„ Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku ”

1. Kierunki rozwoju społecznego w aspekcie wpływu na gospodarkę energetyczną Autorzy: mgr Marzena Majer dr Joanna Martyka Mgr Katarzyna Nowak dr Konrad Tausz „Zeroemisyjna gospodarka energią w warunkach zrównoważonego rozwoju Polski do 2050 roku”

2. Pojęcie rozwoju społecznego Definicja Banku Światowego: rozwój społeczny to transformacja społeczeństw, przy uwzględnieniu kultury kraju i potrzeb wszystkich obywateli, niezależnie od ich statusu materialnego; tak więc, rozwój społeczny oznacza zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa, jego preferencji, społecznych kryteriów i zasad działalności, wzorców zachowań, postaw i świadomości służących doskonaleniu współżycia i współpracy ludzi i odpowiedniemu ich udziałowi w efektach rozwoju gospodarczego.

3. Elementy i efekty rozwoju społecznegoElementy rozwoju społecznego: - dorobek naukowy i kulturalny, jego jakość i tempo pomnażania, - dostępność efektów rozwoju gospodarczego, - zmiany we wzorcach, postawach oraz świadomości jednostek i grup społecznych.Efekty rozwoju społecznego- powiększenie dorobku naukowego i kulturalnego,- poprawa warunków bytu ludności, wzrost świadczeń społecznych, - usprawnienie form współpracy- udoskonalenie współistnienia społecznego.

4. Płaszczyzny rozwoju społecznego 1. Kultura w trzech jej warstwach: duchowej, materialnej, behawioralnej. 2. Społeczne efekty rozwoju gospodarczego Kultura determinuje styl życia. Społeczne efekty rozwoju gospodarczego wyznaczają poziom życia. Relacja między kulturą a społecznymi efektami rozwoju decyduje o jakości życia. Ustalenie wzajemnych relacji przyczynowo-skutkowych między kulturą a społecznymi efektami rozwoju stanowi raczej problem natury filozoficznej: „Czy zmienione społeczeństwa powodują przemiany ekonomiczne? Czy zachodzące zmiany gospodarcze przyjmowane przez społeczeństwo, są motorem zmian w mentalności? W praktyce między tymi zjawiskami zachodzą silne relacje zwrotne i stwierdzenie, która z sił jest dla drugiej sprawcza jest niemożliwe”. Stąd też, bardzo często zjawiska społeczne i ekonomiczne (gospodarcze) włączane są do jednego obszaru nazwanego „społeczno-ekonomicznym”. Zarówno styl, jak i poziom życia wpływają bezpośrednio na wielkość i strukturę zużycia energii

5. 1. Kultura w trzech jej warstwach: duchowej, materialnej, behawioralnej. Duchowa „warstwa” kultury - mentalne cechy kultury (postawy, wzorce zachowań, wartości); wpływa na działalność ludzi, tworzenie systemów organizacji życia społecznego (prawo, organizacja państwa, instytucje), sposób utrwalania duchowej działalności (sztuka, religia, nauka), jak również system nabywania sprawności i kompetencji niezbędnych do społecznego funkcjonowania (wychowanie, kształcenie). Materialna „warstwa” kultury - materialne wytwory powstające wskutek lub pod wpływem kultury duchowej (dzieła sztuki, architektura, technika, itd.). Behawioralna „warstwa” kultury – zachowania: wspólne, regularnie występujące i zorganizowane.

6. W koncepcjach rozwoju zrównoważonego pojęcie rozwój oznacza: „Proces zmian obiektu oceniany pozytywnie z punktu widzenia określonego kryterium (lub zbioru kryteriów)”. Rolę kryterium decydującego o pozytywności zmian w rozwoju społecznym i gospodarczym pełni system aksjologiczny, rozumiany jako określony system wartości, stanowiący składową kultury. Systemy wartości dzieli się na kilka poziomów według kryterium szerokości pola etycznego (zakres podmiotowości) – egocentryzm, antropocentryzm, patocentryzm, biocentryzm, kosmocentryzm. Właściwym dla rozwoju zrównoważonego jest przyjęcie antropocentrycznego systemu wartości, uznającego podmiotowość etyczną każdego człowieka niezależnie od perspektywy czasowej i miejsca (realizacja zasady sprawiedliwości międzypokoleniowej)

7. 2) Społeczne efekty rozwoju gospodarczego (tzw. wskaźniki społecznego rozwoju określające dobrobyt), do których zalicza się: - wielkość i strukturę populacji, - tempo wzrostu populacji i czynniki je determinujące (np. śmiertelność niemowląt, średnia długość życia), - poziom wykształcenia, analfabetyzm, - dochód i ubóstwo, - strukturę konsumpcji (wydatki na żywność, mieszkanie, energię, transport, komunikację, etc.), - dostępność edukacji i służby zdrowia

8. Cel ekspertyzy: Ustalenie kierunku i zakresu rozwoju społecznego w relacji do gospodarki energetycznej Zakres – pytania problemowe: 1. Czy i jak zmieni się styl życia? 2. Czy i w jakim zakresie zmieni się poziom życia? 3. Czy i jaki sposób zmiany stylu i poziomu życia będą determinowały gospodarkę energetyczną? 4. Jaki jest stosunek społeczeństwa do zagadnień związanych z gospodarka energetyczną?

9. Wykorzystane źródła danych: Dane ze statystyki publicznej: Biuletyn Statystyczny nr 3, GUS, Warszawa 2009, Dochody i warunki życia ludności Polski, GUS, Warszawa 2008, Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 – 2007, GUS, Materiał na konferencję prasową w dniu 25 lipca 2008 r., Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 2007, 2008, Roczne mierniki gospodarcze, GUS, Warszawa 2009. Dane z publikowanych analiz, raportów, dokumentów: Czapiński J., Panek T. (red), Diagnoza społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2007, Ekspercki projekt koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2033, Warszawa, 2008, Na pierwsze 5 lat Polski w Unii Europejskiej, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, w tym Kuśmierczyk K., Piskiewicz L., Konsumpcja w Polsce w latach 2004-2008, Scenariusze rozwoju Polski do 2020 roku,Narodowy Program Foresight, Polska 2020, Raport Polska 2030, Energy Technologies: Knowledge, Perception, Measures, Special Eurobarometer 262/Wave 65.3 – TNS Opinion&Social, Brussels, 2007, O problemach współczesnego świata i perspektywach ich rozwiązywania, Komunikat z badań BS/163/2002, CBOS, Warszawa, wrzesień 2002, A Survey of Public Attitudes towards Climate Change and Climate Change Mitigation Technologies in the United States: Analyses of 2006 Results, Curry T.E., Ansolabehere S.&Herzog H., Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, 2007, O problemach energetyki, Komunikat z badań BS/123/2008, CBOS, Warszawa, sierpień 2008, Energy: Issues, Options and Technologies. Science and Society, Eurobarometer, EUR 20624, Brussels 2002, Energy Technologies: Knowledge, Perception, Measures, Special Eurobarometer 262/Wave 65.3 – TNS Opinion&Social, Brussels 2007. . .

10. Kulturowa płaszczyzna przewidywanych zmian Styl życia Wyznaczniki - model rodziny, struktura konsumpcji, stosunek do dobra wspólnego (społeczeństwo obywatelskie). Preferencje i dokonywane w tym zakresie wybory wynikają z postaw i przyjętych wzorców stanowiących konsekwencję wyznawanego systemu wartości.

11. Hierarchia wartości Polaków • Wyniki badań wskazują, że najczęściej jako wartość wskazywane jest zdrowie (65 proc. respondentów), a w dalszej kolejności: • - udane małżeństwo, • dzieci, • pieniądze i praca; • Najrzadziej: wolność i swoboda, silny charakter, wykształcenie i życzliwość oraz szacunek otoczenia. • Wartości, których waga w największym stopniu zależy od charakterystyki społeczno-demograficznej jednostki to: dzieci, udane małżeństwo, przyjaciele, wykształcenie i praca.

12. Rodzina (udane małżeństwo, dzieci) • W 2007 stwierdzono, że • wzrasta systematycznie odsetek małżeństw bez dzieci (20%), • zmniejsza się udział małżeństw z co najmniej dwojgiem dzieci, • wzrasta udział gospodarstw nierodzinnych jednoosobowych. • Przeciętna liczba osób i dzieci w gospodarstwie domowym w latach 2008 i 2030 • Rok Liczba osób Liczba dzieci • 2008 2,6 0,5 • 2030 2,3 0,3 • Zmiany wzorców prokreacyjnych i matrymonialnych prowadzą do zasadniczych zmian modelu polskiej rodziny. Na początku okresu transformacji była to rodzina z dominującą liczbą dzieci równą 2 - aktualnie jest to model z modalną liczbą dzieci równą 1, zaś deklaracje Polaków dotyczące preferowanej przez nich liczby dzieci w rodzinie wskazują, że w przyszłości nie można liczyć nawet na stabilizację na dotychczasowym poziomie. • Ponadto, zmniejszającej się liczbie zawieranych małżeństw i wzrastającej liczbie rozwodów towarzyszy coraz bardziej powszechne zjawisko kohabitacji, a także moda na życie samotne (singiel).

13. Czynniki wpływające na zmianę stylu życia • wzrost aktywizacji zawodowej kobiet, • uzyskiwanie przez kobiety wyższego poziomu wykształcenia, • zmniejszenie specjalizacji ról społecznych ze względu na płeć, • wzrost znaczenia autonomii jednostkowej, • dążenia do samorealizacji, • upowszechnienie się cech społeczeństwa miejskiego • społeczna akceptacja samorealizacji kobiet poprzez karierę zawodową i działalność publiczną • Dane GUS potwierdzają fakt wysokich aspiracji edukacyjnych Polaków, w latach 2004-2007, podobnie jak wcześniej, notuje się wzrost liczy absolwentów szkół wyższych: liczba absolwentów w latach 2004-2007 wyniosła odpowiednio: 384 tys., 391 tys., 394 tys., 410 tys. • Zmiany w obyczajowości, modelu rodziny, nastawienie na samorealizację prowadzi do zasadniczych zmian stylu życia, w tym struktury konsumpcji a tym samym wpływa na wielkość a przede wszystkim strukturę zużycia energii.

14. W Polsce coraz bardziej powszechnym staje się konsumpcyjny styl życia - orientacja materialistyczna oparta na egocentrycznym systemie wartości, • w tym: • właściwy materializm, czyli przywiązywanie większej wagi do dóbr materialnych, • zamiłowanie do zakupów. • Powszechności występowania konsumpcyjnego stylu życia, zarówno w kulturze zachodniej, jak i w krajach dokonujących transformacji ustrojowej, wydaje się najbardziej sprzyjać globalizacja. Wymusza ona bowiem określone zachowania, jak np. mobilność i konformizm.

15. Dobro wspólne a antropocentryczny system aksjologiczny Aktualnie, ponad połowa Polaków nisko ceni sobie dobro wspólne i udział w jego budowaniu. Troska o dobro publiczne najbardziej związana jest z wykształceniem i z ogólnie pozytywną postawą obywatelską (poczuciem wpływu na bieg spraw, udziałem w wyborach). To, jak również konsumpcyjny styl życia budzi to niepokój w kwestii realizacji założeń zrównoważonego rozwoju opartego na antropocentrycznym systemie wartości. W najbardziej prawdopodobnym scenariuszu rozwoju Polski do 2020 roku (słabnącego wzrostu) zakłada się unikanie przez polityków działań niepopularnych w celu utrzymania dobrych nastrojów społecznych, czego skutkiem (po 2015 roku) będzie pogarszanie się dynamiki rozwoju oraz anachronizm instytucji publicznych. Pogarszające się oceny perspektyw rozwojowych spowodują brak akceptacji społecznej dla procesu przemian i wykształcenie się postaw antyrynkowych i antyeuropejskich (utrwalenie systemu egocentrycznego). Z drugiej strony rosnące (co prawda bardzo wolno) znaczenie wykształcenia daje nadzieję na budowę społeczeństwa obywatelskiego. Przy czym czynnikiem kluczowym będzie tutaj system edukacji i transferu wiedzy.

16. Płaszczyzna społecznych efektów rozwoju gospodarczego – stan aktualny i przewidywane zmiany Poziom życia Poziom życia wyznaczany jest przez takie wskaźniki jak: - wielkość i struktura populacji, - tempo wzrostu populacji, - poziom wykształcenia, analfabetyzm, - dochód i ubóstwo, - struktura konsumpcji (wydatki na żywność, mieszkanie, energię, transport, komunikację, etc.), - dostępność edukacji i służby zdrowia.

17. Wielkość, struktura i tempo wzrostu populacji Aktualnie polskie społeczeństwo jest najmłodsze w Europie. W roku 2008 prawie 48% Polaków nie przekroczyło 35 roku życia, jednocześnie obserwuje się spadek odsetka osób w wieku produkcyjnym. Polska znajduje się we wczesnej fazie regresu demograficznego (liczba ludności spadła w latach 2004-2008 z 38173 do 38136 tys.) Prognoza demograficzna GUS z 2008 roku zakłada - w latach 2008-2035 - niewielki wzrost współczynnika dzietności w przypadku ludności miejskiej z 1,24 do 1,44 oraz stabilizację jego wartości na poziomie 1,46-1,47 na obszarach wiejskich. Liczba ludności Polski w 2035 roku zmniejszy się o 2,1 mln w porównaniu do stanu z roku 2008. Będą także narastały zmiany struktury wieku ludności: w całym okresie prognozy przewiduje się spadek udziału grupy wieku do 17 lat oraz grupy osób w wieku produkcyjnym przy silnym wzroście udziału grupy wieku 60 lat i więcej. Wzrost liczby osób w wieku emerytalnym jest tendencją ogólnoeuropejską. Wydłużenie czasu życia stanowi niewątpliwe osiągnięcie cywilizacyjne lecz równocześnie stwarza poważne problemy ekonomiczne, społeczne i kulturowe.

18. Dochody Poziom PKB per capita Polski (z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej walut) w relacji do analogicznego miernika dla UE-27 wzrósł z 48,6% w 1999 r. do 55% w 2008 r. Przyjmuje się, że w roku 2033, Polska zbliży się do średniego PKB per capita w Unii Europejskiej. Zakładając średnioroczne tempo wzrostu PKB brutto zbliżone do około 4% produkt ten w roku 2033 będzie wynosił około 250-280% w porównaniu do roku 2008. Wzrost PKB wpłynie na dochody ludności i poziom konsumpcji w gospodarstwach domowych. (wg. Foresight dla Polski w 2020 roku PKB per capita osiągnie 60% średniej unijnej) Dochody do dyspozycji brutto są jednym z najważniejszych makroczynników warunkujących wielkość konsumpcji i jej strukturę. W latach 2004-2007 zarówno nominalna, jak i realna wartość tych dochodów systematycznie rosła. Wzrastała wysokość wynagrodzeń i świadczeń emerytalno-rentowych. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto wzrosło z 2360,62 zł w 2005 r. do 2943,88 zł w 2008 r., a przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych odpowiednio z 1170,74 zł do 1418,65 zł, w wypadku rolników indywidualnych z 758,11 zł do 857,91 zł.

19. Struktura konsumpcji W latach 2004-2008 występowało wysokie tempo wzrostu spożycia indywidualnego w Polsce (z dochodów osobistych). Wynosiło ono odpowiednio: 4,7%, 2,1%, 5,0%, 5,0% i 5,4%. W strukturze wydatków Polska na tle dziewięciu innych krajów naszego regionu (Słowenii, Chorwacji, Węgier, Słowacji, Czech, Rumunii, Serbii, Bułgarii i Ukrainy) plasuje się nienajgorzej przeznaczając na żywność 28%. Najgorzej wypada Ukraina, gdzie aż 54% pieniędzy idzie na wydatki żywnościowe. W komfortowej sytuacji są Słoweńcy, którzy z domowego budżetu na zakupy w sklepie spożywczym przeznaczają tylko 17%. W strukturze ogólnego spożycia w sektorze gospodarstw domowych w latach 2004-2007 dominującą pozycję zajmowało użytkowanie mieszkania i nośniki energii. Równocześnie zaobserwowano tendencję do spadku udziału wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe, co stanowi korzystną zmianę w konsumpcji gospodarstwa domowego. Dokonujące się zmiany w strukturze konsumpcji gospodarstw domowych warunkowane były przede wszystkim poprawą sytuacji dochodowej rodzin. Wyniki badań budżetów domowych wykazały, że z roku na rok poprawia się także wyposażenie rodzin w dobra trwałego użytku, rzecz dotyczy zwłaszcza sprzętu audiowizualnego i multimedialnego oraz nowoczesnych sprzętów gospodarstwa domowego.

20. Zmiany popytu i cen energii Cena i popyt Według scenariusza bazowego (wariant zero) w 2030 roku ceny energii elektrycznej wzrosną w porównaniu do roku 2005 o 80% a popyt o 97%. W scenariuszu zakładającym wdrożenie wszystkich zobowiązań dotyczących pakietu energetyczno-klimatycznego poziom cen jest wyższy o 123% a popyt o 80%. Wydatki na energię w gospodarstwach domowych Scenariusze różnią się także skalą wzrostu udziału wydatków na nośniki energii i na energię elektryczną w budżetach gospodarstw domowych. Wzrost ten jest zdecydowanie niższy w wypadku scenariusza bazowego: w latach 2020 i 2030 udział wydatków na energię elektryczną w scenariuszu bazowym wynosi odpowiednio 5,9% i 5,6% (w 2005 r. – 3,7%), zaś przy uwzględnieniu skutków pakietu energetyczno-klimatycznego odpowiednio o 7,5% oraz 7,1%. Zróżnicowany jest ponadto udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w zależności od kategorii gospodarstw domowych. W scenariuszu uwzględniającym skutki pakietu energetyczno-klimatycznego najwyższy udział wydatków na nośniki energii i energię elektryczną występuje w przypadku gospodarstw domowych robotników oraz emerytów i rencistów, i to zarówno w perspektywie 2020 roku, jak i 2030.

21. Społeczne wyznaczniki akceptacji dla określonych rozwiązań w sferze gospodarki energetycznej Ujęte zagadnienia: Pozycja energetyki w hierarchii ważnych zagadnień (wartości) Priorytety w ramach prowadzonych polityk energetycznych Poziom wiedzy na temat źródeł energii Poziom poparcia dla wykorzystania poszczególnych źródeł energii Priorytetowe obszary badań związanych z energią Limity OZE i koszty energii Oszczędność energii

22. Pozycja ochrony środowiska i energetyki w hierarchii ważnych zagadnień (wartości) • Ochrona środowiska to ważny problem dla 12% europejczyków i 5% Polaków. W hierarchii istotnych zagadnień obywateli UE zajęło 13 miejsce, natomiast Polaków – 11 miejsce. • Zagadnienia związane z energetyką (ceny, dostawy energii) zajmują 12 miejsce w hierarchii zagadnień istotnych, zarówno u europejczyków, jak i Polaków. Są to zagadnienia ważne dla 12% obywateli UE i 4% Polaków (badania objęły 25 krajów członkowskich UE). Relatywnie niskie znaczenie przypisywane przez społeczeństwo kwestiom związanym z energetyką stanowić może barierę dla zmian wprowadzanych w energetyce i poczucie braku zasadności dla ponoszenia dużych nakładów finansowych na ten cel.

23. Priorytety w ramach prowadzonych polityk energetycznych Priorytety : zagwarantowanie niskich cen energii dla konsumentów (UE – 45%, Polska 53%), zapewnienie ciągłości dostaw energii (UE – 35%, Polska 41%) ochrona środowiska naturalnego (UE – 29%, Polska - 23%). W 2007 roku, zarówno w Polsce (59%), jak i w Unii Europejskiej (62%), zaobserwowano, że coraz większym poparciem cieszy się idea podejmowania decyzji dotyczących zagadnień związanych z energetyką na poziomie Wspólnoty.

24. Poziom wiedzy na temat źródeł energii • Poziom wiedzy dotyczącej źródeł energii wykorzystywanych w naszym kraju należy uznać za zadowalający. Wiedza ta może stanowić podstawę dla kształtowania świadomości i potrzeby zmian zachodzących w sektorze energetyki ukierunkowanej na specyficzne potrzeby krajowe. • Poziom znajomości przykładowych rozwiązań technologicznych związanych z energetyką nie jest tak dobry. W przypadku większości podanych przykładów jest on o około 1/3 niższy od średniej Unii Europejskiej. • Prawie ¼ Polaków i średnio co piąty mieszkaniec Unii Europejskiej nie rozpoznaje żadnego z przykładowych rozwiązań technologicznych związanych z energetyką. • Mniej niż 1/3 Polaków zna takie rodzaje technologii związanych z odnawialnymi źródłami energii jak energia geotermalna lub też energia oceanów, a tylko 12% deklaruję znajomość technologii wychwytywania i składowania CO2 istotnych z punktu widzenia polskiego sektora energetyki.

25. Poziom poparcia dla wykorzystania poszczególnych źródeł energii • Najwyższy poziom poparcia uzyskały: - energia słoneczna (UE – 80%, Polska – 82%), - energia wiatru (UE – 71%, Polska – 82%), - energia wodoru (UE – 65%, Polska – 61%), - energia oceanu (UE – 60%, Polska – 50%) - energia biomasy (UE – 55%, Polska 58%). • W mniejszym stopniu preferowane jest wykorzystanie nieodnawialnych źródeł energii, przy czym poziom poparcia dla ich wykorzystywania w Polsce jest wyraźnie wyższy niż w UE - gaz: UE – 42%, Polska – 57%, - ropa: UE – 27%, Polska 44%, - węgiel: UE – 26%, Polska 49%, - energia jądrowa: UE – 20%, Polska 19%.

26. Opinie na temat źródeł energii wykorzystywanych w perspektywie 30 najbliższych lat Opinie respondentów UE. Najczęściej wykorzystywanymi źródłami energii będą w kolejności: - energia słoneczna (49%), - energia wiatru (40%), - energia jądrowa (34%), - gaz (27%), - energia wodoru (21%), - energia biomasy (19%), Opinie respondentów w Polsce - energia słoneczna (44%), - energia wiatru (38%), - gaz (26%), - energia jądrowa (22%), - węgiel (21%), - energia biomasy i ropy (po 16%). Spośród kopalnych źródeł energii w największym stopniu gaz jest postrzegany jako znaczące źródło energii w dłuższej perspektywie czasu. W przypadku skali przyszłego wykorzystania węgla widoczne jest istotna różnica pomiędzy Polską, a średnią unijną. Węgiel jako ważne źródło energii w perspektywie 30 lat wskazywany jest przez 21% Polaków i jedynie 8% mieszkańców Unii Europejskiej.

27. Stosunek do wykorzystania energii jądrowej Wykorzystywania energii jądrowej towarzyszy największy sprzeciw w UE opinie taką wyraża 37% respondentów, a w Polsce aż 44% (dla porównania w przypadku wykorzystania energii odnawialnej najwyższy poziom sprzeciwu dotyczył w UE wykorzystania biomasy – 8%, w Polsce energii oceanu – 7%, natomiast w przypadku wykorzystania nieodnawialnych źródeł energii – w UE węgiel – 20%, w Polsce ropa – 10%).

28. Obywatele UE są zdania, że w perspektywie do 2050 roku największą ilość użytecznej energii będą dostarczać odnawialne źródła energii i gaz naturalny. Źródła te są także postrzegane jako najmniej kosztowne oraz najbardziej przyjazne dla środowiska.

29. Priorytetowe obszary badań związanych z wytwarzaniem energii dla europejczyków (25 krajów UE): • rozwój użycia technologii, które w tej chwili nie mają w UE szerokiego zastosowania - 29% (w Polsce 24%), dla Polaków: • ograniczenie zużycia energii – 25% (w UE 20%) w dalszej kolejności : - opracowanie nowych technologii (UE - 23%, Polska 21%), - poprawa technologii aktualnie szeroko stosowanych (UE - 19%, Polska 21%). Badania powinny dotyczyć zdaniem obywateli 15 krajów członkowskich UE głównie: • odnawialnych źródeł energii (69%), • czystszych środków transportu (51%), • fuzji jądrowej (21%).

30. Limity OZE i koszty energii Wyznaczanie obowiązkowych limitów poziomu energii uzyskiwanej z odnawialnych źródeł energii (OZE) cieszy się bardzo wysokim poparciem społeczeństw: • UE (83%), • Polski (75%). Rozwiązanie to stosowane w ramach prowadzonej polityki energetycznej powinno zatem uzyskiwać akceptację społeczną.

31. Gotowość respondentów do ponoszenia wyższych opłat za energię pochodzącą ze źródeł odnawialnych:- w Polsce 30% - w UE 45%. Akceptowalny poziom wzrostu opłat za energię pochodzącą ze źródeł odnawialnych: - do 5% dotychczasowych opłat: UE – 24%, Polska – 18%, - 6% do 10%: UE - 8%, Polska – 6%,- powyżej 10%: UE – 3%, Polska - 0% Wyniki badań opinii publicznej wskazują na pewne ograniczenia możliwości stosowania w ramach prowadzonych polityk energetycznych rozwiązań skutkujących znaczącymi wzrostami cen energii. Poziom deklaracji dotyczących gotowości ponoszenia większych opłat za energię był wyższy w przypadku uzasadniania wzrostu kosztów pozyskiwaniem energii ze źródeł odnawialnych (OZE). Świadczy to o potrzebie odpowiedniego uzasadniania konieczności wprowadzania rozwiązań związanych ze wzrostem cen energii. Możliwe do zastosowania argumenty;- wzrost wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), - zmniejszenie poziomu negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne,- zmniejszenie poziomu uzależnienia od źródeł kopalnych.

32. Oszczędność energii Największe poparcie społeczne uzyskały W zakresie działań władz związanych ze wsparciem ekonomicznym inicjatyw obywateli ukierunkowanych na ograniczanie zużycia energii: - przywileje podatkowe (UE – 40%, Polska – 42%), subsydiowanie rozwiązań służących zmniejszeniu zużycia energii (UE 48%, Polska 26%). W zakresie działań władz zmierzających do rozwoju nowych i czystszych technologii energetycznych oraz produktów: wsparcie ekonomiczne poprzez stosowanie zachęt podatkowych (31% - Polska i UE) finansowanie badań ze środków publicznych (UE – 31%, Polska – 34%).

33. Oszczędność energii Najczęściej podejmowane działania zmierzające do zmniejszenia poziomu zużycia energii dotyczą ograniczania wykorzystania oświetlenia oraz sprzętu domowego. Na ten rodzaj działań wskazuje blisko połowa mieszkańców Wspólnoty oraz Polaków uczestniczących w badaniach. Wśród kolejnych podejmowanych działań jest ograniczanie użycia ogrzewania/klimatyzacji, czy też izolacji/ociepleń domów. Natomiast działania związane ze zmianą częstotliwości i sposobu eksploatacji samochodów zdecydowanie częściej podejmowane są przez mieszkańców Unii Europejskiej niż Polaków. Najczęściej wskazywane rodzaje działań wiążą się z ograniczaniem bieżących wydatków w budżetach domowych i trudno w związku z tym jednoznacznie określić, na ile są motywowane chęcią ograniczania zużycia energii, a w jakim stopniu bieżącą kondycją finansową obywateli. Wysokim poparciem cieszy się podejmowanie przez władze działań informacyjnych związanych z ograniczaniem zużycia energii i skierowanych do społeczeństwa. Tendencja ta jest wyraźna zarówno w Unii Europejskiej jak i w Polsce. Warto zauważyć, iż blisko 40% Polaków uznaje potrzebę prowadzenia tego typu działań przez władze (w UE 25%).

34. Podsumowanie Długookresowe prognozy sprawdzają się rzadko, natomiast często pomagają zrozumieć zmiany, usystematyzować je i zidentyfikować ważne trendy oraz problemy. Pewne zmiany społeczne to: starzenie się społeczeństwa, większy liberalizm, wzrastające zdolności adaptacyjne, zmiana modelu rodziny oraz struktury konsumpcji. Zmiany niepewne: aktywność innowacyjna, przedsiębiorczość, jakość nauki i edukacji, aktywność społeczeństwa obywatelskiego Zmienia się styl życia Polaków – jednak nie w oparciu o aksjologię antropocentryczną (społeczeństwo w coraz większym zakresie charakteryzuje konsumpcyjne podejście do życia, umiłowanie wygody, dostatku oraz egoizm). Globalizm utrwala postawy konformistyczne. Poprawia się poziom życia Polaków. W perspektywie 2033 roku osiągniemy PKB zbliżone do średniej UE, co wpłynie na poprawę dochodów i wielkość oraz strukturę konsumpcji społeczeństwa. Równocześnie jednak zmniejszy się populacja, niekorzystnie zmieni struktura wieku. W kwestii przyszłości energetyki - zarówno dla Polaków, jak i obywateli UE ważnym jest zagwarantowanie niskich cen i ciągłości dostaw energii, jednak przy dbałości o ochronę środowiska. Przyszłość energetyki to – zdaniem respondentów – odnawialne źródła energii, jednak nie są skłonni do ponoszenia związanych z tym, wyższych kosztów energii. Przyszłość to edukacja oraz promowanie antropocentrycznego systemu wartości.

35. Dziękuję za uwagę!

36. Przyjęty w badaniach sposób określania poziomu aspiracji edukacyjnych dzieci nadał znaczenie porównaniu obecnego poziomu wykształcenia dzieci z poziomem ich aspiracji edukacyjnych. Z uzyskanych danych wynika, iż znaczący udział wysokiego poziomu aspiracji edukacyjnych dzieci występuje praktycznie na wszystkich poziomach kształcenia. Oczywiście w przypadku osób posiadających wykształcenie wyższe lub kształcących się na uczelniach wyższych mamy do czynienia ze zrealizowanymi, wysokimi aspiracjami edukacyjnymi. Prawie 90% dzieci posiadających wykształcenie średnie ogólne deklaruje wysoki poziom aspiracji edukacyjnych. „Zwyczajowo” znaczący odsetek uczniów tego typu szkół kontynuuje naukę w szkołach wyższych. Istotny jest fakt zadeklarowania wysokich aspiracji edukacyjnych przez ponad 35% dzieci posiadających średni zawodowy poziom wykształcenia oraz prawie 27% dzieci posiadających wykształcenie gimnazjalne i niższe. Niski poziom aspiracji edukacyjnych wiąże się przede wszystkim z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Jednak również w grupie dzieci posiadających ten poziom wykształcenia ponad 25% osób ma średnie aspiracje edukacyjne i zamierza kontynuować naukę.

37. Najczęściej wskazywane przez dzieci preferowane kierunki kształcenia/obszary zainteresowań na poszczególnych poziomach aspiracji edukacyjnych: Na niskim poziomie aspiracji edukacyjnych: Elektromechanik/elektromonter (12,5%). Mechanik samochodowy/lakiernik (12,5%). Na średnim poziomie aspiracji edukacyjnych: Handlowiec (6,8%). Fryzjer (4,5%). Informatyk (4,5%). Odzieżowy (4,5%). Na wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych: Filologie (angielska, polska, romańska) (7,9%). Turystyka i hotelarstwo (6,9%). Medycyna, ratownictwo medyczne i farmacja (5,0%). Pedagogika i resocjalizacja (5,0%).

38. Analizując kierunki kształcenia/obszary zainteresowań związane z poszczególnymi poziomami aspiracji edukacyjnych dzieci należy stwierdzić, iż są one stosunkowo zróżnicowane. Sytuacja ta jest podobna do wskazanego już zróżnicowania preferowanych kierunków kształcenia na obecnym poziomie edukacji. Najczęściej wskazywane preferowane kierunki kształcenia/obszary zainteresowań na niskim i średnim poziomie aspiracji edukacyjnych pokrywają się z kierunkami kształcenia wybieranymi najczęściej na zasadniczym zawodowym oraz średnim zawodowym poziomie kształcenia. Nieco odmiennie przedstawia się sytuacja w przypadku najczęściej wskazywanych preferowanych kierunków kształcenia/obszarów zainteresowań związanych z wysokim poziomem aspiracji edukacyjnych. W porównaniu z najczęściej wybieranymi kierunkami kształcenia na poziomie wyższym częściej pojawiają się w aspiracjach młodzieży kierunki związane z naukami medycznymi. Dopiero w następnej kolejności wymieniane są kierunki ekonomiczne, przede wszystkim bankowość i finanse oraz ekonomia. Nadal jednak w niewielkim stopniu preferowane są kierunki techniczne.

39. Wyniki dotyczące aspiracji edukacyjnych dzieci wskazują, że: W objętych badaniem rodzinach górników, którzy zginęli w wypadkach w kopalni kwestie kształcenia dzieci są bardzo istotne. Znaczący udział wysokich aspiracji edukacyjnych dzieci, także na gimnazjalnym i niższym poziomie kształcenia wskazuje, że możliwość podjęcia nauki na uczelniach wyższych jest istotnym priorytetem także dla żon zmarłych górników. Można założyć, iż przyszłe plany zawodowe dzieci będą łączyć się bezpośrednio z koniecznością zdobycia odpowiedniego wykształcenia, a preferowane kierunki kształcenia wskazują na pewną dominację nauk humanistycznych i ekonomicznych. Co ciekawe, pomimo zrównoważonego udziału kobiet i mężczyzn w grupie objętych badaniem dzieci, techniczne kierunki kształcenia uchodzące często za „typowo męskie” nie cieszą się dużym zainteresowaniem, zwłaszcza na wyższym poziomie kształcenia.

40. Stosunek do zawodu górniczego

41. Zawód górniczy w kontekście aspiracji edukacyjnych dzieci W powiązaniu z zagadnieniem aspiracji edukacyjnych dzieci i wynikających z nich częściowo planów zawodowych pozostaje możliwość wyboru zawodu górniczego przez dziecko. Pytanie dotyczące powyższych kwestii odnosiło się wyłącznie do dzieci płci męskiej z racji specyfiki wykonywania zawodu górniczego. W przypadku kobiet istnieje także możliwość podjęcia pracy w zakładach górniczych lub ogólniej w branży wydobywczej, tym niemniej dotyczy ona stanowisk nie narażonych bezpośrednio na niebezpieczeństwo utraty zdrowia lub życia. Sformułowane w wywiadach pytanie miało na celu: określenie stopnia w jakim w planach zawodowych synów górników, którzy zginęli w wypadkach w kopalni pojawiają się zawody górnicze, stwierdzenie czy sytuacja utraty ojca wpłynęła na dokonywane wybory. Ponadto, ponieważ wywiady przeprowadzano przede wszystkim z żonami zmarłych górników, interesującą kwestią był również stosunek respondentek do możliwości wyboru przez synów tego rodzaju profesji.

42. Występowanie zawodów górniczych w planach zawodowych dzieci (chłopców) objętych badaniem Syn nie bierze pod uwagę zawodu górniczego (także w konsekwencji wypadku i stresu z tym związanego) (49,4% wskazań). Syn bierze pod uwagę zawód górniczy/miał okazję podjąć tego typu pracę (pomimo sprzeciwu/obaw matki) (4,8% wskazań). Dziecko ma pełną swobodę wyboru kierunku kształcenia/rodzaju pracy, nawet jeżeli będzie to kierunek górniczy (8,4% wskazań). Syn pracuje w górnictwie lub kształci się w tym kierunku (matka musiała uszanować decyzję syna, pomimo własnych obaw i prób wpłynięcia na wybór dziecka) (9,6% wskazań). Matka starałaby się wyperswadować tego typu plany dziecku (nie godzi się na wykonywanie tego typu zawodu) (15,7% wskazań). Inne (np. trudno powiedzieć, zbyt niski wiek, stanowi to argument w kłótniach itp.) (10,8% wskazań). Brak danych (1,2% wskazań).

43. Analizując wyniki dotyczące występowania zawodów górniczych w planach zawodowych synów można zauważyć, że pomimo utraty ojca w wyniku wypadku w kopalni, nieco ponad 14% dzieci płci męskiej w objętych badaniem rodzinach pracuje w chwili obecnej, kształci się lub zamierza związać swoją przyszłość z górnictwem. Istotny wydaje się fakt, że tego typu plany zawodowe są realizowane pomimo wyraźnego sprzeciwu matek. Równocześnie prawie połowa dzieci płci męskiej w objętych badaniem rodzinach nie bierze pod uwagę zawodu górniczego w swoich planach zawodowych, a dokonany wybór uzasadniany jest również konsekwencją przeżyć związanych z utratą ojca.

44. Czynniki wpływające na wybór zawodu górniczego – tradycje górnicze w rodzinie Uzyskane wyniki nie pozwalają na wysuwanie daleko idących wniosków dotyczących wpływu jaki na potencjalny wybór zawodu górniczego przez dzieci górników, którzy zginęli w wypadkach w kopalni wywierają tradycje górnicze w rodzinie. Przede wszystkim wśród objętych badaniem rodzin zmarłych górników wyraźnie dominują rodziny z tradycjami górniczymi. Wydaje się jednak, iż posiadanie tradycji górniczych w rodzinie może sprzyjać w pewnym stopniu podejmowaniu decyzji o wykonywaniu zawodu górniczego (wszyscy synowie pracujący w zawodzie górniczym posiadają tradycje górnicze w rodzinie). Równocześnie tradycje górnicze w rodzinie nie zmniejszają stopnia w jakim synowie zdecydowanie odrzucają ten typ zawodu (prawie 93% dzieci odrzucających możliwość wykonywania tego typu zawodu posiada tradycje górnicze w rodzinie). Należy zatem przypuszczać, iż decydującą rolę przy podejmowaniu decyzji dotyczącej wyboru tego typu zawodu odgrywają preferencje oraz indywidualny wymiar przeżywania utraty ojca, a tradycje rodzinne w sytuacji pozytywnego radzenia sobie ze stratą mogą ewentualnie wspierać decyzję o związaniu własnej przyszłości z zawodem górniczym.

45. Środki finansowe na naukę dziecka Zakres w jakim aktualnie dostępne środki finansowe pozwalają na kształcenie dziecka i realizację jego dalszych aspiracji edukacyjnych

46. Ocena dostępnych środków finansowych w kontekście stopnia zaspokojenia aspiracji edukacyjnych dzieci

47. Zdecydowana większość badanych kobiet oceniła pozytywnie poziom dostępnych środków finansowych w odniesieniu do możliwości realizacji bieżących potrzeb i dalszych aspiracji edukacyjnych swoich dzieci. Zaledwie niecałe 10% żon zmarłych górników zadeklarowało wyraźnie, że dostępne środki finansowe są niewystarczające dla zaspokojenia bieżących potrzeb i realizacji aspiracji edukacyjnych dzieci. UWAGA: Uzasadnienia sformułowanych ocen dostępnych środków finansowych rzucają szersze tło dla z pozoru bardzo pozytywnych wyników!!!

48. Uzasadnienia dla ocen dostępnych środków finansowych (możliwe było wyrażenie kilku opinii) W przypadku ocen pozytywnych: Środki finansowe są wystarczające zwłaszcza dzięki stypendium m.in.: z FRG, Caritas i innych źródeł (66 wskazań). Środki finansowe są wystarczające dzięki podjęciu/planowaniu podjęcia pracy przez dziecko (19 wskazań). Wystarczające są środki finansowe ze świadczeń rentowych (55 wskazań). Środki finansowe ze świadczeń rentowych są wystarczające, ale wpływają na konieczność wyboru określonych form kształcenia (np. studia jedynie w systemie dziennym) (6 wskazań). W przypadku ocen negatywnych: Środki finansowe są niewystarczające, a pomoc stypendium m.in.: z FRG, Caritas i innych źródeł „ratuje sytuację” (9 wskazań). Środki finansowe są niewystarczające, co powoduje konieczność podjęcia pracy przez dziecko (2 wskazania). Środki finansowe ze świadczeń rentowych są niewystarczające co powoduje, konieczność ponoszenia znacznych wyrzeczeń by finansować naukę (3 wskazania). Środki finansowe ze świadczeń rentowych są niewystarczające co ogranicza możliwość wyboru określonych form kształcenia (np. studia jedynie w systemie dziennym) (2 wskazania).

49. Wyniki dotyczące ocen dostępnych środków finansowych wskazują, że: Zaledwie w odniesieniu do sytuacji 55 dzieci (spośród ogółu 183 objętych badaniem) wdowy oceniły pozytywnie dostępne środki finansowe odnosząc się przede wszystkim do przysługujących świadczeń rentowych, czyli podstawowego źródła dochodu rodzin. W podobny sposób uzasadniane są zarówno pozytywne, jak i negatywne oceny dostępnych środków finansowych. Część respondentek biorąc pod uwagę dodatkowe środki finansowe ze stypendiów fundowanych przez FRG, Caritas itp. i podkreślając ich znaczenie dla budżetu rodzin skłonna jest ocenić pozytywnie sytuację finansową, a inne badane kobiety dokonują ocen negatywnych. Część respondentek podejmowanie pracy zawodowej przez dzieci interpretuje jako „zło konieczne” i tym samym negatywnie ocenia dostępne środki finansowe. Niewielka liczba respondentek, niezależnie od pozytywnej lub negatywnej oceny dostępnych środków finansowych, wskazała również na problem ograniczenia możliwości wyboru i konieczność modyfikacji podejmowanych decyzji w zakresie realizacji aspiracji edukacyjnych przez dzieci, poprzez przykładowo wybór określonych form kształcenia np. studiów dziennych (nieodpłatnych).

50. Wnioski wynikające z ocen dostępnych środków finansowych wskazują, że: Udział procentowy ocen pozytywnych i negatywnych nieco zniekształca rzeczywisty obraz sytuacji w tym względzie. Uzyskane rezultaty podkreślają przede wszystkim ogromne znaczenie i rolę jaką odgrywa wsparcie stypendialne dla dzieci górników, którzy zginęli w wypadkach w kopalni, bezpośrednio wpływające na możliwość realizacji ich aspiracji edukacyjnych. Zaledwie dla około 30% dzieci materialnym gwarantem realizacji aspiracji edukacyjnych są przysługujące świadczenia rentowe. Podejmowane przez badane kobiety strategie działania w obliczu powstających zagrożeń mają w większości charakter bierny (pasywny), bazujący bądź na wykorzystywaniu dostępnego wsparcia ze strony instytucji, bądź na obniżaniu poziomu konsumpcji, zwiększaniu samowystarczalności swojego gospodarstwa domowego – tzw. presumpcja itp. („musi być na naukę, nawet gdybym miała coś sprzedać”). Podejmowanie czynnych (aktywnych) strategii działania, chociażby w postaci pójścia dziecka do pracy niejednokrotnie traktowane jest jako „zło konieczne”. Część uzyskanych odpowiedzi sugeruje, iż negatywna ocena dostępnych środków finansowych i znaczenie dodatkowego wsparcia wzrasta wraz z wiekiem dzieci oraz poziomem kształcenia. W kontekście stwierdzonych wysokich aspiracji edukacyjnych dzieci wsparcie ukierunkowane na możliwość ich pełnej realizacji staje się szczególnie istotne wraz z upływającym czasem.