نقد طبقه بندی های علوم

1. نقد طبقه بندی های علوم موسسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام نور

2. خصوصیات یک رده‌بندی مطلوب: • به صورت ناخودآگاه نظم منطقی را به ذهن منعکس دارد. • نقشه علوم و نظام عالم را به سادگی در ذهن ترسیم نماید. • ساده و مختصر باشد. • دسترسی به کتاب ها را تسهیل بخشد. • نوشتن و یادسپاری آن آسان باشد. • دارای انعطاف باشد یعنی بتوان به آن در صورت نیاز چیزی افزود(قابلیت ارتقاء تا بی نهایت).

3. رده بندی دهدهی دیوییDewey Decimal Classification (DDC) • مبدع مدل: ملویل دیویی (1876) کتابدار امریکائیMelvil Louis Dewey. • عنوان مدل طبقه بندی: دهدهی دیویی. • منطق مدل: . • اولین برش: رشته های دانش بشری. • دومین برش: موضوعی یا شمارشی از کل به جزء. • نوع رده بندی: تحلیلی ترکیبی. • نقد مدل:

4. ناديده گرفتن اصل سهولت عمل در طرح اين نظام چرا كه در آن جنبه‌هاي عملي گاه تحت‌الشعاع مسائل فلسفي و ذهني قرار گرفته است .علت اين امر در پيروي طرح ديويي از طرح رده‌بندي هريس است. • از أصل تباین اقسام که از جمله شرائط تقسیم‌بندی در منطق است، بی‌بهره است. ده رده اصلی بدون وجه در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. • توزيع نامتناسب شماره‌ها ميان موضوع‌هاي مختلف، كه سبب شده به بعضي از آنها شماره‌هاي طولاني و اعشاری اختصاص يابد. • تأكيد رده‌بندي ديويي بر جنبه‌هاي مختلف فرهنگي و اجتماعي غربي، كه به ‌ويژه در تخصيص شماره‌هاي متعدد به مباحث غربي و مسيحي تبلور مي‌يابد، و نيز نگاه گذراي آن به مباحث مربوط به ساير كشورها و فرهنگ‌ها. • بسياري از موضوعاتي كه در روزگار ديويي داراي اهميت بودند و از بخش‌هاي اصلي نشانه برخوردار شدند، همپاي ساير موضوع‌ها پيشرفت نكرده‌اند و موضوع‌هايي كه در آن زمان نسبتاً بي‌اهميت بودند، امروزه به شاخه‌هاي بسيار تخصصي و فني بدل شده‌اند. • علوم انسانی که از مهم‌ترین شاخه‌های دانش است در ده محور اصلی یا محورهای فرعی مشاهده نمی‌شود. • جدائی زبان (400) از ادبیات (800) نمونه‌ای از جدا بودن رشته‌های مرتبط است. • عدم تناسب بعضی از رده‌بندی‌ها؛ مثلا روانشناسی جزء تقسیم فرعی فلسفه ذکر شده و ورزش و تفریحات زیر مجموعه هنر (700). • بی‌طرفانه طراحی نشده است، دین اسلام و شرقی‌ها جایگاهی در این رده بندی ندارند. • به مراجعه کننده دید شبکه‌ای یا ارتباط‏یاب نمی‌بخشد، یعنی جایگاه و ارتباط علوم با یکدیگر در این نوع رده‌بندی مشخّص نیست، البته این مشکل منحصر به این نظام نیست.

5. طلعت همّام : از مهمترین اشکالات رده‌بندی دیوئی این است که در هیچ مرحله‌ای از تقسیمات فرعی نمی‌توان چیزی را به آن افزود. این موجب اختلال در امر تنظیم کتابخانه می‌شود . چون کتابدار نمی‌تواند چیزی به موضوعات اضافه کند و مجبور است که کتاب را به هر موضوع که تشخیص می‌دهد نزدیک نماید. به همین جهت نظام دیوئی دائما در حال تغییر و تعدیل می‌باشد(مائة سوال فی المکاتب و التوثیق و الارشیف الصحفی. طلعت همام.) • محمد ماهر حمادة و علی القاحی در کتاب خود اشکالات رده‌بندی را چنین ذکر کرده اند: رده‌بندی دیوئی یک نظام کاملا محلی و امریکایی است که در آن طرح اهمیت بسیار زیادی به موضوعات امریکایی داده شده است و نسبت به تمدن شرق و علوم شرقیان اهمال و مسامحه گزیده است و راهی به آنان در رده بندی خود جای نداده است ؛ مگر کوره راهی که باید همه چیز خود را از آن عبور داد . اشکال مهم دیگر آن این است که لغت (زبان) را از ادبیات جدا کرده است.(تنظیم المکتبة المدرسیه، محمد ماهر حمادة و علی القاحی، چاپ سوم ، 1405.ق.) • هوشنگ ابرامی نیز بیان می‌دارد که : درهر دو طرح دیوئی و کتابخانه کنگره که موضوعات بر اساس نظام شمارشی مرتب می‌شوند سایه هایی از نفوذ فکری طراحان که شاید بتوان نام تعصب داد نمایان است . مثلا در رده‌بندی دیوئی مذهب(200) تحت تاثیر مذهب پروتستان است و تاریخ(900) تحت تاثیر گرایش آنگلو امریکن است. یا در رده‌بندی کنگره بیش از هر چیزی نیازهای ایالت متحده امریکا مطرح است.(اصول فهرست نویسی و طبقه بندی. مارگارت مان، ترجمه هوشنگ ابرامی.)

6. مرحوم طاهری عراقی در مقدمه گسترشی که به موضوع دین اسلامی در رده‌بندی دیوئی داده‌اند می‌نویسد: در ایران دیری است که بسیاری از کتابخانه ها بر اساس نظام دیوئی نظم گرفته اند ولی چون این طبقه بندی برای کتابخانه های غرب نوشته شده است در آن به مباحث خاص فرهنگ ملل دیگر به خصوص شرق چندان توجهی نشده است و از آن هنگام که این رده‌بندی در کتابخانه های جهان استفاده شد دیوئی چنین تغییرات را روا دانست. قسمتهای مربوط به ایران و جهان اسلام نیز در طبقه‌بندی دیوئی به سبب عدم احتیاج کتابخانه های غرب و یا به علل دیگر تفصیلی ندارد. چندان کوتاه است که کتابخانه های شرقی و ایرانی بکار نمی‌آید قسمت دین اسلام در طبقه بندی دیوئی گذشته از خطا و نقصان نیز خالی نیست. ترتیب و توالی موضوعات به سنت علمی اسلامی نیز مغایرت دارد.(رده بندی دهدهی دیوئی اسلام. احمد طاهری عراقی، ویرایش سوم، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.1372)

7. جناب آقای هوشنگ اعلم ایشان معقدند که ادامه دادن تقسیمات فرعی اندیسها با مشکلات و ابهاماتی همراه می‌شود . عیب دیگر رده‌بندی دیوئی شماره گذاری در یک خط و به صورت افقی به عمل می آید و لذا فقط امکان یک نوع تقسیم فرعی وجود دارد. یعنی تطویل صف ارقام که عقلا نهایتی ندارد . این قضیه سبب قرائت سخت می شود . مشکل دیگر اینگه توازی و تقارن موضوعات مشابه را نمی‌توان دقیقا رعایت کرد و این اشکال ترتیب و تقارن و نظم سلسله ارقام را بر هم نمیزند(میزند) و گاهی به تنها کمکی به حافظه نمی‌کند بلکه باعث تشویش حافظه میگردد. • مشکل دیگر این است که تقسیم بندی های فرعی که با صفر(0) شروع می‌شود کار آسان و ساده ای نیست و گاهی متاسفانه باعث خلط مفاهیم می‌گردد.(نشریه کتابداری. دفتر دوم ، ترجمه متن گزارش مجمع پاریس درباره طبقه بندی دهگانه 1960، هوشنگ اعلم.)

8. نقص در نظم جامع منطقی (منظور نظمی است که «چرا» در مقابل جایگاه هر علم پاسخ منطقی داشته باشد.) • یکی از ایرادات وارد بر نظامهای رده بندی موجود، نداشتن نظم منطقی میان علوم و روشن نبودن چرایی قرار گرفتن هر علم در جایگاهی خاص است. به عنوان مثال علم اخلاق که مربوط به رفتار صحیح انسان است زیر مجموعه فلسفه که موضوعش شناخت احکام وجود و شکل هستی است، رده بندی شده است. یا ادبیات و زبان که در یک فضا بوده و اشتراکات زیادی دارند در رده بندی دیویی در دو دسته کلّی متفاوت و آنهم با فاصله قرار گرفته‌اند. • آنچه ساختار کلی رده‌بندی های حاضر را شکل داده است، وضعیت علوم و به تعبیر بهتر وضعیت نشر کتب مربوط به علوم در زمان تهیه آنها بوده است. بر این اساس یکی از ایرادهایی که به رده بندی مانند دیویی گرفته شده است، مربوط به این تأثیر و به تعبیر سرپرست ویرایش 22 آن: کی.کاشیک، «ساختار قرن نوزدهمی آن» است. به طوری که اگر امروز قرار بود این رده بندی از ابتدا تنظیم شود، شکل کاملاً متفاوتی پیدا می‌کرد.(راهنمای عملی ویرایش 22 رده بندی دهدهی دیویی ص 3)

9. ضعف هویت تحقیقی و آموزشی • آیا نظام رده بندی تنها برای رساندن کتاب مورد نظر مراجعه کننده به دست اوست؟ کتابخانه محلّ بالابردن معرفت و دانش است. علم تنها مجموعه‌ای از اطلاعات نیست؛ هویت علم و ارزش آن در گرو کشف حقائق هستی است. در قسمت ضرورت طبقه بندی گذشت که کشف حقیقت متوقّف بر شناخت «شبکه هستی» و جایگاه هر موضوع در کلّ هستی و مجموعه ارتباطات آن است. • مجموعه علوم در طرحهای رده بندی موجود، گرچه ارتباطاتی فی الجمله با هم دارند، ولی مروری کلّی بر آنها دیدی جامع از عالم وجود به دست نمی‌دهد. • کتابخانه مطلوب (و همینطور هر بانک اطلاعاتی) مجموعه‌ای است که هر کس در آن وارد می‌شود، با بررسی آن ارتقاء دید نسبت به موضوع پیدا کند و افق فکری او گسترش یابد نه صرفاً به اطلاعات او اضافه شود.

10. داشتن جهت گیری • از مهمترین اشکالات نظامهای طبقه بندی موجود، مبانی نظری و فکری پیشینی حاکم بر آنهاست. به عنوان مثال در این طرحها علوم انسانی، نسبت به علوم طبیعی که نام علوم پایه را به خود گرفته‌اند، فرعیت دارند. این مبنا با توجّه به نظام فکری غالب غرب که اولویت را به نیازهای جسمی انسان می‌دهد، توجیه دارد، ولی بر اساس نگرش توحیدی اسلام که نیازهای معنوی را دارای اولویت می‌داند، مسأله باید به عکس بوده و در نتیجه علوم انسانی محور قرار بگیرند. • یکی از نمونه‌های بی‌طرف نبودن، با مقایسه رده مسیحیت با سائر ادیان در رده بندی دیویی روشن می‌شود. میزان رده اختصاص یافته به مسیحیت با اسلام در یکی از منابع به این شکل تصویر شده است(سفارش نامه طرح نهاد کتابخانه های عمومی کشور برای طراحی رده بندی http://iranpl.ir/Portal/Home/Default.aspx)

12. رده بندی کنگره((Library of Congress Classification • مبدع مدل: گروهی از متخصصین تحت نظارت جیمز هنسون و چارلز مارتل در سال 1902 • عنوان مدل طبقه بندی: کنگره. • منطق مدل: مبنای منطقی و فلسفی ندارد. • اولین برش: موضوعی(بر اساسکتاب های موجود در کتابخانه کنگره آمریکا). • دومین برش: موضوعی یا شمارشی از کل به جزء. • نوع رده بندی: شمارشی. • نقد مدل: • اين رده بندي به منظور تنظيم و رده بندي کتابهاي موجود در کتابخانه کنگره آمريکا بوجود آمد. بنابراين اين رده بندي نظام فلسفي نداشت و بر اساس یک نقشه اولیه از دانش صورت نگرفت. • تقسیم محورهای اصلی به 21 قسمت پشتوانه علمی و منطقی ندارد. • به نظام فکری – فرهنگی مراجعه کننده، ارتقائی نمی بخشد. • اين نظام براي مجموعه كتابخانه هاي جوامع خاصي تدوين شده و عدم آشنايي كتابداران آنها با فرهنگ وآداب ورسوم واعتقادات ساير جوامع سبب شده در حوزه هايي مانند علوم اجتماعي وعلوم انساني و دين گسترش هاي لازم صورت نگرفته باشد. • بی‌طرفانه طراحی نشده است و جهانی نیست لذا تاریخ عمومی آمریکا و تاریخ محلی جزو محورهای اصلی شمرده شده است.

13. ادامه نقد کنگره: •  متناسب كردن رده هاي كنگره با مباحث مربوط به ايران واسلام و گسترش آنهاازسال 1347همزمان با تاسيسمركز خدمات كتابداري درايران مطرح گرديدواولويت هاي آن به ترتيب 1)دين اسلام 2)زبان وادبيات ايراني3)تاريخ وجغرافياي ايران4) فلسفه اسلامي 5)هنرها وصنايع ظريف ايران تعيين شد. • انواع گسترش‌ها. گسترش‌هاي تهيه‌شده در ايران را مي‌توان به چهار گروه زير تقسيم كرد: • گسترش‌هاي فرا ملي، مانند دين اسلام، فلسفه شرق، و فلسفه اسلامي؛ • گسترش‌هاي مربوط به ايران، از قبيل زبان‌ها و ادبيات ايران، سازمان‌هاي اداري ايران، موسيقي ايران، هنرها و صنايع دستي ايران، و تاريخ و جغرافياي ايران؛ • گسترش‌هايي كه جنبه ملي ندارند اما در بخش‌هايي با ايران مربوط هستند، مانند ادبيات ارمني و ادبيات عربي؛ • موضوع‌هاي تخصصي، مانند نفت.

14. رده بندی کولُن (cc)Colon Classification • مبدع مدل:رانگاناتانS. R. Ranganathan • عنوان مدل: کولُن. • منطق مدل: تحلیل موضوع به عناصر تشکیل دهنده آن با الهام از فلسفه ارسطو • اولین برش: رشته های دانش بشری. • دومین برش: موضوعی یا شمارشی از کل به جزء. • نوع رده بندی: چهریزه ای Facets یا ترکیبی. • نقد مدل:

15. مبدع مدل:پل اتله (1869-1944) و هنری لافونته (1854-1943) • عنوان مدل: دهدهی جهانی UDC. • منطق مدل: • اولین برش: رشته های دانش بشری. • دومین برش: موضوعی یا شمارشی از کل به جزء. • نوع رده بندی: تحلیلی ترکیبی. • نقد مدل: • روند آرام روزآمد کردن آن • چون این رده بر اساس رده دیویی طراحی شده؛ ضعفهای آن را نیز به ارث برده است. (البته در طی سالها تلاش شده است یا ضعفها از بین رفته یا کاهش یابد. از جمله جابجایی رده زبان به رده ادبیات و خالی شدن رده ۴ است.)

16. رده بندی دودویی • مبدع مدل: غلامرضا فدائی • عنوان مدل: دودوئی جهانی • منطق مدل: ترکیبی. • اولین برش: انسان و طبیعت. • برش های بعدی: به صورت دوگانه تا پایان طبقه بندی. • نوع رده بندی: • نقد مدل: • متعلق علم یا به تعبیر ایشان تجلّی حقیقت، انسان و طبیعت قرارداده شده و از ماوراء طبیعت که خود متجلّی است سخنی نیست. • حیث و برش تقسیم، نظام منطقی ثابتی ندارد. مثال

17. مبدع مدل: سید محمد مهدی میر باقری. • عنوان مدل: ندارد. • منطق مدل: حاکمیت ارزش بر بینش و بینش بر دانش. • اولین برش: ندارد. • دومین برش: ندارد. • نوع رده بندی: ندارد. ایشان کلیاتی را بیان کرده اند که عبارت است از: • نقد مدل:

18. مبنای و ملاک دکتر میرباقری در هماهنگ سازی حوزه های اندیشه • ارائه مبناي جديد در معرفت شناسي:(كيفيت اراده انسان در كيفيت فهم دخالت مي‌كند.) • حاكميت اراده بر شكل گيري معرفت(عملیات تفکر يك تعامل ارادي بين انسان و دو دستگاه در عالم: دستگاه نبی اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، دستگاه ابلیس لعین) • محور قرار گرفتن منطق حجيت به جاي منطق مطابقت(منطقي كه بايد بر فهم ما حاكم شود منطق حقانيت و منطق عبادت است و منطق اكتشاف، منطق تبعي مي‌شود.) • قرار گرفتن وحي به عنوان محور هماهنگي همه اطلاعات(عمل فهم در حوزه های مختلف بر محور وحی = هماهنگی همه ادراکات) • حاكميت منطق حجيت بر منطق كشف در اين ديدگاه بر خلاف ديدگاه حاكم در علم اصول(برگرداندن پايگاه حجيت در علم اصول به تسليم بودن به ولايت خداي متعال و به تقواي فرهنگي. نتيجه تقواي فرهنگي، نظام يقين  مي‌شود.) • تعبد و تقواي فرهنگي مبناي منطق حجيت در اين نگاه(پايگاه اصلي حجيت، تعبد در عمل و تقوا در عمل فرهنگي و فكري است. تقواي  فرهنگي؛ يعني منطقي كه تبعيت «خود عمل فهم» را از ولايت الهي تضمين مي‌كند. ) • عدم تعريف عقلانيت ديني به كشف، در مبناي جديد معرفت شناسي(عقلانیت دینی یعنی: عقلانيتي كه به حجيت برسد. معيار حجيت هم تبعيت از وحي مي‌شود. اين عقلانيت اگر در دانش تجربي و دانش نظري جاري شد حتماً حجت است.) • شاید نظام یقین به بیان ایشان اینگونه باشد: • تعبد و تقوای فرهنگی ------ تفکر و فعالیت علمی ------- یقینی که حجیت دارد

19. توضیح مراد از «تقوی فرهنگی» توسط مؤلف • سؤالات متوجه این مدعای استاد میرباقری: • این منطق و ملاک چیست؟ • اثبات نیاز به «تبعیت از ولایت الهی» برای رسیدن به حق؟ • اصل ولایت الهی از چه طریقی، حجیتش اثبات میشود؟ • آنچه از ولایت الهی به ما رسیده (ولایت منقول)، حجیتش از چه راهی اثبات میشود؟

20. مبدع مدل: علی اکبر رشاد. • عنوان مدل: طبقه بندی علوم انسانی. • منطق مدل: جامعیت و مانعیت، جهت‌مندی(عوامل ده گانه : مبانی و مصادر، منطق تكوّن و تطوّر، روش حل مسئله، موضوع و مسائل، قلمرو، كاربرد، كاركردها، غایت، هندسه معرفتی و ساختار اصولی آن علم). • اولین برش: انسان و طبیعت. • برش های بعدی: به صورت دوگانه تا پایان طبقه بندی. • نوع رده بندی: ندارد. • نقد مدل: • طبقه بندی اختصاص به علوم انسانی دارد. • در منطق یکی از شرائط روش تقسیم، وحدت ملاک و وجه جامع مقسم است که دراین تقسیم بندی لحاظ نگردیده است.