OMGAAN MET DE KANSEN OP EEN RAMP Ton Dietz Universiteit van Amsterdam KNAG onderwijsdag 6 november 2009 a.j.dietz@uva.n

1. OMGAAN MET DE KANSEN OP EEN RAMPTon DietzUniversiteit van AmsterdamKNAG onderwijsdag 6 november 2009a.j.dietz@uva.nl

2. Boek: Van natuurlandschap tot Risicomaatschappij • Vorig jaar op de KNAG onderwijsdag geïntroduceerd • Amsterdam University Press 2008 • Redactie en hoofdtekst: Ton Dietz, Frank den Hertog, Herman van der Wusten • 29 andere focusauteurs • Boodschap: ‘Geografen win je vak terug!’

3. 1 Homo Sapiens zwermt uit • 2 De tastbare wereld om ons heen: de natuur als hulpbron • 3 De omgang met de natuur • 4 Als de natuur verandert: de klimaatkwestie • 5 De natuur als acuut gevaar: rampen • 6 De natuur als avontuur: risico’s en buitenkansen

4. Nu • Lancering van een website en een ‘community of practice’: http://www.geonatris.eu; ook: http://www.geonatris.nl en http://www.geo-natris.nl • Met contactadres: geonatris@gmail.com • Site: mededelingen en agenda / boekhoofdstukken allemaal on line / inlogpagina voor beperkte groep /uitleg over geonatris project / thematische aanvullingen en reacties

5. Werkwijze, gericht op het geografie- en aardrijkskundeonderwijs en op het geïnteresseerde publiek • ‘uploadmogelijkheden’ (aanvullingen, kritiek, onderwijsgebruik, suggesties) voor • De drie hoofdredacteuren • De 29 focus auteurs • Ca 25 gebruikers uit de wereld van het geografie- en aardrijkskundeonderwijs in Nederland en Vlaanderen • Belangstelling om daar aan bij te dragen? • Geonatris@gmail.com

6. Vandaag: Omgaan met Risico’s

7. De geografie van de dood • Grote natuurrampen: • Tsunami 26 december 2004: >200.000 doden • Aardbeving Tangshan China 1976: 250.000 doden • Overstromingen Golf van Bengalen 1970: 500.000-1 miljoen doden • MUNICH RE (Herverzekeraar): in de hele 20e eeuw: 3,5 miljoen doden ten gevolge van natuurrampen • CRED (boek p. 208): 6367 geregistreerde natuurrampen 1974-2003: • 34% overstromingen • 29% stormen • 10% aardbevingen • 2% vulkanuitbarstingen

8. Maar vergelijk dat eens met man-made disasters... • Hongersnoden ten gevolge van politieke blunders, opzet, of overheidscrisis • Grote Spong Voorwaarts China 1959-1963: 27 miljoen doden • Oekraine/WitRusland/Kazachstan tijdens de Hongerterreur 1933: minstens 6 miljoen doden • Burgeroorlog Rusland 1917-1922: tussen 5 en 13 miljoen doden • De droogtes in Afrika 1970-1985 (Sahel; Ethiopie): enkele miljoenen doden

9. En met de epidemieen... • Influenza/Spaanse griep 1918-1920: 25-50 miljoen doden • AIDS (vanaf 1980): tot nu toe >20 doden en >40 miljoen geinfecteerden.

10. En oorlogen??? • Norman Davies `Europe A History` (1997): • 1e wereldoorlog: 8 miljoen militairen en 5 miljoen burgers stierven door oorlogsgeweld • 2e wereldoorlog: • Militairen: 14 miljoen doden • Burgers Sovjet Unie: 27 miljoen doden • Burgers in Europa buiten de Sovjet Unie: 27 miljoen doden • Japans-Chinese oorlog 1937-1945: 20 miljoen doden

11. UNEP GEO-4 p. 308

12. ‘Statistics of democide’ (Rummel) • USSR 1917-1987 50-100 miljoen doden door politiek en militair geweld en door ‘politieke hongersnood’ • China 1900-1949: 42 miljoen doden door geweld en ‘politieke hongersnood’ • China 1949-1987: 73 miljoen doden door politiek geweld en ‘politieke hongersnood’ • Turkije 1918-1923: massamoord op ca 4 miljoen Armeniers en Grieken • Atoombomdoden Japan 1945: 670.000 doden

13. En de lijst is nog veel langer... • Doden onder Duitse vluchtelingen 1945-46: 1,9 miljoen (van de 15 miljoen Duitse vluchtelingen uit het Oosten) • Indonesië 1965: 600.000 doden • Oost Pakistan 1971: 1,5 miljoen doden • Vietnam Oorlog 1965-1975: 1,2 miljoen doden • Cambodja onder Pol Pot 1976-1980: 2,4 miljoen (op bevolking van 7 miljoen) • Genocide in Rwanda 1994: 1 miljoen slachtoffers • Congo oorlog sinds 1996: > 4 miljoen • Etc. Etc.

14. Maar: plaats het wel in een totaal demografisch perspectief... • Hele 20e eeuw (boek p. 215-216): • Ca 4 miljard mensen doodgegaan (rond 1900: 40 miljoen per jaar; rond 1950: 35 miljoen per jaar; rond 2000: 50 miljoen per jaar) • Daarvan 188 miljoen door oorlog en politiek geweld en politieke hongersnood (Mathew White: The Historical Atlas of the 20th century) • En dus maar 3,5 miljoen door natuurrampen.

15. Even tussendoor: waar gaan mensen eigenlijk aan dood? (statistieken van 2000) • Miljoen doden per jaar op wereldschaal (rood = ‘armoedeziektes’’): • Hart- en vaatziekten: 7 • Hersenaandoeningen: 5 • Long- en Lage luchtweginfecties: 4 • HIV-AIDS 3 • Astma e.d. 2,5 • Diarree 2 • Tuberculose 1,8 • Mazelen e.a. ‘kinderziektes’ 1,5 • Verkeersdoden 1,3 • Longkanker 1,2 • Malaria 1,1 • Laag geboortegewicht 1,0

16. En welke kans loopt een baby om te sterven voor de 5e verjaardag? UNEP GEO-4, p. 306

17. Rampenstudies als een nieuw academisch domein en rampenbestrijding als een policy domein

18. ‘Disasters’ en ‘Disaster Management’ • DISASTER • ‘An event or a series of events which gives rise to casualties and/or damage or loss of property, infrastructure, essential services or means of livelihood on a scale that is beyond the normal capacity of the affected communities to cope with unaided’ (FAO). • - Unpredictability: onvoorspelbaar • - Unfamiliarity: ongewoon • - Speed: snelle effecten • - Urgency: plotselinge noodzaak iets te doen • - Uncertainty: onzekerheid of je actie goed (genoeg) is • - Threat: het kan je leven en je bestaan bedreigen • DISASTER MANAGEMENT • ‘The body of policy and administrative decisions and operational activities which pertain to the various stages of a disaster at all levels’ (UNDP). • - Pre disaster (Prevention, Mitigation, Preparedness) • - Post disaster (Response, Recovery)

19. Soorten rampen • Grote natuurlijke rampen • Overstromingen /cyclonen/ droogtes/ aardbevingen/ tornado’s / vulkaanuitbarstingen • Epidemieën • Kleinere natuurlijke rampen • Koudegolven, hittegolven, stormen, hagelbuien, modderlawines, landverschuivingen, sneeuwcatastrofes en lawines • Grote door de mens veroorzaakte rampen • Oorlogen, (bos)branden, vervuiling, maar ook: klimaatverandering... • Kleinere door de mens veroorzaakte rampen • Verkeersongelukken, industriële ongelukken (waaronder kernrampen), terroristische aanslagen

20. Overstromingen: op wereldschaal de grootste kans op rampspoed Foto: UNEP GEO-4 p. 313

21. Maar wat zullen de gevolgen zijn van klimaatverandering voor toerisme? TCI = Tourism Climatic Index Rating System VAM What if... 208, p. 92

22. hoe werkt een hittegolf door op sterftecijfers??? (VAM: What if… 2008, p. 88)

23. En krijgen we nog wel eens een Elfstedentocht? VAM: What if…? 2008, p. 93

24. Milieurisico’s zijn uiteraard verschillend als de economische omstandigheden verschillend zijn (UNEP GEO-4 p. 311)

25. Een domein met eigen tijdschriften • Disasters • Natural Hazards • Disaster Prevention and Management • Disaster Recovery Journal • Journal of Humanitarian Assistance • Risk Analysis • Crisis Response Journal • Australian Journal of Emergency Management & • Disaster Management (Canada) • Asian Disaster Management News

26. En een groot aantal organisaties • INTERNATIONAL INSTITUTIONS • European Community Humanitarian Office Disaster Preparedness Programme (DIPECHO) • UNDP/UNHCR/UNICEF/UNESCO/UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (UN-OCHA) • International Institute for Disaster Risk Management • International Strategy for Disaster Reduction • REGIONAL INSTITUTIONS • Asian Disaster Preparedness Centre • Coordination Centre for the Prevention of Natural Disasters in Central America (CEPREDENAC) • Regional and National disaster management: African Centre for Disaster studies • NGOs • Oxfam, ICCO, IKV Pax Christi, MSF-Holland, Care, ZOA Refugee Care • Rode Kruis (International Federation of Red Cross/Red Crescent Societies) • Doctors Without Borders (Artsen zonder Grenzen) • Architects Without Borders • International Organization for Migration • International Rescue Committee • Refugees International • Centre for International Disaster Information • IN NEDERLAND: DISASTERS STUDIES PROGRAMME, WAGENINGEN (Prof Thea Hilhorst) • En steeds belangrijker: de (Her)verzekeringsbedrijven Munich RE en SWISS RE: zie: • http://www.munichre.com • http://www.swissre.com/

27. Het volgende is deels gebaseerd op een samenvatting van een lezing van de Groningse milieupsycholoog Prof. Charles Vlek • Gehouden bij de deelconferentie ‘Vulnerability, Adaptation and Mitigation’ van de ‘Energy Delta Convention 2008’ • Groningen 19 november 2008 • Forum: Are we prepared for extreme weather events?

28. Zijn we voldoende voorbereid op rampen? • Zijn: op welke termijn: nu? Morgen? Volgend jaar? Deze eeuw? • We: wie eigenlijk? Jij zelf? Je familie? Je vrienden? De Nederlandse samenleving? Europa? De wereld? • Voldoende: wat accepteren we eigenlijk als adequaat? Welke kosten kunnen/willen we dragen om rampspoed te verhinderen? Welke risico’s kunnen we aan? • Rampen: welke mogelijke rampspoed zet ons aan tot handelen? Rampervaringen zetten aan tot handelen...eerst zien, dan geloven (en handelen)? • VAN BELANG: • VOORZORGSPRINCIPE! (PRECAUTIONARY PRINCIPLE) • JURIDISCHE AANSPREEKBAARHEID (LIABILITY) • VERZEKERBAARHEID (INSURANCE)

29. Een rol voor het bedrijfsleven? • Als innovator bij het ontwikkelen van ‘groene producten’ (bv windmolens) en veiliger/zekerder producten (betere huizen bv) • Als aanbieder van (micro-)krediet voor het doen aanschaffen van noodzakelijke aanpassingen (bv zonnecellen) • Als aanbieder van verzekeringssystemen die ook (deel)dekking bieden tegen rampen (bv droogteverzekeringen in de landbouw; verzekeringen tegen overstromingen) • Als medebeïnvloeder van overheid en publieke opinie (gedrags- en institutieverandering): maatschappelijk verantwoord ondernemen (in Nederland en op wereldschaal)

30. Vam: What if... 2008 p. 33

31. De geografische vraag: waar doen de (kansen op) rampen zich eigenlijk voor? Bijvoorbeeld: risico’s voor klimaatverandering.... • Kwetsbare plekken (Vulnerable sites): Nederzettingen in kustgebieden, megasteden in delta’s, poolgebieden (Inuit communities) en toendragebieden, droge gebieden en verdrogende gebieden (bv Zuid Europa?) laag-gelegen eilanden, de wetlands (bv onze Waddenzee), hoogegebergtes, koraalriffen, • Kwetsbare sectoren (Vulnerable sectors): Huisvesting/habitat, water en energievoorziening, voedseldistributie, gezondheidszorg, het transportsysteem, de landbouw, toerisme, afvalverwerking • Kwetsbare mensen (Vulnerable people): Arme mensen (want meestal op de meest kwetsbare plekken), mensen in marginale gebieden (want ver verwijderd van hulp en aandacht), zieken en gehandicapten, kinderen, ouderen, daklozen

32. Volgens de Global Environmental Outlook van de UNEP (2007) zijn er zeven ‘archetypes’ van milieurisicogebieden • 1. sterk vervuilde gebieden • 2. de droge gebieden • 3 de wereldzeeën en andere mondiale ‘commons’ • 4 Gebieden met dreigend energietekort • 5 Kleine eilandstaten • 6 Gebieden met dreigend watertekort • 7 Urbaniserende kustgebieden

33. Perceptie van gevaar en van afwendingsmogelijkheden(milieupsychologen zoals Prof. Vlek noemen dit de vragen achter de Protection Motivation Theory) • Hoe groot is het gevaar? (‘perceived severity’) • Gaat het mij direct of indirect raken? (‘perceived vulnerability’) • Wat kost het mij als het gevaar me mogelijk treft? • Samen heet dit de ‘Threat appraisal’ • Heb ik mogelijk ook profijt van ‘niets doen’? • Kunnen we er iets tegen doen? (‘coping appraisal’) • Hoe urgent is dat? (kunnen we ook nog even wachten?) • Wat kost het me nu om voorzorgsmaatregelen te nemen? • Zijn onze instituties goed (‘robuust’) genoeg om met elkaar tot technische, organisatorische en gedragsoplossingen te komen? • Ook als er ineens een grote ramp gebeurt? • Vertrouwen we onszelf en onze leiders tijdens noodsituaties? • Vertrouwen we erop dat de lasten en de lusten eerlijk zijn/worden verdeeld?

34. ‘Severity analysis’ • Hoe ernstig zijn de gevolgen voor mensen (sterftekans, kans op ziekte en verwondingen, kans op verlies van goederen of woon/werkplek) maar ook kans op gevolgen voor dieren en plantenleven en hun ecosystemen • Mate van sociale en milieuschade (hoe erg is het?) • Timing, duur en naweeën van de schade • Kosten om te herstellen van de schade • Gevolgen voor de sociale verhoudingen (sociale ongelijkheid): zadelen we anderen, elders op met onze problemen? • Gevolgen voor de intergenerationele ongelijkheid (zadelen we de komende generaties op met onze problemen?)

35. Kwetsbaarheidsanalyse (vulnerability analysis) • Welke mensen, sectoren, plekken worden geraakt? • Op welke manieren worden ze geraakt? • Hoeveel veerkracht hebben mensen/sectoren/ plekken om met een ramp om te gaan? • Hoe veel schade kan een mens/ een samenleving/ een ecosysteem verdragen zonder er onderdoor te gaan? (‘robuustheid’, ‘rampbestendigheid’) • Maar ook: hoeveel kwaad doet het om (steeds naar weer) te alarmeren? • Risico mijden kan ook leiden tot innovatiearmoede, conservatisme, fatalisme, gebrek aan investeringsbereidheid, gebrek aan bereidheid ‘nuttige risico’s’ te nemen, gebrek aan ‘ingenuity’.

36. Voorbeeld van een Wereld Plan om beter voorbereid te zijn op risico’s: IPCC 2007: omgaan met de risico’s van klimaatverandering • Verbeterde opvang van regenwater om beter om te gaan met droogte en wateroverlast • Veel meer bomen planten als mitigatiemaatregel en om land en bodems te beschermen • Betere verdediging tegen de zee en tegen stormen • Betere bescherming tegen hittegolven • Veiliger drinkwater(voorraden) en betrouwbaarder sanitatie in geval van overstroming • Diversificatie van toerismeplekken en inkomstenbronnen, o.a. ook aanpassen reisbestemmingen • ‘Climate-proofing’ van de transportinfrastructuur • Verbeteren van de energie infrastructuur en verbeteren van energie efficiency en energie diversificatie (meer ‘groene energie’)

37. DRIE VOORBEELDEN VAN KLIMAATRISICO’S IN ZUIDELIJKE MEGASTEDENDe Sherbinin, A., Schiller, A., & Pulsipher, A. (2007). The vulnerability of global cities to climate hazards.Environment and Urbanization, 19 (1), 39-64.

38. MUMBAI, INDIA: gevaarlijk onvoorbereid • Extreme regenval en overstromingen op laagliggend, vlak land met zachte bodem • Bij stijgende zeespiegel is er een gebrek aan dijken en andere verdedigingswerken tegen het water • Er zijn veel natte gebieden en gebieden met overstromingsrisico’s • De bouwtechnieken voldoen niet; er zijn veel ‘squatters’ en het riolerings- en waterafvoersysteem is zeer gebrekkig • Er is een snel groeiende bevolking met gemiddeld erg lage inkomens • De gemeente heeft weinig (belasting)inkomsten

39. 2e voorbeeld: RIO DE JANEIRO: wachten op de sociale ontploffing • Verwachte temperatuurstijging, kans op droogte, drinkwatersysteem onder druk; grote ‘governance’ problemen • De stad ligt geperst tussen de zee en de bergen en zowel extreme regenval als zeespiegelstijging gaan grote problemen veroorzaken • Slechte bouwtechnieken, veel slums op land met onduidelijke eigendomsverhoudingen met groot risico van erosie en aardverschuivingen • Zeer ongelijke inkomensverdeling, veel armoede naast extreme rijkdom, hoge criminaliteit, laag sociaal vertrouwen • Grote sanitatie en rioleringsproblemen • Er zijn geen dijken om de stranden te beschermen; zand spoelt weg bij stijgende zeespiegel: er komt dan een einde aan het strand toerisme

40. 3e voorbeeld: SHANGHAI: nog heel veel te doen, maar er is veel vertrouwen dat het gaat lukken • Gelegen aan de Yangtze delta, met grote overstromingsrisico’s, zelfs na grootscheepse bovenstroomse (her)bebossingsprojecten • Vlakke, laag gelegen, stad met zachte bodems en bodemdaling door grondwateronttrekking • Veel natte gebieden, veel bewoonde overstromingszones • Veel gebouwen, riolering en afvalverwerking in niet zo goede staat • Snel groeiende bevolking, met bescheiden inkomens, hele snelle groei van de stedelijke bebouwing • De gemeentelijke overheid is sterk en lijkt de problemen aan te kunnen

41. CONTEXT: HOE EFFECTIEF IS DE OVERHEID?

42. Dichter bij huis: het programma Kennis voor Klimaat Twee centrale programmalijnen: • klimaatkennis faciliteit en kennistransfer Acht decentrale programmalijnen: • Economische ‘hotspots’: • Rotterdam (stad en haven), • Schiphol Amsterdam Airport, • Het Haagse kustgebied • Regionale probleemgebieden • Voor overstromingen gevoelige riviergebieden • Het zuidwestelijke deltagebied • Ondiepe meren en veenweidegebieden • Droge plattelandsgebieden • De Waddenzee

43. De aanbevelingen van de Deltacommissie (september 2008) • Alle polderringdijken moeten tien keer zo sterk worden • Meer ruimte maken voor hoge rivierwaterstanden • Stevige zandsuppletie voor de kust • Waterstand van het IJsselmeer 1,50 meter hoger (uitgaande van 1,30 meter zeespiegelstijging in 2100) en ook de IJsselmeerdijken moeten 1,50 meter hoger worden • Sterke instituties nodig: Delta Programma, Delta Fonds, Delta Wet, Ministeriële stuurgroep

44. Ben jij zelf goed voorbereid voor als het mis gaat? • Hoe zit het met de veiligheid van je huis (bij storm, bij overstroming)? Heb je een (opblaasbare) boot bij de hand? • Heb je goede contacten met je buurtgenoten om elkaar bij te staan? Kun je je samen verdedigen als er rellen zijn en ze je huis komen leegroven? Hoe stressbestendig ben je? • Heb je een noodpakket in huis? (een radio? kaarsen en lucifers? schijnwerpers en voldoende batterijen? stookhout en een veilige plek om vuur te maken? dikke dekens? water + voedsel voor een week? Voldoende medicijnen?) • Heb je vertrouwen in je lokale overheid, brandweer en lokale politie? • Kun je tegen een hittegolf? Zo niet: heb je koeling in je huis? • Wat ga je doen als de elektriciteit en de toiletten het niet meer doen? • Heb je genoeg kennissen in veilige gebieden waar je naar toe kan? • Heb je voldoende geld en ruilmiddelen achter de hand?

45. Waar moet je nog meer aan denken?

46. Als het echt FOUT gaat: Wat is dan de zwakste schakel? In Nederland? In de EU? In de Wereld?