Archeologia Paleolitu i Mezolitu

1. Archeologia Paleolitu i Mezolitu Wprowadzenie: Historia badań i podstawowe pojęcia Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z publikacji i stron internetowych m.in. Nature, Science, National Geographic, Wikipedia i in.

2. Specyfika Paleolitu • Z niemal 3 mln istnienia naszego gatunku na paleolit przypada ponad 99%... • W tym okresie ukształtowała się biologia i kultura człowieka, włącznie z całym bogactwem naszej specyfiki. W ciągu tego bardzo długiego czasu pojawiały się i znikały morza, lodowiec kilka razy pokrywał północną półkulę, następowały gigantyczne zmiany klimatu i środowiska. • Kilka faktów: • W Maksimum zlodowaceń, około 450-500 tysięcy ziemie polskie były pokryte lodowcem o grubości do kilku kilometrów. Znaczne obszary kontynentu stanowiły wówczas niezamieszkaną pustynie lodową. • W maksimum ostatniego interglacjału ok. 130 tys lat temu na naszych ziemiach żyły małpy i hipopotamy. Zwierzęta przystosowane do panującego wówczas klimatu żyją obecnie w strefie śródziemnomorskiej i w Afryce. • W trakcie ostatniego zlodowacenia na wyżynach wschodnich Chin powstały nawarstwienia lessowe o miąższości do 300 metrów. Ewentualne stanowiska archeologiczne sprzed tego okresu musiały by być eksplorowane metodami górniczymi… • Ostatnia epoka lodowcowa zakończyła się nieco ponad 10 tys. lat temu, przy czym tempo ocieplania się klimatu było bardzo szybkie. Zasadnicze zmiany dokonały się w okresie życia dwóch pokoleń, a kluczowy skok średniej rocznej temperatury o niemal 10 stopni zamyka się w okresie 6 lat. • O ile w zakresie poznawania bliższej historii dysponujemy dużym bogactwem źródeł, o tyle dla poznawania najdawniejszych dziejów człowieka zakres źródeł jest bardzo ograniczony. Podstawowe źródło to narzędzia krzemienne.

3. Początki: od dogmatu do paradygmatu James Ussher (1581-1656): 4004 lat BC, godz. 21:00 - Stworzenie świata 2348 lat BC - Potop Paradygmat: model wedle którego interpretuje się spostrzeżenia i wyniki badań

4. Kraków, Wawel Znaleziska „przedpotopowe” Pierwsze próby rekonstrukcji szkieletu mamuta nie były do końca udane… Znaleziska kości zwierząt nieznanych współczesnym interpretowano często jako „przedpotopowe”, a narzędzia krzemienne jako „kamienie piorunowe”.

5. Pierwsze trafne interpretacje Dokładniejsze opisy ludów pozaeuropejskich i pierwsze studia etnograficzne dostarczyły przesłanek, iż także w prehistorii Europy istniały epoki w których ludzie nie znali metalu wykorzystywali narzędzia kamienne. John Frere, 1797, opis znalezisk z Hoxne, Anglia: ...weapons of war, fabricated by a people who had not the use of metals. They lay in great numbers at the depth of about twelve feet, in a stratified soil, which was dug into for the purpose of raising clay for bricks... The situation in which these weapons were found may tempt us to refer them to a very remote period indeed, even beyond that of the present world..

6. 4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU: I. Geologia i stratygrafia Georges Cuivier, twórca koncepcji katastrofizmu był też twórcą powszechnej na pocz. XIXw opinii, że „człowiek kopalny nie istnieje”. Przełamanie tych poglądów zawdzięczamy postępom geologii, które pozwoliły zrozumieć zasady działania procesów kształtujących oblicze Ziemi. W ich efekcie wypracowano następujące koncepcje: • Aktualizm: podobieństwo procesów geologicznych teraz i w przeszłości. • Stratygrafia jako nauka o rozmieszczeniu warstw geologicznych • Biostratygrafia pozwalająca określić wiek względny warstw • Przekonanie o ciągłości i długim czasie trwania procesów geologicznych, podważające koncepcję potopu (katastrofizm) i krótką chronologię świata James Hutton,1726-1797 idea aktualizmu geologicznego William Smith 1769-1839, koncepcja skamieniałości przewodnich Charles Lyell 1797-1875 popularyzacja idei Huttona Biostratygrafia -skamieniałości przewodnie:

7. 4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU: II. Typologia i periodyzacja Christian Jürgensen Thomsen 1788-1865 Klasyfikacja 1819: Epoka kamienia Epoka brązu Epoka żelaza Typologia: nauka o typach i metoda porządkowania zbiory, w tym wypadku – zbioru znalezisk archeologicznych. Typologia skojarzona z ideą skamieniałości przewodnich i umiejętnością analizy stratyfikacji dała podstawę do pierwszej periodyzacji etapów rozwoju kultury, w której wydzielono epokę kamienia.

8. 4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU: III. Teoria ewolucji Charles Darwin Alfred Russel Wallace Thomas Henry Huxley C. Darwin, 1859, On the Origin of Species Teoria ewolucji, która upowszechniła się wśród badaczy epoki kamienia w II poł. XIX wieku pozwoliła stworzyć pierwszy spójny paradygmat stopniowego rozwoju człowieka w kulturowym i biologicznym sensie. Stworzyła proste – czasem nazbyt proste – narzędzie interpretacji wytworów kultury i szczątków praludzi w zależności od stopnia ich „zaawansowania”. Z paradygmatem ewolucyjnym związane są pojęcia „doboru naturalnego”, „przystosowania” oraz „postępu”. Recepcja teorii ewolucji była procesem długotrwałym, wiele środowisk ostro zwalczało darwinizm. Nawet dziś można natknąć się na poglądy tzw. kreacjonistów, choć egzystują one całkowicie poza nauką.

9. 4 FILARY ARCHEOLOGII PALEOLITU: IV. Studia etnograficzne Bardzo wiele archeologia paleolitu zawdzięcza badaniom etnograficznym, które rozwijały się dynamicznie od końca XIXw. Choć niemal żadne z ludów podbitych przez Europejczyków nie żyły na poziomie paleolitu, badacze tej epoki mogli wiele nauczyć się studiując kulturę Aborygenów, czy Indian. Informacje o obróbce krzemienia można też było zdobyć w Europie. Ishi był ostatnim Indianinem z plemienia Yana, który w 1908 roku trafił jako żywy eksponat do Muzeum Antropologii w Berkley. W wyniku intensywnych studiów za jego pośrednictwem udało się poznać wiele elementów kultury rdzennych Amerykanów, w tym umiejętność wytwarzania krzemiennych grotów strzał. Wiedzę o kształtowaniu krzemienia czerpano także od rzemieślników, którzy wytwarzali do połowy XIXw. tzw. skałki do broni palnej

10. XIX wiek: budowanie sekwencji Boucher de Perthes (1788 –1868): Badania na tarasach Sommy, użycie metody stratygraficznej, pierwsze propozycje wewnętrznej periodyzacji epoki kamienia. Mimo, iż w całej Europie działało wielu wybitnych badaczy, w XIX i na pocz. XX wieku centrum badań nad paleolitem znajdowało się we Francji. Z uwagi na dużą koncentrację stanowisk i tradycje badawcze to tutaj powstały pierwsze propozycje sekwencji kultur paleolitycznych, do których badacze z innych regionów Europy starali się dowiązać swoje znaleziska. Édouard A.I.H. Lartet (1801-1871): Badania w jaskiniach Dordonii, zastosowanie szczątków fauny do określania sekwencji kultur. Gabriel de Mortillet (1821-1898): Ugruntował podstawy periodyzacji epoki kamienia opartej ewolucyjnej sekwencji kultur identyfikowanych na podstawie charakterystycznych zabytków. Henri É.P. Breuil (1877-1961): Jeden z najbardziej wpływowych badaczy pocz. XXw, popularyzował koncepcję równoległych linii (tradycji) rozwojowych.

11. Profesjonaliści i amatorzy Początki badań nad epoką kamienia, tak jak w i innych dziedzin archeologii, związane są z działalnością amatorów i kolekcjonerów, którzy wykorzystując zdobycze innych nauk stopniowo tworzyli profesjonalną dyscyplinę nauki. W drugiej połowie XIX wieku nauka ta stawała się już nauką akademicką, odbywały się również międzynarodowe kongresy badaczy paleolitu. Warto wymienić kilka ważnych postaci z różnych krajów Europy. W Anglii, oprócz profesjonalnych archeologów jak widoczny na zdjęciu sir John Evans (1823-1908) działali także utalentowani amatorzy jak Worthington G. Smith (1835-1917), który precyzją metod wykopaliskowych i zainteresowaniem tzw. składankami wyprzedzał epokę. Prace badawcze Jana hr. Zawiszy w jaskiniach Ojcowa, referowane na międzynarodowych kongresach, potwierdzały pogląd o jednorodności jednostek kulturowych paleolitu w całej Europie Josef Szombathy (1853-1943), badacz austro-węgierski, w 1908 roku odkrył słynną Wenus z Willendorfu

12. Szczątki praludzi Chociaż Charles Darwin dopiero w 1871 oficjalnie zasugerował, iż człowiek wywodzi się od wspólnego przodka ludzi i małp naczelnych, pogląd ten był logiczną konsekwencją jego wcześniejszych prac i był podnoszony wcześniej przez innych przyrodników. Użycie paradygmatu ewolucyjnego pozwoliło poprawnie zinterpretować szczątki znane z wcześniejszych odkryć jako ślady ludzi ewolucyjnie poprzedzających współczesnych mieszkańców Europy. Jaskinia Feldhofer, szczątki neandertalczyków: • 1830’: szczątki neandertalskie z jaskini Engis, Belgia • 1848: szczątki neandertalskie z Gibraltaru • 1856: szczątki neandertalskie z jaskini Feldhofer (Neanderthal, Niemcy)

13. Początek XXw: starcie paradygmatów W początku XXw. modne jest podejście dyfuzjonistyczne, zakładające istnienie pojedynczych centrów ewolucji kulturowej. Pod wpływem studiów antropologicznych przenika do archeologii podejście kulturowo-historyczne. Koncepcja linearnej ewolucji kultury znajduje kontynuację w archeologii marksistowskiej, podczas gdy podejście kulturowo-historyczne skłania do wydzielania w obrębie kultur paleolitycznych równoległych linii rozwojowych, identyfikowanych często z etnosami. Rozważania odnośnie wyższości kulturowej prowadzą niektórych badaczy (m.in. Oswald Menghin 1888-1973) do wspierania idei nazistowskich. Na tym tle ugruntowuje się metodyka badań nad paleolitem, oparta na wydzielaniu skamieniałości przewodnich i ich typologizacji. Badacze zainteresowani technologią wytwarzania narzędzi stanowią margines, choć to ich podejście okaże się z czasem bardziej perspektywiczne. Hugo Obermaier (1877-1946), badacz m.in. jaskini Altamira z malowidłami z epoki górnego paleolitu, przeciwnik nazizmu. Stefan Krukowski (1890-1982), ekscentryk i wyprzedzający epokę badacz technologii narzędzi kamiennych.

14. analizy traseologiczne wskazały faktyczne funkcje narzędzi krzemiennych Od połowy XXw do dziś… François Bordes (1919-1981), choć studiował technologię i eksperyment archeologiczny, przede wszystkim usystematyzował podejście typologiczne Lewis Binford (1930-), sztandarowa postać tzw. nowej archeologii kładącej nacisk na naukowość metod stosowanych w archeologii i badania etnograficzne Harald Dibble (1951-), w badaniach koncentruje się na rekonstrukcji technologii i stopnia oraz sposobu zużycia narzędzi. Metody datowania bezwzględnego pozwoliły ustalić relacje czasowe Analizy DNA pozwoliły zdobyć dodatkową wiedzę o przodkach H.sapiens

15. Podsumowanie HISTORIA BADAŃ Początki archeologii paleolitu – znaleziska skamieniałości „przedpotopowych” XIXw. Typologia, stratygrafia, ewolucjonizm: pierwsze modele prehistorii Pocz. XXw: Podejście kulturowo – historyczne, marksizm, dyfuzjonizm i koncepcja niezależnej ewolucji. Na marginesie – studia technologiczne Lata 50-60 systematyzacja podejścia typologicznego Lata 60-70 New Archaeology: procesualizm, podejście systemowe, strukturalizm Lata 80-00… Postprocesualizm, renesans badań technologicznych, DNA POJĘCIA Paradygmat, Model teoretyczny Taksonomia i typologia