομα με το οποίο οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν τους Καρχηδόνιους). Η πρώτη σύγκρουση άρχισε το 264 π.Χ. και διεξήχθη κυρίως στη θάλασσα. Ο ισχυρός ναυτικός στόλος των Καρχηδονίων στην αρχή νικούσε, δεδομένου ότι οι Ρωμαίοι ήταν πολύ πιο δυνατοί στις μάχες στη στεριά. Το 218 π.Χ. ο Καρχηδόνιος στρατηγός Αννίβας διέσχισε την Ισπανία, πέρασε τις Άλπεις και επιτέθηκε στη Ρώμη οδηγώντας ένα στρατό αποτελούμενο από 70000 άνδρες και μερικές δεκάδες ελέφαντες. Αρχικά οι Ρωμαίοι τρομαγμένοι από αυτά τα ζώα, χτυπήθηκαν από τον Αννίβα, ο οποίος προωθήθηκε μέχρι το Νότο για να ψάξει συμμάχους. Η τελευταία σύγκρουση με την Καρχηδόνα πραγματοποιήθηκε το 146 π.Χ. και σ’ αυτήν η αφρικανική πόλη καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Μετά τους καρχηδονιακούς πολέμους, τίποτα πια δεν εμπόδιζε τη ρωμαϊκή εξάπλωση. Κατακτήθηκαν η Ισπανία, οι αφρικανικές ακτές και στη συνέχεια η Ελλάδα και η Μ. Ασία. Έτσι τα τελευταία χρόνια της Δημοκρατίας η Ρώμη μπόρεσε να θεωρήσει τη Μεσόγειο Μάρε Νόστρουμ (δική μας θάλασσα), δηλ. εσωτερική θάλασσα, κάτω από την απόλυτη κυριαρχία της.

39. Τα ρωμαϊκά πολεμικά πλοία – Ιστορία και τεχνολογία Οι Ρωμαίοι κατάφεραν να κατασκευάσουν ασυνήθιστα για τις διαστάσεις τους πολεμικά πλοία, για ευκολία κίνησης και για εξοπλισμό. Το έμβολο, εγκατεστημένο στην πλώρη, έσκιζε τα αντίπαλα πλοία όταν τα χτυπούσε από το πλάι. Το έμβλημα ήταν το διακριτικό του πλοίου. Το κόρβο ήταν μια κινητή γέφυρα για επίθεση: έπρεπε να φτάσει κανείς στο αντίπαλο πλοίο και να πολεμήσει όπως στη στεριά. Τα μακριά και ανθεκτικά κουπιά ήταν διατεταγμένα σε τρεις σειρές. Γι’ αυτό η βάρκα ονομαζόταν τριήρης.

40. Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι… τα χρόνια της Δημοκρατίας. Τα σπίτια των πληβείων: Η ζωή των πληβείων κυλούσε κυρίως στους δρόμους και στις συνοικίες. Οι πληβείοι ζούσαν σε χτίσματα με πολλούς ορόφους, τις insulae(πολυκατοικίες, πολλές φορές εξαόροφες) που κοιτούσαν σε στενούς δρόμους. Το φως ήταν ελάχιστο και έτσι ο κόσμος έμενε εκεί τον απαραίτητο χρόνο της ξεκούρασης και των κυρίων γευμάτων. Δεν υπήρχαν μπάνια και έπρεπε κανείς να προμηθεύεται νερό από τις πηγές. Στους πάνω ορόφους, που ήταν φτιαγμένοι από τούβλα και ξύλο, έβρισκαν κατάλυμμα οι πιο φτωχές οικογένειες Στον πρώτο όροφο, όπου τα δωμάτια ήταν καλύτερα, βρίσκονταν οι τεχνίτες και οι έμποροι. Στο ισόγειο υπήρχαν το διαμέρισμα του ιδιοκτήτη, τα μαγαζιά και τα καπηλιά. Ένα χασάπικο και ένας έμπορος υφασμάτων.

41. Τα σπίτια των Πατρικίων Οι Πατρίκιοι κατοικούσαν σε ευρύχωρες και άνετες κατοικίες που ονομάζονταν domus (σπίτια). Τα domusείχαν ένα κεντρικό αίθριο πολύ φαρδύ με το ιμπλούβιο (impluvio), μια δεξαμενή μενερό της βροχής. Ta cubicoli (κουμπίκολι), δηλαδή τα υπνοδωμάτια βρίσκονταν στις πλευρές του αίθριου. Οι τοίχοι ήταν βαμμένοι με ζωντανά χρώματα και τα πατώματα ήταν διακοσμημένα με μωσαϊκά. Το τρίκλινον ήταν η σάλα με τους πάγκους, όπου δούλευαν σαν υπηρέτες πολυάριθμοι σκλάβοι. Ο κήπος ήταν στολισμένος με στοές που είχαν καμάρες και κρήνες. Οι βίλες στην εξοχή Οι Πατρίκιοι συχνά είχαν και μια δεύτερη κατοικία στην εξοχή, που ονομαζόταν villa (βίλα), που πέρα από το κατοικήσιμο κομμάτι περιελάμβανε και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και το σπίτι του διαχειριστή της αγροτικής έκτασης. Η βίλα λειτουργούσε σαν μια κανονική αγροτική επιχείρηση. Πολυάριθμοι σκλάβοι εργάζονταν στα χωράφια, εξέτρεφαν ζώα και έφτιαχναν βιοτεχνικά προϊόντα.

42. Η ενδυμασία Το ανδρικό ένδυμα και για τους Πατρικίους και για τους Πληβείους αποτελούνταν από το χιτώνα, ένα πουκάμισο φαρδύ μέχρι τα γόνατα που στένευε στη μέση με μια ζώνη. Οι Πατρίκιοι πάνω από το χιτώνα φορούσαν την τήβεννο δηλ. ένα μεγάλο κομμάτι ημικυκλικού υφάσματος. Η τήβεννος ήταν μόνο άσπρη, αλλά οι πιο ακριβές είχαν επιχρυσωμένη μπορντούρα ή πορφυρό χρώμα. Τα παιδιά φορούσαν μόνο το χιτώνα. Και για τις γυναίκες, και Πατρίκιες και Πληβείες, ο χιτώνας ήταν το κύριο ρούχο. Οι Πατρίκιες πανω από το χιτώνα φορούσαν τη stola(στόλα), ένα μακρύ γυναικείο χιτώνα σαν εσάρπα και τηνpalla (πάλλα), μια κάπα που κάλυπτε και το κεφάλι. Μακιγιάρονταν, έβαφαν και έκοβαν τα μαλλιά τους και φορούσαν κοσμήματα και περιδέραια. Η τροφή Οι πλούσιοι έτρωγαν χωρίς μαχαιροπήρουνα, περιτριγυρισμένοι από δούλους και σκλάβους. Έτρωγαν τρία γεύματα την ημέρα και συχνά περνούσαν τον καιρό τους ευχάριστα σε πολυτελή συμπόσια όπου χαίρονταν με τη μουσική και το χορό. Κατανάλωναν και ιδιαίτερες και παράξενες τροφές που προέρχονταν από μακρινές χώρες.

43. Η εκπαίδευση και τα παιχνίδια Μέχρι τα έξι χρόνια κάθε παιδί, πλούσιο ή φτωχό, λάμβανε μόρφωση στην οικογένεια, έπειτα τα πιο πλούσια ανατίθεντο σε ένα μορφωμένο σκλάβο ή στο σχολείο, όπου οι καθηγητές, οι magistri, πληρώνονταν από τις οικογένειες. Οι μαθητές έγραφαν σε ξύλινα πινακάκια καλυμμένα με κερί χαράσσοντας τα γράμματα με γραφίδα (stilo). Τα αγόρια στη Ρώμη έπαιζαν με τους βώλους-μπίλιες (biglie), το στεφάνι και άλλα παιχνίδια. Τα παιδιά που είχαν ένα μικρό κάρο έζευαν ένα μικρό σκυλί, μια κατσικούλα ή ένα μικρό γαϊδουράκι και μετακινούνταν με αυτά. Τα κορίτσια έπαιζαν με τις κούκλες. Η ιδιωτική θρησκεία Οι πρώτες θεότητες που τιμήθηκαν από τους Ρωμαίους ήταν ο Ιανός (Giano), ο διπρόσωπος θεός που έβλεπε το μέλλον και το παρελθόν και η Εστία (Vestia), η θεά της οικογένειας. Υπήρχαν και άλλες πολυάριθμες οικογενειακέςθεότητες. Οι Λαρίτες (Lari) ήταν οι θεότητες που προστάτευαν την οικογένεια, διασφαλίζοντας την ευημερία, την ειρήνη, την υγεία. Οι Εφέστιοι θεοί (Penati), αντίθετα, ήταν τα πνεύματα των προγόνων που κρατούσαν ενωμένη την οικογένεια και διαφύλατταν τις παραδόσεις.

44. Οι Γράκχοι και η μεταρρύθμιση Ο Μάριος και ο Σύλλας, επικεφαλής των αντίστοιχων στρατευμάτων, συγκρούστηκαν το 88 π.Χ. Ο Σύλλας νίκησε και επονομάστηκε δικτάτορας, όχι για έξι μήνες, όπως προέβλεπε ο ρωμαϊκός νόμος, αλλά ισόβια. Ο Σύλλας κατήργησε τις μεταρρυθμίσεις που ευνοούσαν τους Πληβείους και αφαίρεσε κάθε εξουσία από τους δημάρχους των Πληβείων. Στην πόλη οι φιλονικίες και οι ταραχές αυξάνονταν. Η Δημοκρατία αποδυναμωνόταν σοβαρά. Ο στρατηγός Λούσιος Κορνήλιος Σύλλας. Κατά τη διάρκεια των επεκτατικών πολέμων στη Μεσόγειο η κοινωνική κατάσταση στη Ρώμη είχε επιδεινωθεί σημαντικά. Οι κατακτήσεις είχαν φέρει στη Ρώμη μεγάλο πλούτο: εδάφη, θησαυρούς και αιχμαλώτους που χρησιμοποιούνταν σαν σκλάβοι. Οι Πατρίκιοι είχαν πάρει πολλά εδάφη και έγιναν μεγάλοι ιδιοκτήτες γης (μεγαλογαιοκτήμονες-latifondisti).Οι Πληβείοι αντιθέτως στην επιστροφή από τον πόλεμο βρήκαν τα χωράφια τους ακαλλιέργητα και έπρεπε να ζητήσουν δανεικά χρήματα. Μη μπορώντας έπειτα να ξεπληρώσουν τα χρέη, πολλοί έχασαν τη γη τους. Δυο δήμαρχοι των Πληβείων, οι αδερφοί Τιβέριος και Γάιος Γράκχος, παρενέβησαν για να προστατέψουν τους Πληβείους και ζήτησαν ένα μέρος των κατεκτημένων εδαφών να μοιραστεί σε αυτούς που δεν είχαν πλέον τίποτα. Οι Συγκλητικοί εναντιώθηκαν στην πρόταση, γεγονός που προκάλεσε βίαιες συγκρούσεις. Κατά τη διάρκεια αυτών των ταραχών ο Τιβέριος σκοτώθηκε. Ο αδερφός του ο Γάιος κατάφερε όμως να ψηφιστεί η Lex Agraria (αγροτικός νόμος) που προέβλεπε ότι ένα μέρος των εδαφών των Πατρικίων θα αναδιανεμόταν μεταξύ των Πληβείων. Αργότερα και ο Γάιος σκοτώθηκε. Η τροπή που πήρε η κατάσταση οδήγησε σε ένα αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Οι εμφύλιοι πόλεμοι. Μετά το θάνατο των Γράκχων, ακολούθησε μια περίοδος αιματηρών συμπλοκών. Οι συγκρούσεις είχαν πρωταγωνιστές δυο Ρωμαίους στρατηγούς και τους αντίστοιχους υποστηρικτές τους: Τον Γάιο Μάριο, με καταγωγή από τους Πληβείους και τον Λούσιο ΚορνήλιοΣύλλα, με καταγωγή από τους Πατρικίους. Ο Γάιος Μάριος έκανε μια σημαντική μεταρρύθμιση στο στρατό. Από εκείνη τη στιγμή οι στρατιώτες θα έπαιρναν όπλα, ένα καθημερινό μισθό και σε περίπτωση νίκης ένα κομμάτι γης. Το να υπηρετεί κανείς το στρατό θεωρούνταν πια ένα πραγματικό επάγγελμα. Πολυάριθμοι Πληβείοι εγκατέλειπαν τα χωράφια για να ακολουθήσουν τον Γάιο Μάριο.

45. Ιούλιος Καίσαρας • Ο Καίσαρας ήταν ο πρώτος Ρωμαίος του οποίου το πορτραίτο παριστανόταν στα νομίσματα, ενώ ήταν ακόμα εν ζωή. • Εδάφη της Ρώμης πριν τον Καίσαρα • Κατακτήσεις του Καίσαρα • Κάνω για να μάθω: Σημείωσε αν οι ακόλουθες φράσεις είναι Σωστές (Σ) ή Λάθος (Λ). • Ο Τιβέριος και ο Κάιος Γράκχος έκαναν μεταρρυθμίσεις που ευνοούσαν τους Πληβείους. • Η μεταρρύθμιση του στρατού του Κάιου ευνόησε τους Πατρίκιους. • Ο Σύλλας κατατρόπωσε τον Κάιο και έγινε ισόβιος δικτάτορας. • Ο Καίσαρας έγινε δικτάτορας και κυβέρνησε ευνοώντας τους Πατρικίους. • Ο Καίσαρας πέθανε στη μάχη. Μετά το θάνατο του Σύλλα, η Σύγκλητος ανέθεσε την εξουσία της Ρώμης σε ένα στρατηγό που ξεχώριζε για τα στρατιωτικά του χαρίσματα: το Γνέο Πομπήιο. Αυτός το 60 π.Χ. συμμάχησε με άλλους δυο ισχυρούς άνδρες: το Λικίνο Κράσσο, πάμπλουτο εκπρόσωπο των αριστοκρατικών και τον Ιούλιο Καίσαρα, ένα στρατηγό υποστηριζόμενο από τους στρατιώτες και τους Πληβείους, που πάντοτε είχε υπερασπιστεί. Οι τρεις ανέλαβαν το καθήκον να κυβερνήσουν μαζί βοηθούμενοι αμοιβαία. Αυτή η συμφωνία ονομάστηκε Τριανδρία (Triumvirato), δηλ. κυβέρνηση τριών ανδρών. Όταν πέθανε ο Κράσσος, ο Πομπήιος και ο Καίσαρας διεκδίκησαν την εξουσία για πολλά χρόνια: η σύγκρουση έλαβε χώρα στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ελλάδα μέχρι και στην Αίγυπτο και την Ασία. Στο τέλος επικράτησε ο Καίσαρας, ο οποίος έγινε ο απόλυτος κύριος της πόλης. Έγινε πράγματι ισόβιος δικτάτορας. Ο Καίσαρας ενίσχυσε το κράτος κυβερνώντας το σοφά: μοίρασε τη γη στους Πληβείους, μείωσε το νούμερο των σκλάβων, έδωσε δουλειά στους φτωχούς, διπλασίασε το μισθό των στρατιωτών και ενίσχυσε πολλά δημόσια έργα. Ο λαός τον στήριξε, η Σύγκλητος ήταν στις διαταγές του, το στράτευμα τον επευφήμισε. Φοβούμενοι τη δύναμη που ο Καίσαρας αποκτούσε κάθε μέρα, κάποιοι ευγενείς, με επικεφαλής τον Μπρούτο (υιοθετημένο γιο του Καίσαρα), τον σκότωσαν το 44 π.Χ. μέσα στη Σύγκλητο.

46. Από τη Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία • Διαβάζω τις πηγές • Το άγαλμα ψηλά παριστάνει τον Οκταβιανό Αύγουστο. • Σε ποια θέση απεικονίζεται; • Τι φοράει; • Με το δεξί χέρι διατάσσει τη σιωπή στο στράτευμα. Πώς σου φαίνεται αυτή η χειρονομία; • Παρατήρησε το πρώτο πλάνο • Τί διακοσμητικά στολίζουν αυτό που φορά; Τι λειτουργία έχουν κατά τη γνώμη σου; • Παρατήρησε τα χαρ/κά του προσώπου: σου φαίνονται ήρεμα και εφησυχαστικά ή σκεπτικά και νευρικά; Μετά το θάνατο του Καίσαρα οι έριδες για την εξουσία ξανάρχισαν. Το 31 π.Χ. ο Οκταβιανός, ανηψιός του Καίσαρα, κέρδισε την εύνοια της Συγκλήτου και του λαού και παρέμεινε μόνος του στην εξουσία. Η Ρώμη, έτσι, δε ξαναέγινε πια Δημοκρατία. Ο Οκταβιανός, μόνος του συγκέντρωσε στα χέρια του όλες τις σημαντικές εξουσίες της Δημοκρατίας. Ήταν: • Δήμαρχος των Πληβείων: έλεγχε την ψήφιση των νόμων στις συνελεύσεις. • Ανθύπατος: κυβερνούσε όλες τις κατεκτημένες περιοχές. • Αρχηγός του στρατού: διοικούσε όλες τις λεγεώνες. • Ανώτατος Ποντίφικας: ήταν δηλ. ανώτατος αρχηγός του Κλήρου. Ο Οκταβιανός έπειτα στέφτηκε Αυτοκράτορας, όνομα που αποδιδόταν στους θριαμβευτές στρατηγούς: σήμαινε εξουσία χωρίς χρονικό περιορισμό. Κέρδισε και τον τίτλο του Αυγούστου, δηλ. ”αυτού που βελτιώνει και φέρνει την ευημερία”, όνομα που μπορούσε να αποδοθεί μόνο σε ένα θεό. Με αυτό τον τρόπο έγινε ένα πρόσωπο σχεδόν ιερό.

47. Εργάζομαι μόνος μου(Δραστηριότητες) • Απάντησε στις ακόλουθες ερωτήσεις: • Γιατί στη Ρώμη γεννήθηκε η Δημοκρατία; • Σε ποιες κοινωνικές τάξεις ήταν χωρισμένος ο λαός; 2. Προσωπικότητες Λειτουργία • Ύπατοι • Διοικητές διαχειρίζονταν τη δικαιοσύνη • Πραίτορες • Εργάτες • Ραβδούχοι • Δικτάτορας 3. Ποιες ήταν οι κυριότερες αιτίες των εμφυλίων πολέμων; Βάλε ένα χ στη σωστή πρόταση. • Η έλλειψη ζωτικού χώρου στην πόλη • Η κατανομή του πλούτου και των κοινωνικών και πολιτικών συμφερόντων • Η ανάγκη για εξάσκηση στον πόλεμο ώστε να είναι πιο δυνατοί ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς. 4. Παρατήρησε τις εικόνες και γράψε τη λεζάντα που ταιριάζει.

48. Είδη δραστηριοτήτων ( σε διάφορα σημεία του κεφαλαίου) • Υπάρχουν διάφοροι τύποι ασκήσεων και δραστηριοτήτων, όπως: • Ερωτήσεις κατανόησης. • Ερωτήσεις όπου οι μαθητές/τριες γράφουν τη γνώμη τους. • Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών • Πίνακες με κενά που πρέπει να συμπληρωθούν από τους μαθητές/τριες με βάση κάποιο χάρτη ή κάποια γραπτή πηγή. • Κατασκευές – Χειροτεχνίες - Κολάζ

49. ATLANTE • Πώς χρησιμοποιείται στο μάθημα: Ο Άτλαντας χρησιμοποιείται στο μάθημα συνοδευτικά και παρέχει στο μαθητή/τρια κάποιες παραπάνω πληροφορίες σχετικά με το θέμα που διαπραγματεύεται η ενότητα. • Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ένα δισέλιδο δραστηριοτήτων . Στην πρώτη σελίδα του δισέλιδου, με τίτλο ”Ελέγχω-Επαληθεύω”, οι μαθητές πρέπει να διαβάσουν την άσκηση πολλαπλής επιλογής που υπάρχει για κάθε μάθημα και να βάλουν σταυρό στη σωστή πρόταση. • Στη δεύτερη σελίδα, με τίτλο ”Έμαθα ότι……..”, δίνονται οι σωστές απαντήσεις και δίπλα, κάτω από τον τίτλο ”Απάντησα σωστά”, βάζουν σταυρό στο τετραγωνάκι ΝΑΙ ή ΌΧΙ. Στο κάτω μέρος της σελίδας υπάρχει και η βαθμολογία. • Το δισέλιδο αυτό κόβεται για να μπει, μαζί με άλλες εργασίες, στο portfolio του μαθητή/τριας.