TÜRKÇE DİL BİLGİSİ

1. TÜRKÇE DİL BİLGİSİ CÜMLE veÖGELERİ www.ogretmen.info

2. Örnek Ah, elim yandı! Bilseniz ne kadar sevinçliyim! Ne mutlu Türküm diyene! (Atatürk) d) Tamamlanmamış cümlelerin sonuna üç nokta (...)konur. Örnek - Teyzeniz hastaymış, geçmiş olsun. Şimdi nasıllar? - Onu dün...

3. I. CÜMLENİN ÖGELERİ “Aysel Antalya’yı görmedi.” cümlesini incelediğimizde, cümleyi oluşturan ögelerin üç değişik görevde bulunduğunu görmekteyiz: yüklem, özne, tümleç. 1. Yüklem Parçadan aldığımız: “Dün sabah okula giderken seni pencereden gözlüyordum.” “Yolda bir kadına çarptın.” cümlelerinde “gözlüyordum”, “çarptın” sözcükleri bir iş, oluş, eylem bildirmektedir. İş, oluş, eylem bildiren bu sözcükler birer fiildir. Cümledeki görevleriyle, “yüklem” dir.

4. Bir cümledeki varlıkların yaptığı işi, eylemi, içinde bulunduğu oluşu bildiren sözcüklere “yüklem” denir. Örnek Yaşlı kadın yavaş yavaş dışarı çıktı. yüklem İlk öğrenimi bu kentte yaptın. yüklem Babası bilgisayar almış. yüklem Yüklem, sözcük dizilerine cümle niteliği kazandıran bir ögedir. Bu nedenle cümlenin temel ögesi sayılır. Tek bir yüklemle de cümle kurulabilir. Bu tip cümlelerin bir tek ögesi varmış gibi görünse de, özne, yüklenim sonundaki kişi ekinde gizlidir. Açıkça söylenmeyip yüklemin sonundaki kişi ekinde gizli olan özneye “gizli özne” denir.

5. Örnek Kaçtım. yüklem - Kaçan kim? - Ben (gizli özne) Ağlıyordu. yüklem - Ağlayan kim? - O (gizli özne)

6. 2. Özne “Özlen yarın Gaziantep’e gidecek.” “Berk annesini özlemişti.” “Ağaçlar yapraklarını döktü.” cümlelerinde “Özlen” kelimesi eylemi yapan varlığı, “Berk” kelimesi oluş içinde bulunan varlığı, “ağaçlar” kelimesi de oluş içinde bulunan varlığı bildirmektedir. “Özlen”, “Berk”, “ağaçlar” kelimeleri bu nedenle cümlelerin özneleridir. Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi, eylemi yapan ya da oluş içinde bulunan varlığa “özne” denir.

7. Özneyi bulmak için, yükleme “Kim?” ya da “Ne?” sorularından birisi sorulur. Örnek Atatürk 1881 yılında Selânik’te doğdu. özne yüklem (Doğan kim?) Murat karı çok seviyordu. özne yüklem (Seven kim?) Bir karga ağaçta yuva kurdu. özne yüklem (Kuran ne?)

8. Ben dondurmayı çok severim. özne yüklem (Seven kim?) Onlar bu eve dün taşındılar. özne yüklem (Taşınan kim?) Kızcağız tir tir titriyordu. özne yüklem (Titreyen kim?) Babam eve bir balıkla döndü. özne yüklem (Gelen kim?)

9. Özne-yüklem uyumu: a) Özne hangi şahıs ise, yüklem de aynı şahıs ekini alır. Buna “özne-yüklem uygunluğu” denir. Örnek O, 1972’de Bandırma’da doğdu. özne yüklem Siz, ilk defa yazı hayatınıza nasıl başladınız? özne yüklem Murat okula doğu koştu. özne yüklem

10. b) Şayet özne birden çok ise, o zaman yüklemlerde bazı değişmeler olur. Aşağıdaki cümleleri inceleyelim: qAli, Murat ve ben, Pamukkale’yi çok severiz. özne yüklem (Öznelerden biri birinci tekil veya çoğul şahıs ise yüklem birinci çoğul şahıs eki alır.) qAli, Murat ve siz, Pamukkale’yi çok seviyorsunuz. özne yüklem (Öznelerden biri ikinci tekil ya da çoğul şahıssa, yüklem ikinci çoğul şahıs eki alır.)

11. qAli, Murat ve o, Pamukkale’yi çok seviyorlar. özne yüklem (Öznelerden biri üçüncü tekil şahıs ya da çoğul şahıssa, yüklem üçüncü çoğul şahıs eki alır.) qAli, Murat ve sen, Pamukkale’yi çok severiz. özne yüklem (Birden çok öznenin içinde birinci, ikinci ve üçüncü tekil veya çoğul şahıs zamirleri bulunursa, yüklem birinci çoğul şahıs olur.)

12. c) Bir cümlede özne tekil bir şahıssa, yüklem de tekil; çoğul bir şahıssa yüklem de çoğul olur. Örnekler Yaşlı kadın kapıya vurdu. özne yüklem Ahmet ödevlerini yaptı. özne yüklem Çocuklar vazoyu kırdılar. özne yüklem

13. d) Özne, insan dışındaki bir varlıksa (cansız varlıklar, hayvanlar, bitkiler) çoğul olsa bile yüklem tekil olur. Örnekler Ağaçlar çiçek açtı. özne yüklem Mor menekşeler, yoksul camları süslüyordu. özne yüklem Köpeklerhavlıyordu. özne yüklem

14. e) Öznelerin çoğul hayvan, bitki veya cansız varlıklar olan cümlelerde kişileştirme sanatı yapılmışsa, yüklemleri de çoğul olur: Örnekler Ormandaki tüm hayvanlar, kurnaz tilkinin yaptıklarını anlatıyorlardı. özne yüklem f) Özne, birin üstündeki sayı sıfatlarıyla veya birçok, birkaç gibi belgisiz sıfatlarla kurulmuş bir sıfat tamlamasıysa, yüklem tekil olur: Örnekler Dört çocuk parka gitti. özne yüklem

15. Birkaç adam bahçe duvarına yaklaştı. özne yüklem Üç turist otelde kaldı. özne yüklem g) Özne topluluk ismiyse, çoğul olsa bile yüklem tekil olur. Örnek Aileler, çocuklarının eğitimini düşünmek zorundadır. özne yüklem h) Özne, vücut organlarını gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur.

16. Örnekler Gözlerigörmez oldu. özne yüklem Kulakları az işitiyor. özne yüklem ı) Öznesi, çoğul, soyut olan isimlerin yüklemi tekil olabilir. Örnek Dostlar alışverişte görsün. özne yüklem Duygularım sanki yok oldu. özne yüklem i) Özne zamanı gösteren çoğul bir sözcükse yüklem tekil olur. Örnek Aylar, yıllar birbirini kovaladı. özne yüklem

17. j) Yüklemleri “var”, “yok” sözcüklerinden biri olan cümlelerde özneler, çoğul da olsa yüklem tekil olur. Örnekler Mersin’de çok güzel parklarvar. özne yüklem Okulda kimseleryok. özne yüklem Ancak, bazen “yok” kelimesini çoğul olarak kullanırız. Örnek Bahçede yoklar. k) Saygı göstermek amacıyla özne tekil, yüklem çoğul kullanılır.

18. Örnekler Cumhurbaşkanımız yarın Paris’e gidecekler. özne yüklem Sayın Valimiz de toplantıda bulunacaklar. özne yüklem 3. Tümleç “Sizi bahçede gördük.” “Öznur bugün gelecek.” cümlelerindeki “bahçede”, “bugün” kelimeleri yüklemi yer ve zaman bakımından tamamlamaktadır. “bahçede” ve “bugün” kelimeleri, bu nedenle, cümlelerin tümleçleridir.

19. Bir cümlede yüklemi yer, zaman, sebep, araç ya da hâl gibi çeşitli yönlerden tamamlayan kelime ya da kelime gruplarına “tümleç” denir. Düz tümleç (nesne) Dolaylı tümleç Zarf tümleci Edat tümleci Tümleç çeşitleri a) Düz tümleç (nesne) “Kaptan gemiyi hareket ettirdi.” “Murat resim yapıyor.” cümlelerinde “gemiyi”, “resim” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş, hareket ve oluşlardan etkilenen varlıkları göstermektedir. “gemiyi” ve “resim” kelimeleri bu nedenle bu cümlelerin nesneleridir.

20. Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir. İki çeşit nesne vardır. Belirtisiz nesne: Nesne ismin yalın hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Ne?” sorusu sorulur. Örnekler Annemkitapalmış. özne belirtisiz yüklem (Kim nesne almış?) (Ne almış) Özgebilgisayarkullanıyor. özne belirtisiz yüklem (Kullanan nesne kim?) (Ne kullanıyor?)

21. Badem ağaçlarıçiçekaçtı. özne belirtisiz yüklem (Açan ne?) nesne (Ne açtı?) Muratşiirokudu. özne belirtisiz yüklem (Okuyan nesne kim?) (Ne okudu?) Belirtili nesne: Nesne ismin “-i” hâlindedir. Nesneyi bulmak için yükleme “Neyi?”, “Kimi?” soruları sorulur. Örnekler Burcudefterinikapladı. özne belirtisiz yüklem (Kaplayan nesne kim?) (Ne kapladı?)

22. Kirli havasağlığımızıbozuyor. özne belirtisiz yüklem (Bozan ne?) nesne (Neyi bozuyor?) Ayselödeviniyaptı. özne belirtisiz yüklem (Yapan nesne kim?) (Neyi yaptı?) Obenisevmiyor. özne belirtisiz yüklem (Sevmeyen nesne kim?) (Kimi sevmiyor?) Muratonuaffetmedi. özne belirtisiz yüklem (Affetmeyen nesne kim?) (Kimi affetmedi?)

23. b) Dolaylı Tümleç “Yarın parka gideceğiz.” “Kiracılar evden çıktı.” “Onları arka bahçede gördüm.” cümlelerindeki “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri yüklemin bildirdiği iş ve hareketlerin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri bildirmektedirler. Bu nedenle “parka”, “evden”, “arka bahçede” kelimeleri bu cümlelerden dolayı tümleç görevindedirler. Bir cümlede yüklemin bildirdiği iş, hareket ya da oluşun geçtiği, başladığı, ayrıldığı, bulunduğu, yöneldiği yerleri belirten tümleçlere “dolaylı tümleç” denir. Dolaylı tümleçler ismin, “-e”, “-de”, “-den” hâl eklerinden birini alırlar. Yükleme “Nereye?”, “Nerede?”, “Kime?”, “Kimde?” ve “Kimden?” soruları sorularak bulunur.

24. İlk adımlarınıbu sokaktaattın.Sen belirtili nesne dolaylı yüklem Gizli Özne tümleç (Nerede attın?) Senipenceredengördüm.Ben belirtili dolaylı yüklem Gizli Özne nesne tümleç (Nereden gördüm?) Örnekler AtatürkSelânik’tedoğdu. özne dolaylı yüklem (Kim tümleç doğdu?) (Nerede doğdu?) ReşitParis’egitti. özne dolaylı yüklem (Kim tümleç gitti?) (Nereye gitti?)

25. Ana fikrinikonuşmanın giriş bölümündebelirtmiş. O belirtili dolaylı tümleç yüklem Gizli nesne (Nerede belirtmiş?) Özne Öğretmenöğrencilerinedersanlatıyordu. özne dolaylı belirtisiz yüklem (Kim tümleç nesne anlatıyor?) (Kime anlatıyordu?) Annembiziyanınaçağırdı. özne belirtili dolaylı yüklem nesne tümleç (Nereye çağırdı?)

26. c) Zarf Tümleci “Berk bugün doktora gidecek.” “Sabah çok geç kalktım.” “Kahveyi sütlü içerim.” cümlelerindeki, “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri yüklemleri; durum, zaman, miktar yönünden tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “bugün”, “çok geç”, “sütlü” kelimeleri zarf tümlecidir. Cümlede yüklemin bildirdiği eylem ya da oluşu yer, zaman, hâl, azlık-çokluk bakımlarından tamamlayan tümlece “zarf tümleci” denir. Zarf tümleçleri yükleme “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Nereye?”, “Ne kadar?” soruları sorularak bulunur.

27. Uyarı: “Nereye?” sorusuna cevap veren “içeri, dışarı, yukarı, aşağı, ileri, geri, öte, beri” gibi kelimeler yer zarfı oldukları için cümle içinde “zarf tümleci” görevi görürler. Ancak bu kelimeler, ismin hâl eklerini aldıkları takdirde, zarf tümleci görevinde bulunmazlar. Örnekler Ayselgelecek seneüniversiteyebaşlayacak. özne zarf tümleci dolaylı tümleç yüklem (Ne zaman başlayacak?) Atatürk1881’deSelanik’tedoğdu. özne zarf tümleci dolaylı tümleç yüklem (Ne zaman doğdu?)

28. Geceleripenceredenşehrin ışıklarınıseyrederim. Ben zarf tümleci dolaylı belirtili nesne yüklem Gizli (Ne zaman tümleç özne seyrederim?) Şafakla beraberyolaçıktık. Biz zarf tümleci dolaylı yüklem Gizli (Ne zaman tümleç özne çıktık?) Birkaç gün sonratatileçıkacağız. Biz zarf tümleci dolaylı yüklem Gizli (Ne zaman tümleç özne çıkacağız?) Yolculartelaşlavapurabindiler. özne zarf tümleci dolaylı yüklem (Nasıl tümleç bindiler?)

29. Güneş batıncaşehrin ışıklarıbirer bireryandı. zarf tümleci özne zarf yüklem (Ne zaman tümleci yandı?) (Nasıl yandı?) Akşama doğruhavabirdenbozdu. zarf tümleci özne zarf yüklem (Ne zaman tümleci bozdu?) (Nasıl bozdu?) d) Edat Tümleci “Ahmet gemiyle gidecek.” “Mutlu olmak için kitap okuyun.” cümlelerindeki “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri yüklemi sebep ve vasıta bakımından tamamlamaktadırlar. Bu nedenle “gemiyle”, “mutlu olmak için” kelimeleri edat tümlecidir.

30. Mutlu olmak içinkitapokuyun. Siz edat tümleci belirtisiz yüklem Gizli (Niçin nesne özne (okuyun?) Bir cümlede yüklemin anlamını sebep, araç vb. yönlerden tamamlayan tümleçlere “edat tümleci” denir. Edat tümlecini bulmak için yükleme “Ne ile?, “Kim ile?”, “Ne için?”, “Kim için?” soruları sorulur. Örnekler AblamGaziantep’euçaklagidecek. özne dolaylı tümleç edat tümleci yüklem (Ne ile gidecek?)

31. Bir zamanlarkardeşimleiyianlaşırdım. Ben zarf tümleci edat tümleci zarf yüklem Gizli tümleci özne (Kiminle anlaşırdım?) Kardeşimin binmesi içinbahçeyesalıncakkurdum. Ben edat tümleci dolaylı belirtisiz yüklem Gizli (Ne için kurdum?) tümleç nesne özne Resim yapmak içindeniz kenarınaindi.O edat tümleci dolaylı yüklem Gizli (Ne için indi?) tümleç özne Yaş günü içinkazakörüyor.O edat tümleci belirtisiz yüklem Gizli (Ne için örüyor?) nesne özne

32. Dersimizbitti… www.ogretmen.info