de regionale netbeheerders

2. hoe zijn wij ontstaan hoe zit onze wereld in elkaar wat zijn (op dit moment) onze taken het wat, het hoe en het wanneer relatie tot lichttechniek en beleid kosten en besparingen het wat en het hoe het faciliteren van energiebesparing binnen de openbare verlichting dimmen de regionale netbeheerders onze rol april/mei 2011 auteur : ing. D.B. van der Lugt - Liander

3. flexibel schakelen dimmen energie meting G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. G.E.B. Het is de netbeheerder niet toegestaan goederen of diensten waarmee zij in concurrentie treden te leveren. Een leverancier wordt niet aangewezen als netbeheerder. (Artikel 11 lid 1) (Artikel 17 lid 1) De netbeheerder heeft tot taak de netten aan te leggen, te herstellen, te vernieuwen of uit te breiden. energie leverancier net beheerder energie bedrijf provinciaal elektriciteitsbedrijf provinciaal elektriciteitsbedrijf provinciaal elektriciteitsbedrijf provinciaal elektriciteitsbedrijf openbare verlichting (Artikel 16 lid 1 sub c) Een netbeheerder heeft geen aandelen in een rechtspersoon die in Nederland elektriciteit produceert of levert. net beheerder (Artikel 10b lid 3 sub a) regionale netbeheerders hoe zit onze wereld in elkaar hoe zijn wij ontstaan vrije domein gereguleerde domein ? ? ? ? ? ? Elektriciteitswet 1998 Technische Codes

4. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen verbruiksmeting netstoringen

5. s aansluiten huis installatie licht mast nul L1 1 x 6A geschakeld net L3 L2

6. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen

7. 17 18 19 20 21 22 23 24 01 02 03 04 05 06 07 schakelen (energievoorziening) gemeente verlichting netbeheerder geschakeld net

8. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen onbemeten aansluitingen verbruiksprofielen • aantal lampen en vsa‘s • systeemvermogen • brandschema (inclusief onderhoud) • tijden dimmen + vermogen

9. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen

10. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken 100% 80% 60% J B C E F D H I G K L M [Wh] SONT 70 A 18-19 80 19-20 80 1 2 21-21 72 72 21-22 22-23 59 23-24 59 04-05 72 59 00-01 59 01-02 59 02-03 80 05-06 03-04 59 aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen energieverbruik onbemeten aansluitingen ? uniform format projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting nieuwe woonwijk energierekening dimmen vrij domein gereguleerd domein

11. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting dimmen vanuit de aansluiting ? dimmer / regelaar in aansluitkastje vrij domein gereguleerd domein

12. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting landelijke standaard in- en uitschakeltijden ? voorstel van IGOV vrij domein gereguleerd domein

13. regionale netbeheerders hoe zijn wij ontstaan wat zijn (op dit moment) onze taken aansluiten schakelen (energievoorziening) verbruiksmeting netstoringen projectgroep openbare verlichting taskforce verlichting geuniformeerde servicenorm ? methodiek en tijden vrij domein gereguleerd domein

14. hoe zijn wij ontstaan hoe zit onze wereld in elkaar wat zijn (op dit moment) onze taken het wat, het hoe en het wanneer relatie tot lichttechniek en beleid het faciliteren van energiebesparing binnen de openbare verlichting kosten en besparingen het wat en het hoe dimmen de regionale netbeheerders onze rol april/mei 2011 auteur : ing. D.B. van der Lugt - Liander

15. Is dimmen nuttig ? 1. zichtbaarheid verlichtingstechniek de relatie met beleid 2. energiebesparing ROVL 2011 verlichtingstechniek

16. Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek ?

17. ? DIMMEN ? DAAR BEGINNEN WE NIET AAN, ‘T IS HIER AL ZO DONKER ! onze gemeente moet in 1720 CO2 neutraal zijn ! het verlichtingsniveau moet in overeenstemming zijn met de regelgeving het energieverbruik onzer gemeente moet tot de helft worden teruggebracht alles LED, da’s het beste ! waar hébben ze het over ??? BELEIDS UITGANGSPUNTEN DER GEMEENTE

18. Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek binnen bebouwde kom buiten bebouwde kom woon gebied stads centrum verkeers wegen fiets paden uitgaans gebied industrie gebied stroom wegen wijkonsl. wegen overige wegen ? dimmen ? nee ja ja ja ja ja ja ja ja passief       actief  hoe ? optimalisate          dynamisch    wanneer continue continue 20.00-4.00 continue 20.00-4.00 18.00-6.00 continue continue continue wanneer ?

19. Is dimmen nuttig ? • geMotoriseerd verkeer de relatie met beleid • Conflictgebieden ROVL 2011 determineertabel • verblijfsgebieden (Pedestrians) verlichtingstechniek dimmen 0 0 1 1 0 -1 0 1 koppeling aan de verkeersintentiteit 1 verlichtingsklasse : M(6 M(6 - score) M5 (0,5 cd/m2)

20. Is dimmen nuttig ? • geMotoriseerd verkeer de relatie met beleid • Conflictgebieden ROVL 2011 determineertabel • verblijfsgebieden (Pedestrians) verlichtingstechniek WF score Parameter Optie Beschrijving Maximaal toegestane snelheid Laag V < 60 km/uur 0 0 Verkeersintensiteit Zeer hoog > 70% van de rijstrookcapaciteit 2 Hoog 60% - 70% van de rijstrookcapaciteit 1,5 Gemiddeld 50% - 60% van de rijstrookcapaciteit 1 Laag 30% - 50% van de rijstrookcapaciteit 0 Zeer laag < 30% van de rijstrookcapaciteit -1 Verkeerssamenstelling Alle voertuigen Alle weggebruikers m.u.v. voetgangers 1 1 Rijbaanscheiding Nee - 1 1 Geparkeerde voertuigen Niet aanwezig - 0 0 Omgevingsluminantie Laag ‘normale’ situatie -1 -1 Visuele geleiding Goed Duidelijke markering aanwezig 0 0 som van de WF : ? 1

21. score WFvi WFtotaal verlichtingsklasse verlichtingsniveau dimmen tot 18 - 19 h 1 2 0,75 cd/m2 n.v.t. 1 00-01 01-02 02-03 03-04 04-05 05-06 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11 11-12 12-13 13-14 14-15 15-16 16-17 17-18 18-19 19-20 20-21 21-22 22-23 23-00 19 - 20 h 1 2 M(6 – 2) = M4 0,75 cd/m2 n.v.t. 1 20 - 21 h 1 2 M(6 – 2) = M4 0,75 cd/m2 n.v.t. 1 21 - 22 h 1 1 M(6 – 1) = M5 0,50 cd/m2 66 % 0 22 - 23 h 1 1 M(6 – 1) = M5 0,50 cd/m2 66 % 0 23 - 00 h 0 1 M(6 – 0) = M6 0,30 cd/m2 40 % -1 00 - 06 h 0 1 M(6 – 0) = M6 0,30 cd/m2 40 % -1 90-100 % weegfactor verkeersintenciteit 80-90 % 70-80 % 100% zeer hoog 2 80% 60-70 % 50-60 % 60% capaciteitsgebruik 1,5 40-50 % 40% gemiddeld 1 30-40 % 20% 20-30 % 0 18 20 22 0 02 04 06 10-20 % 0-10 % zeer laag -1 tijd hoog laag M(6 – 2) = M4 ROVL 2011

22. 2 10 p p p Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek 0% dimmen 25% dimmen Uo = = 0,2 gelijkmatigheid Egem = 10,0 lux Emin Emin Uo = = = Uo Emin = 2,0 lux . . . Egem E1 + E2 + n absolute verschil lichtstroom Φ pΦ 10 - 2 = 8 lux

23. 1,5 7,5 2 10 p p p verlichtingsniveau Is dimmen nuttig ? de relatie met beleid ROVL 2011 verlichtingstechniek 0% dimmen 25% dimmen 0,75 Uo = = 0,2 Uo = = 0,2 gelijkmatigheid Egem = 7,5 lux Emin Emin Uo = = = Uo Emin = 1,5 lux . . . Egem E1 + E2 + n absolute verschil absolute verschil lichtstroom Φ pΦ 10 - 2 = 8 lux 7,5 – 1,5 = 6 lux

24. arbeidsfactor en hogere harmonischen Inside Information Verlichting – mei 2011 hoe dimt een lamp e- vsa hoeveel dimt een lamp kosten en opbrengsten lamp spanning stroom LED

25. 100 % 95 % 90 % 85 % PLL 36 W 80 % PLL 55 W 75 % SON-T 70 W percentage energieverbruik SON-T 100 W 70 % CDO 70 W 65 % CDO 100 W 60 % LED 55 % 50 % 100 % 95 % 90 % 85 % 80 % 75 % 70 % 65 % 60 % 55 % 50 % percentage licht hoe dimt een lamp hoeveel dimt een lamp kosten en opbrengsten

26. Extra investeringen MOETEN binnen vijf jaar zijn terugverdiend !!! 100 % Het gaat om de planeet ! Het kan me NIET SCHELEN hoeveel het kost !!! 80 % 60 % PLL 36 W PLL 55 W SON-T 70 W 18.00 20.00 22.00 24.00 02.00 04.00 06.00 SON-T 100 W CDO 70 W CDO 100 W hoe dimt een lamp 3 uur : 100 % hoeveel dimt een lamp 4 uur : 80 % kosten en opbrengsten 5 uur : 60 % dim scenario i n d i t v o o r b e e l d ! ! 12 uur per nacht extra investeringen 52 LED’s Φ = 7.200 lm (SONT 70 W = 6.600 lm) LED terugverdientijd [jaar]

27. techniek voordelen nadelen kosten besparingen om-en-om uit passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen

28. om-en-om uit passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen

29. 1,00 cd/m2 0,4 gelijkmatigheid passief dimmen / actief dimmen

30. 0,75 cd/m2 0,4 gelijkmatigheid passief dimmen / actief dimmen

31. 3,0 lux 0,2 gelijkmatigheid passief dimmen / actief dimmen optimaliseren

32. 3,5 lux 0,4 gelijkmatigheid optimaliseren

33. 3,0 lux 0,4 gelijkmatigheid optimaliseren

34. om-en-om uit passief dimmen actief dimmen dynamisch dimmen weer / verkeer / SMS / aanwezigheidsdetectie

35. dynamisch dimmen

36. techniek voordelen nadelen kosten besparingen om-en-om uit LED 18 : PLL 36 : 23 % 24 % passief dimmen SONT 70/100 : 13 % dimbaar vsa : Є 20 / Є 60 PLL 55 : 25% dimmer : Є 40 CDO 100 : 23 % CDO 70 : 21 % actief dimmen dynamisch dimmen verlichtingskwaliteit (vooral de gelijkmatigheid) te sterk aangetast aansturen via hulpaders makkelijk te realiseren relatief weinig 50% makkelijk te realiseren (bijv. inbouwen bij fabrikage) af fabriek afhankelijk van het dimscenario een dimmer in het armatuur of een regelaar in de aansluiting elke lichtmast moet apart geprogrammeerd worden makkelijk instelbaar (‘druk op de knop’) ombouw ter plaatse herprogrammeren (combineren met remplace) af fabriek + Є 70 centrale aansturing, bijvoorbeeld via glasvezel de kosten van infrastructuur en regelapparatuur hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten makkelijk instelbaar (‘één druk op de knop’) afhankelijk van het dimscenario via weersensoren, verkeerslussen, SMS, draadloos (detectie) afhankelijk van de externe variabelen en van de uitgangspositie past zich ‘real time’ aan, aan de omstandigheden de kosten van infrastructuur en regelapparatuur hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten

37. techniek voordelen nadelen kosten besparingen om-en-om uit verlichtingskwaliteit (vooral de gelijkmatigheid) te sterk aangetast aansturen via hulpaders makkelijk te realiseren relatief weinig 50% makkelijk te realiseren (bijv. inbouwen bij fabrikage) af fabriek afhankelijk van het dimscenario verlichtings een dimmer in het armatuur of een regelaar in de aansluiting dimbaar vsa : Є 20 / Є 60 elke lichtmast moet apart geprogrammeerd worden niveau dimmer : Є 40 makkelijk instelbaar (‘druk op de knop’) optimaliseren ombouw ter plaatse maatschappelijke gevolgen herprogrammeren (combineren met remplace) milieu doelstellingen af fabriek + Є 70 dimmen dimmen actief dimmen centrale aansturing, bijvoorbeeld via glasvezel de kosten van infrastructuur en regelapparatuur hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten makkelijk instelbaar (‘één druk op de knop’) verlichtings kwaliteit afhankelijk van het dimscenario (> 20 jr) via weersensoren, verkeerslussen, SMS, draadloos (detectie) PLL 24 : 15 % afhankelijk van de externe variabelen en van de uitgangspositie dynamisch dimmen past zich ‘real time’ aan, aan de omstandigheden de kosten van infrastructuur en regelapparatuur hoog, afhankelijk van de gewenste functionaliteiten (16 jaar) PLL 36 : 18 %

38. dank u voor uw aandacht maatschappelijke gevolgen milieu doelstellingen dimmen verlichtingskwaliteit april/mei 2011 auteur : ing. D.B. van der Lugt - Liander