AFETZEDE PSİKOLOJİSİ

1. AFETZEDE PSİKOLOJİSİ Prof.Dr. A. Nuray Karancı Orta Doğu Teknik ÜniversitesiPsikoloji Bölümü

2. ERZİNCAN’DAN ÇANKIRI’YABİREYDEN TOPLUMA • Erzincan, 1993 • Dinar, 1995 • Bursa, 1998: Toplum Katılımı • Marmara-Bolu, 1999: Destek • Marmara, 2000: Halk eğitimi • Çankırı, 2001-2002: Afet halk eğitimi

3. AFET NEDİR ? Belirli bir coğrafi bölgede nispeten anidenortaya çıkan, kolektif stres yaratan, önemli ölçüdekayıp yaratan ve toplumunyaşantısını sekteye uğratan olaylardır. (Tierney, K)

4. AFETLERE SOSYAL BİLİMLERİN YAKLAŞIMI FİZİKSEL OLAYÇEVRE Doğal ve yapılandırılmış SOSYAL YAPI AFET

5. ANORMALLİK YANLILIĞI • Afetlerin tüm sonuçları olumsuz değildir • Bireysel ve toplumsal gelişim/güçlenme olabilir • Afetler sonrası topluluklarda kenetlenme, sosyal yardımlaşma ve destek artar • Marmara-Düzce depremi sonrası örnekler ?

6. PSİKOLOJİK TEPKİLER: AKUT DÖNEM • Fizyolojik uyarılma • Mantıklı düşünememe • Her şey gerçek dışı • Duygularda karmaşa (kaygı, korku, öfke, sinirlilik, çaresizlik, üzüntü) • Şok • Suçluluk; kaygı, güvensizlik

7. PSİKOLOJİK TEPKİLER: AKUT DÖNEM • Davranışsal: Yerinde duramama; uyku bozukluğu; iştahta değişim; içki/sigara • Bilişsel: bellek ve dikkat sorunları • Afet ile ilgili yinelenen düşünce ve hayaller

8. TEPKİ DÖNEMİ • Afeti hatırlatan durum ve uyaranlardan kaçınma • Gerginlik, korku • Huzursuzluk-depresyon • Kendini kopuk ve yalnız hissetme • Korkutucu rüya ve kabuslar • Suçluluk duyguları

9. İYİLEŞME • Tepkilerin şiddeti azalır • Günlük yaşama ilgi • Gelecekle ilgili planlar • Duygusal açıdan toparlanma

10. PSİKOLOJİK TEPKİLER: ERZİNCAN 1993 • % 95 duygusal olarak etkilendim • Korku/Kaygı; Bedensel yakınmalar; Saldırganlık/sinirlilik • Kimlerde ? Kadınlar Evini güvensiz bulanlar

11. PSİKOLOJİK SORUNLAR: DİNAR, 1995 • Kimlerde ? Kadınlarda daha çok • İlişkili olabilecek değişkenler (demografik;deprem ile ilgili; başa çıkma; sosyal destek; olumsuz yaşam olayları; kontrol algısı) Kadınlar : Tehdit algısı; Çaresiz başa çıkma; - kontrol algısı Erkekler: Çaresiz başa çıkma: olumsuz yaşam olayları; - Problem od. başa çıkma

12. OLAY ETKİ ÖLÇEĞİ:MARMARA, 1999 • KADINLAR: (>Erkekler) Depremde algılanan tehdit (+) Çaresiz ve kaderci başa çıkma (+) • ERKEKLER Depremde algılanan tehdit (+) Çaresiz başa çıkma (+) Problem Odaklı/İyimser (-)

13. TRAVMAYA BAĞLI GELİŞİM • KADINLAR ve ERKEKLERDE Problem odaklı/İyimser başa çıkma

14. RİSK FAKTÖRLERİ • Yoğun kayıp yaşamak • Kadın olmak • Sosyal destek eksikliği • Yakın geçmişte kayıp yaşamış olmak • Psiko-sosyal sorunları olmak • Aile problemleri • Başa çıkma yolları • Kişilik özellikleri (iyimserlik; yeterlilik; Kontrol; Öz saygı gibi)

15. TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLUĞU (TSSB) • Travmatik bir olayla karşılaşmak: Ölüm/ ölüm tehdidi yaşamak ve aşırı korku-çaresizlik • Olayı çeşitli şekillerde yeniden yaşamak • Olay ile ilgili durumlardan kaçınma; tepkisizlik; içe dönme • Aşırı uyarılmışlık belirtileri (öfke/gerginlik; uyku ve dikkat sorunları) • Belirtilerin bir aydan uzun süre görünmesi; % 10-15

16. PSİKOLOJİK DESTEK • Normalleştirme • Paylaşım • Normal yaşama dönüş • Afet sonrası olumsuz olayların azaltılması • Bilgilendirme • Katılım-kontrol • Profesyonel yardım • Afet çalışanları

17. AFET YÖNETİMİNDE AŞAMALAR • Arama – Kurtarma • Geçici iskan • İyileştirme • Zarar azaltma • Hazırlık

18. Birincil Değerlendirme Tehlike var mı ? İkincil Değerlendirme Tehlike ile başa çıkmak için kaynaklarım yeterli mi ?Neler? (Başa çıkma becerileri; sosyal destek; kontrol inancı; öz yeterlilik vb.) BAŞA ÇIKMAK

19. TEHLİKE VAR MI? • Büyük çoğunluk EVET (Erzincan ve Dinar örneklemelerinde)

20. ZARAR AZALTMAK İÇİN BİR ŞEYLER YAPILABİLİR Mİ ? • Önlem alınabilir ( Yordayan: Eğitim) Erzincan : % 82 Dinar: % 71 • Siz bir şeyler yapabilir misiniz ? Erzincan: % 47 Dinar: % 47

21. ZARAR AZALTMAK İÇİN ÖNLEM ALMAK KİMİN SORUMLULUĞU ?

22. HAZIRLIK YAPTINIZ MI ? • Erzincan, 1993 : % 30 • Dinar, 1996: % 13 Çadır; ev taşıma, ev sağlamlaştırma, araba, yiyecek-giysi, sigorta Hazırlıklı olma ile ilişkili değişkenler: (Erzincan, 93) Korku/kaygı Kontrol algısı

23. ETKİN AFET YÖNETİMİ • Çok sektörlü-disiplinli • Sürdürülebilir • Katılımlı (Yerel-Merkezi) • Kurumsallaşmış • Halk katılımı afet sonrası psikolojik sıkıntıları azaltacaktır

24. MARMARA DEPREMİ SONRASI

25. GENEL AMAÇ • Zarar azaltma ve hazırlıklı olma bilincini vermek • Yerel kapasitenin güçlendirilmesi • Bilinçlenme-hazırlık-eylem

26. DERSLER • Gönüllülük • Zamanlama • Sürdürülebilirlik-Kurumsallaşma • Yaygınlık : Yetişkin –İlk Öğretim/Lise • Eğitimden örgütlenmeye ? Süreçler

27. FIRSAT PENCERESİ Afetler sonrası bilinçlenme Zarar Azaltma: Eğitim Hazırlıklı Olma: Korku/Kaygı-Kontrol Algısı

28. ÖNERİLER • Yerel sahiplenme, liderlik ve çok sektörlü katılım • Zarar azaltma ve hazırlıklı olma kültürü ve planları • Tüm risklere yaygınlaştırılması • Kurumsallaştırma

29. ÇANKIRI: AFETLERE HAZIR OLMA

30. ÇANKIRI DERSLERİ • Yerel sahiplenme

31. GÖNÜLLÜ GÖREVLERİ • Yerel katılımcıların ilgisi

32. MOTİVASYON • Plaket ve sertifika töreni

33. ÇANKIRI’DA EĞİTİM ALANLARIN İZLENMESİ-EĞİTİMİN DEĞERLENDİRİLMESİ • Eğitim alanlarda 400 ve kontrol grubu olarak 400 yetişkin • Eğitim Programından bir yıl sonra • Değerlendirme amaçlı 800 kişiye anket uygulanması

34. Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=395) 2,30 -3,57* ,000 Eğitim alanlar (N=397) 2,45 ÇANKIRI’DA AFET OLMA RİSKİ Önümüzdeki Yıl İçerisinde Çankırı’da Afet Olma Riski Ne Kadardır? * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır. Afet olma riski 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Afet riski hiç yok, 2) Afet riski biraz var, 3) Afet olma riski çok yüksek

35. Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=398) 2,18 -3,80* ,000 Eğitim alanlar (N=398) 2,34 ÇANKIRI’DA AFET OLMASINDAN DUYULAN ENDİŞE Önümüzdeki Yıl İçerisinde Çankırı’da Afet Olmasından Ne Kadar Endişe Ediyorsunuz? * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır. Afet olmasından duyulan endişe 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç endişe etmiyorum, 2) Biraz endişe ediyorum, 3) Çok endişe ediyorum

36. Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=384) 2,19 -2,82* ,005 Eğitim alanlar (N=386) 2,32 ÇANKIRI’DA AFET KAYIPLARI BEKLENTİSİ Çankırı’da Afet Olması Durumunda Ne Kayıp Bekliyorsunuz? * p<0.001 düzeyinde anlamlıdır. Kayıp beklentileri 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç kaybımız olmaz, 2) Biraz kaybımız olur, 3) Çok kaybımız olur

37. Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=399) 2,18 -1,86 ,063 Eğitim alanlar (N=400) 2,27 AFET ZARARLARINI AZALTABİLME VE ÖNLEM ALMA Afet Zararlarını Azaltabilmek ve Önlem Alabilmek Mümkün müdür? Önlem alabilme olasılığı 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1)Hiç bir önlem alınamaz, 2) Bazı önlemler alınabilir, 3) Kesinlikle önlem alınabilir

38. Ortalama T değeri p Eğitim almayanlar (N=397) 2,08 -3,03** ,003 Eğitim alanlar (N=400) 2,21 AFETLERE HAZIRLIK YAPABİLMEK Afetlere Hazırlıklı Olmak İçin Bir Şeyler Yapılabilir mi? ** p<0.01 düzeyinde anlamlıdır. Afetlere hazırlıklı olmak için yapılabilecekler 3’lü ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. 1) Hiç bir şey yapılamaz, 2) Bazı hazırlıklar yapılabilir, 3) Kesinlikle hazırlık yapılabilir

39. Eğitim Alanlar Eğitim Almayanlar Frekans ( % ) Frekans ( % ) Evet 102 25.5 53 13.3 Hayır 298 74.5 347 86.8 Toplam 400 100 400 100 OLABİLECEK AFETLERE KARŞI HAZIRLIK  İleride Olabilecek Afetlere Karşı Hazırlık Yaptınız mı?

40. AFETLERE KARŞI YAPILAN HAZIRLIKLAR İleride olabilecek afetlere hazırlıklı olmak için neler yaptınız?

41. EĞİTİME KATILANLAR ÖĞRETİLENLERİ NE KADAR UYGULADI

42. EĞİTİME KATILANLAR ÖĞRETİLENLERDEN HANGİLERİNİ UYGULADI

43. ÖĞRETİLENLERİ UYGULAMAMA NEDENLERİ

44. SONUÇLAR • Eğitim endişeyi , kayıp beklentisini, hazırlıklı olma tutumunu ve risk algısını etkiliyor • Ancak, davranış değişikliği daha güç elde ediliyor • Eğitim yöntemleri, malzemesi ve sürekliliği • İzleme ve değerlendirme

45. AFETLERLE BAŞA ÇIKMAK • Bireysel ve toplumsal değişim ve afet aşamaları • Risk belirleme –zarar azaltma kültürü • Örgütlenme : Bireyden-yerel toplum-merkezi idare • Süreklilik