4 кылаас . Литература ааҕыыта

1. 4 кылаас. Литература ааҕыыта (кылаастаһынанааҕыыуруок) Уруоктиэмэтэ: «Харыстыаҕыҥкүөхтыабытын!» Учуутал: Федорова К.Е Лөкөчөөнортооскуолата Үөрэнээччи: Каратаев Арсен 4-с кылаас.

2. Сыал-сорук: Тус санааны, сыһыаны сайыннарар үөрүйэх: • Сахалыы кэпсэтии сиэрин иҥэрии; • Төрөөбүт тылбын харыстыахтаахпын. Бэйэни салайынар-дьаһанар үөрүйэх: • Алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһанар; • Бииргэ үлэлиир сатабылы сайыннарар; • Тиэкиһи ис-хоһоонноохтук ааҕар, үчүгэйдик толкуйдаан саҥарар. Билэр-көрөр үөрүйэх: • Үлэ сыалын-соругун таба туруорар; • Санаатын сааһылаан саҥарар уонна суруйар. • Учуутал биэрэр ыйытыыларыгар, сорудахтарыгар, бэйэ холобуругар олоҕуран, айылҕа харыстабылын өйдөбүлүн чинчийэн быһаарыы; • Таска уонна искэ ааҕыы техникатын баһылааһын; • Айымньы ис хоһоонун өйдөөһүн, иэйиилээхтик ылыныы; • “Төрөөбүт дойду” диэн өйдөбүлү иҥэринии, бэйэ төрөөбүт сиригэр-уотугар тапталы иҥэрии.

3. Бары билиэрбиткурдукүүмүт 2015 сыл – Россия үрдүнэн литература сылынабиллэриллибитэ Литература диэнтугуй?Литература – бу норуот олоҕунмуудараһын, үтүөүгэстэринөйүн-санаатын, дууһатынарыйар, көрдөрөр, үөрэтэр, сайыннарардириҥдалайбуолар. Киникиһи-аймах, сайдыытыгарсүдүоруолуэмиэ литература ыларуоннакиһиэхэүтүөсиэрдээх, бастыҥмайгылаахбуоларга, күүсөй-санаа угар. Хасбиирдииайымньыттанбиһигитуохэрэсаҥаны, туһалааҕыбилэбит, үөрэнэбит.Олкурдук, бууруоккабиһигиүсайымньыныааҕыахпытуоннасаҥаны, туһалааҕыбилиэхпит.

4. Ойууларыболҕойонкөруоннауруокпутханныктиэмэнитаарыйыахтааҕын, туохтуһунанкэпсэтиэхтээхпитинбыһаарэрэ.

5. Билигинсаханоруодунайсуруйааччыта Семен Данилов хоһоонуттанбыһатардыыныиһитэрэ: Айыыкиһитинадьаһын Араарымаҥайылҕаттан… Айыыкиһитэбуоллаххына, - Айылҕаттанарахсыма! Семен Данилов

6. Куруукойуриһигэролор; • Айылҕауоннакиһибыстыспатситимнээхтэр; • Айылҕаныхараххынанкөрөсырыт; Бусуруйааччыхоһоонунистэн баран энтугуөйдөөтүҥ? Бухоһоонунансуруйааччыааҕааччытыгартугуэтээригыммытый? Буэппиэттэнсөптөөҕөдиэбиккин тал. Сөпэппиэт:_______________________________

7. Тоҕоайылҕауоннакиһибыстыспатситимнээхтэрдиибитий?Тулалыырайылҕакиһиэхэтуохтуһалааҕынбилэҕин?

8. Айылҕабыткэрэтинтуһунан Иннокентий Сосин «Тыатүөрткөстүүтэ» хоһоонуттаниһитэрэ.

9. Хампа тыабарахсан, Сааһынкөҕөрөн-нусхайан, Көлүөсчыычаахырыаһытынан, Көччүтэрсүрэҕиманньытар.

10. Сайыҥҥыөҥүрүккуйааска, Сайбаҕарлабаакүлүгэ, Күммүтсырайанкутаалыыр, Күүстээхуотуттанабырыыр,

11. Күһүҥҥүдьэрэкээнойуур, Көрөҕүөн, кэрэ да ойуур. Күнталбытбаайбыйаҥыттан, Күндүлэт, бэйэҥталбыккынан.

12. Кыһыҥҥычымаанчысхааҥҥа, Көмнөхтөөхтыабэртхахха: • Бусхаат, буурҕаүрбэт, • Букатындьыбархоппот.

13. Олэрэн, билигинбиһигинитулалыырайылҕабытитикөстөрүнкурдукбарытачөл, кэрэтуруктаах дуо? Билигиниккиайымньыныааҕыахпытуоннабубоппуруоскасөптөөхэппиэтикөрдүөхпүт.

14. М.Ефимов. Күөхлабаалар Сарсыардадаачаттанмаҥнайгыньургуһуннары,тылланэдэрмутукчаныилдьэкэлбиппэр, кыргыттарүөрэтүстүлэр. Хантанэрэуулаахбааҥканыбуланаҕалан, учууталостуолугартуруоранкэбистилэр. Онунууччатылынучуутала Людмила Николаевна сэргээбитинэнкиирдэ. - Кылааскытсааскысалгынынансайатыыммыт, - диэтэ. Математик Василий Сергеевич эмиэкэрэхсээтэ. Онтон биолог Александра Максимовнаттанхайҕанарбытыгар мин бүкэрэнэнкэбистим. Александра Максимовна, куолутунан, мичээрдээбитинэн, «Эҕэрдэлэриҥ!» диэбитинэнэлэгэлдьийэнкиирдэ. Сулбуостуолгатиийэн. Кумааҕытынуурдауонна, олорооруустуулусыҕарытаниһэн, сибэккилээхмутукчабытындьэөйдөөнкөрдө. Курусгынна. Кининикурууккиэгэтэрсырдыкмичээрэумулунна. Быһаарыытасуох: - Бутоҕо? – диэтэ. Сибэккидиэки, кылаасдиэкикөрүтэлиитурбахтаата. Биһигидьиктиргээн, соһуйанолордубут. Онтонсыыйауоскуйан баран эттэ: - Оҕолоор, билэҕит дуо, букуһаҕан. Олускуһаҕан.

15. Муодарҕаан, соһуйанолорорбутунөйдөөтөбыһыылаах, мичээрдээтэттэ: - Мин буньургуһуннары, бумутукчаныкуһаҕандиэбэппин. Эһигибаларытоһутатыыппыккытынсөбүлээбэппин. - Онно… даачаҕа… тыаҕаэлбэхээ. - Слава, биһигикуораппытыгархассүүстыһыынчакиһиолороруй? Арайолсүүһүнэнтыһыынчадьонбииркүн, даачаҥтыатыгартахсан, биирдиибэйэлэрэбаччалыылабаанытоһутатыыттыннар. Тыаҥхайдахкөрүҥнэниэн сана эрэ. - Сүрэбэрт. Бары хайдахолкурдукбиирдэтахсыахтарай? - Мин өскүөрүтүнэтэбит. Букурдук тону сырыттахпытына, соторутыабытынэһиэхпитинсөп. - Оннотыабаһаарахолбостун, - диэтэ Света, - Мин көрбүтүм. Олусынырыкбуолааччы. - Оннук, оннук. Айылҕаҕахарысхаласуохсыһыан планета кэскилигэрсуоһуур. Билигинкуоракка, тыасиригэр техника элбээтэ. Олтехникабыт, айылҕанысалгыычэлгитэроннугар, төттөрүтүноҥорор. Түбэлтэлэрээлбэхтэр. Олбарытакыраныаахайбаттан. Холобур, массыынанантыаныбыһытасүүрдэн, оту-маһымэнээкалдьаталлар, күөхкырыһыкэстэрэллэр.

16. Мин былырыынсайынДьааҥыгаДулҕалаахбөһүөлэгэрсылдьан, соһуйбуппун саны түстүм. Аҕыйахсыллааҕытаолүчүгэй да дабөһүөлэкэтэ, күөрэгэйкүөхсирэмортотугартурара. Онтонбилигин, тракторынан, массыынанан, мотоөиклынантүбэһиэхбыһытасүүрдэн, ханна да күөхкырыһыкөрбөккүн. - Күөлү, өрүһү, муораныкиртитииэмиэбаһаам. Ол да иһинбиһигиправительствобытайылҕаны, атмосфераныхарыстыырсокуоннарытаһаартыыр. Олсокуоннарыолоххокиллэрии, кытаанахтыкхонтуруоллааһын – хасбиирдиикиһииэһэ, - Александра Максимовна кэпсээнинсалҕаата. – Билигинкиһиаймахинникидьылҕатыгарикки кутал суоһуур. Биирдэрии- сэрии. Арааһынайбуомбананаандойдунууматанкэбиһии. Иккиһэ – айылҕаэстиитин кутала. Ото-маһа. Уута-салгынасуоххайдахдьонбуолуохпутуй? Ононкиһиаймахайылҕакөмүскэлэригэртурунуохтаах. Онубукыраттан – күөхлабаахарыстабылыттан – саҕалыахханаада. «кыраттанулуутутуллар» диэнмээнэҕээппэттэр. - Биһигиобществотатэриниэҕиҥ, - диитүстэ. Света - Туохобществотын?

17. - Айылҕаныхарыстааччыларобществоларын. - Оннук общество баарээ. - Биһиэхэсуох. - Оччоҕотэрийийиэххэ. - Уонна «Күөхлабаалар» диэнааттыахпыт. - Ол общество «АйылҕанытаптааччыларБүтүнСоюзтааҕыобществолара» диэнааттаах. Эһиэнэол общество маҥнайгысүһүөхтэрилтэтэбуолуо, - диэтэ Александра Максимовна. - Ааттааҕаордук, - турууластым. - Оччоҕотоҕолабааэрэбуоларый? – Лена утарыласта. – Уу, салгынханнабараллар? - Биһигимаҥнайкыраттан, күөхлабаахарысхалыттан, саҕалыыбыт. Олиһин, - диэтим, соччоылыннарыытасуохэппиппинсэрэйдим. - «Күөхлабаа». Истэргэүчүгэй, - Света көмүскэстэ. - Күөхлабааҕасалгын, уу, от-масбарытасыһыаннаах. - Сөп, символическай. Синэбит. – Лена сэбүлэстэ. - Чэ, буоллун. Ааттааҥдаҕаны. – диэтэ Александра Максимовна. – «Күөхлабаалар». Чэ, үчүгэй!

18. Уотунаноонньоомоҥ Саасэтэ. Биирдэбиһигиүһүөбуоланоонньуубардыбыт. Баран иһэниспиискэбуланыллыбыт. Мин эһэмаахсэтиэнэҕиуматалларынөйдөөнэттим: «Уолаттар, буотууматабыт дуо?». Сандал: «Чэ, дабаай!» - диэтэ. Мин испиискэбинуматаноккодаҕайдым. Арайуоппутотусиэнмастаргатиийдэ да, бэсмаһыөрөсалаантаҕыста. Женя маслабаатынансабытаохсуолуусатаата. Биһиги «роса» бытыылкатынануубаһанаҕалануоккакуттубут. Оликкиардыгаруотиккисмаһыэмиэсиэтэ. Наһаакуттананкуотанхааллыбыт.Миндьиэбэртиийэнийэбэр этим. Онуийэм: «Олханна? Түргэнниконнобардыбыт», - диэтэ. Миигинсиэттэ да сүүрдүбүт. Тиийбиппит, хата, уотумуллубутэтэ. Оттонийэммиигинмөхпүтэ: «Хаһан да итинникгымматбуол, иэдээниоҥоросыспыккындии!». Хаарыанкүөхтыабытын, тэллэйдиир, отоннуурсирбитинхарыстыахтаахпытдиэнбыһаарбыта. «Чуораанчыктан»

19. Эһэмаахсэтиэнэҕиуматалларынөйдөөнэттим: «Уолаттар, буотууматабыт дуо?» Буэтииниэнхайдахөйдөөтүҥ? Тыа дьоно сайын өлгөм оту оттоору, оттуур сир таһаарынаары былырыын үүнэн хаалбыт оту саас уоттууллар. Ону – өртөөһүн диэн ааттыыллар. Өртөөһүн дьылыттан көрөн бэйэтэ сэрэҕэ суох кэмнээх.

20. Өртөөһүн сэрэхтээх, кутталлаах эбит дуо? Бу боппуруоска сөптөөх эппиэти кэпсээнтэн булан аах эрэ.

21. Арай уоппут оту сиэн мастарга тиийдэ да, бэс маһы өрө салаан таҕыста.

22. Айылҕатуохтанэмсэҕэлиирэбитий?

24. Билэрбиткурдук, биһигинэһилиэкпитигэрхаһыс да сылын, сайынаайыойуурбаһардарабуоллулар.

25. Билигинойуурбаһаарабуоланааспытсиринэнуһуллубуткиинэникөрүөхпүт.Билигинойуурбаһаарабуоланааспытсиринэнуһуллубуткиинэникөрүөхпүт.

26. Түмүк Бу сыл аайы буолар баһаардар үксүн туохтан буолаллар эбитий? Ол түмүгэр биһиги тыабыт хайдах туруктааҕа көстөрүй? Үөрэхтээхтэр этэллэринэн баһаарга эмсэҕэлээбит ойуур 150-200 сылынан биирдэ чөлүгэр түһэр. Манан сиэттэрэн эн туох санааҕа кэллиҥ? Тугу саҥаны биллиҥ, туохха үөрэнниҥ?