STT

1. STT Stichting Toekomstbeeld der Techniek

2. STT Michiel van Well Technologie en Religie t: 070 3029838 e: vanwell@stt.nl

3. STT over technologie en religie • Niet: wat is waar? Geen debat over evolutie, creationisme of ID. • Niet: wat is goed? Ethiek is niet hetzelfde als religie. • Wel op zoek naar wisselwerkingen tussen technologie en religie als twee onderdelen van één en dezelfde cultuur

4. Bartje bidt niet voor GM-soja-bonen Voeding en Religie • Verhalen • Rituelen • Ontmoeting • Spijswetten

5. Vroeger en nu Vroeger: Leven zonder religie was onvoorstelbaar Nu: Leven zonder technologie is onvoorstelbaar

6. Technologie tegen Religie? Technologisering = Secularisering? • NL is uniek in zijn secularisatiesnelheid • Verlichting en Industriële Revolutie • Japan, USA • China en India

7. Voeding en Religie vandaag • In religieuze praktijken • Bij religieuze mensen • Moeilijk te ontdekken in de samenleving of in voedselontwikkeling en gebruik. Er wordt nog maar weinig gebeden voor GM-soja-bonen

8. Naar een nieuwe blik Nieuwe blik op –oude- tradities en novel foods: • Focus op het debat ‘Eten en Genen’ • Op zoek naar orde door te focussen op wanorde, onreinheid en ‘monsters’

9. Spijswetten Medisch materialistische interpretatie: ‘Even if some of Moses’ dietary rules were hygienically beneficial, it is a pity to treat him as an enlightened public health administrator, rather than as a spiritual leader’.

10. Spijswetten Symbolische ritualistische interpretatie: ‘One can not state that our modern practises are solidly based on hygiene, and theirs are symbolic: we kill germs, they ward off spirits.’

11. Spijswetten, gruwelen en monsters Orde en onreinheid: ‘dirt is matter out of place’ • Israëlieten en het varken en de aal • Lele en de pangolin (geschubde miereneter)

12. Monsters! • Ongrijpbaar • Angst en fascinatie • Onrein maar ook ongekende kracht • Grensoverschrijdend en grensverleggend  Monsters zijn het resultaat van het wereldbeeld. Monsters bestaan in elke cultuur.

13. Technologische cultuur Technologie als monster: • Innovatie is vernieuwend en grensverleggend: IVF, bio-tech • Veelbelovend en beangstigend, utopia en distopia, verlossing en verdoemenis • Dubbelzinnig en ongrijpbaar

14. Frankensteinfood Ontzagwekkend, ongeordend en ongekend Onduidelijke mogelijkheden en risico’s: • Hoop: gezond, gemakkelijk, op-maat-gemaakt, oplossing voor derde wereld • Vrees: oncontroleerbaar, ongezond, onnatuurlijk

15. Monstermangement Vier stijlen: • The dogmatic style – monster exorcism: Cultural classification is in the dogmatic style strict and permanent. Knowledge and morals are inflexible. Monsters are in the most positive case ignored, more often will they be handled as aberrations and therefore exorcised.

16. Monstermangement • Ritualistic style – monster adaptation: The cultural classification is less rigid and more subtle, there are less straightforward dichotomies. Instead there are rituals, a complex structure of rules. When these are closely followed it is normally possible to fit in the monster. The monster is considered nothing –fundamentally- new.

17. Monstermanagement • Pragmatic style – monster assimilation: In this style both monsters and classifications can be adapted. Cultural boundaries are considered as human conventions, and become more instrumental than fundamental. Monsters are assimilated and in the process of assimilation both the monster and the cultural classification are adapted.

18. Monstermanagement • Romantic style – monster embracement: Fascination instead of fear is the leading idea in this style. Contradictions are considered to be of a higher order which can not be reached with mundane rationality. Cultural classification will be kept intact since there is no urge to solve the contradictions. Monsters are not refused but accepted.

19. Publiek debat: ‘Eten en Genen’ • Motie CDA • Opdracht voor Kok II • LNV: Brinkhorst  cie. Terlouw (D66)

20. Vertrekpunt Kok II: ‘…ziet het kabinet de moderne biotechnologie als een sleuteltechnologie die verantwoord en zorgvuldig moet worden toegepast. De marktintroductie van genetisch gemodificeerde maïs en soja enige jaren geleden … Deze introductie heeft aanleiding gegeven tot de nodige discussie in de samenleving. Verwacht wordt dat nieuwe toepassingen van moderne biotechnologie in de toekomst leiden tot voedingsmiddelen met herkenbare voordelen voor de consument, zoals gezondheidsvoordelen. De opinievorming over de genoemde toepassingen is tot nu toe niet gestructureerd verlopen… Veel van deze discussies zijn weinig toegankelijk voor het brede publiek.’

21. Hoofddoel voor het debat ‘Als hoofddoel van het publieke debat vermeldt de INB het verhelderen onder welke randvoorwaarden biotechnologie met betrekking tot voedsel maatschappelijk acceptabel is. Dit betekent niet dat het kabinet met het debat beoogt de acceptatie in de samenleving van het gebruik van moderne biotechnologie in voeding als zodanig te bevorderen. Om dit te accentueren komt de regie van het debat op afstand van de overheid te liggen. Dit bevordert een onafhankelijke informatievoorziening en faciliteert op een objectieve wijze de publieke discussie’

22. Geen religie, weinig ethiek Terlouw • ‘Louter ethische of levensbeschouwelijke discussies zijn niet of nauwelijks gevoerd. Wel maakt men gedurende de debatten voortdurend ethische afwegingen. Een overgrote meerderheid van de deelnemers redeneren vanuit het utilitair perspectief’ • ‘Een minderheid van de deelnemers redeneert vanuit ‘principeregels’ zoals het in stand houden van soortgrenzen. Een nog kleinere minderheid redeneert vanuit levensbeschouwelijke beginselen.’

23. Ethiek? • ‘Dhr. Meijboom van het Centrum voor Bio-ethiek en Gezondheidsrecht van de Universiteit van Utrecht stelde in het eerste debat van deze serie dat de regering in de Integrale Nota Biotechnologie ten onrechte geen relatie legt tussen ethiek en vraagstukken rond veiligheid, transparantie van bestuur en keuzevrijheid van de consument. Ethiek wordt als een apart domein neergezet; het domein waar ingewikkelde, identiteitsbepalende vragen aan de orde zijn. In werkelijkheid staan de discussie over de aanvaardbaarheid van risico’s en de autonomie van de consument (tot uitdrukking komend in zijn keuzevrijheid) niet los van de moraal, vindt Meijboom; in tegendeel.’

24. Een doosje zuivere ethiek

25. Conclusie van de commissie • ‘Maar voor zover er tegen biotechnologie in voedsel bezwaren bestaan lijken deze slechts bij een beperkt aantal mensen voort te komen uit principiële of ethische bezwaren tegen de biotechnologie op zich.’

26. Is GM-food wel een monster? • Een minderheid van de deelnemers redeneert vanuit ‘principeregels’ zoals het in stand houden van soortgrenzen. • Vanuit de biologische sector klinkt vooral veel zorg over ‘besmetting’ door het overwaaien van stuifmeel afkomstig van planten die genetisch veranderd zijn. • De toepassing van gentechnologie bij dieren ten behoeve van voedselproductie, blijkt overigens hoe dan ook bij veel mensen op grotere bezwaren te stuiten dan toepassingen bij planten.

27. Advies van de commissie • Er moet een Nationale of Europese Voedsel Autoriteit komen die volstrekt onafhankelijk kan opereren. Deze Autoriteit moet bevoegd zijn op het gebied van toelating van voedingsmiddelen. Hij moet worden gefinancierd door de overheid. Er mag van overheidswege geen inmenging bestaan in de werkwijze van deze instantie. • De overheid moet betere methoden ontwikkelen om in een vroeg stadium in dialoog te kunnen treden met het brede publiek over de mogelijke toepassingen van de beschikbare kennis op het gebied van de levenswetenschappen. Voor de toepassing van een nieuwe technologie dient immers maatschappelijk draagvlak te bestaan. Daarom is het van belang dat het publiek tijdig beschikt over objectieve, evenwichtige en begrijpelijke informatie, op grond waarvan het zich een mening kan vormen over de voorwaarden waaronder toepassingen aanvaardbaar zijn. • De commissie beveelt de regering aan op korte termijn een onderzoek te laten uitvoeren, uitmondend in een advies, over de meest geëigende wijze waarop over toepassingen van biotechnologie met het publiek kan worden gecommuniceerd. - De keuzevrijheid van de consument moet optimaal worden gegarandeerd, door goed toegankelijke, gedetailleerde productinformatie verplicht te stellen.

28. Rituele stijl en regelethiek • Utilisme ofwel nut-optimalisatie: grootste bijdrage aan het geluk van zoveel mogelijk mensen. Regels voor het samenleven. • Regelethiek: handig voor beleid en wetgeving • Minder geschikt om vragen over het goede leven te bespreken  levensethiek: deugden, esthetiek

29. Monstermangement • Ritualistic style – monster adaptation: The cultural classification is less rigid and more subtle, there are less straightforward dichotomies. Instead there are rituals, a complex structure of rules. When these are closely followed it is normally possible to fit in the monster. The monster is considered nothing –fundamentally- new.

30. Andere stijlen in het debat • Het debat is ‘ritueel’ georganiseerd, en gericht op de voorwaarden onder welke we het monster accepteren. Dat schept niet direct ruimte voor andere stijlen. • Desondanks nog wel te ontdekken als we wat beter kijken…

31. Maatschappelijke Organisaties 15 Maatschappelijke organisaties (Greenpeace, dierenbescherming, Novib) trekken zich terug uit het debat: ‘Het Publiek Debat behandelt voorwaarden waaronder genetische manipulatie acceptabel is en stelt niet de vraag of genetische manipulatie gewenst is. ‘

32. Dogmatisch monster exorcisme Van deze vanzelfsprekend aselecte groep Nederlanders gaf ruim 37 procent aan dat deze gewassen helemaal niet mogen worden verbouwd.

33. Monstermangement Vier stijlen: • The dogmatic style – monster exorcism: Cultural classification is in the dogmatic style strict and permanent. Knowledge and morals are inflexible. Monsters are in the most positive case ignored, more often will they be handled as aberrations and therefore exorcised.

34. Kerk en Wereld ‘Daarnaast bepleit Kerk en Wereld dat ook aandacht besteed wordt aan levensbeschouwelijke vooronderstellingen en vragen die achter de ethische aspecten schuilgaan. Daarbij gaat het niet zozeer om vragen als 'spelen we niet voor God?' of 'gaan we niet in tegen de natuurlijke (scheppings)orde?', want dat zijn vragen die onder kerkleden niet erg leven. Het gaat veeleer om vragen als: hoe staan we eigenlijk tegenover onze eigen kwetsbaarheid en tegenover de 'imperfecties' van de natuur, blijven we daar tegen strijden of accepteren we bepaalde grenzen? Kunnen we nog omgaan met de (onvermijdelijke) tragische kanten van het leven? Waarop baseren we uiteindelijk onze morele waarden en oordelen? Waarop vertrouwen we ten diepste: op ons eigen kunnen, op de wetenschap, op de natuur, op God? Deze vragen leiden ook tot de fundamentele vraag of we hoe dan ook wel verder willen met genetisch gemodificeerd voedsel.’

35. Monstermanagement • Pragmatic style – monster assimilation: In this style both monsters and classifications can be adapted. Cultural boundaries are considered as human conventions, and become more instrumental than fundamental. Monsters are assimilated and in the process of assimilation both the monster and the cultural classification are adapted.

36. Conclusies • Weinig ethiek, nauwelijks levensbeschouwing en geen religie, dat alles is niet het resultaat van het debat, maar resultaat van de rituele vooronderstellingen achter de opzet en doelstelling van het debat.

37. Conclusies • Debatten over voedseltechnologie en innovatieve voeding zijn niet te begrijpen zonder aandacht te besteden aan de religieuze lagen en ondertonen. • Religie negeren kan, maar is niet erg vruchtbaar. Want religie speelt onder of bovengronds een rol. Elke cultuur drijft op religieuze veronderstellingen en creëert monsters

38. Conclusies • Aandacht voor religie kan het debat inhoudelijk verbeteren en beter doen verlopen. • Dat levert meer inzicht op in drijfveren en vooronderstellingen. Daar kan iedereen zijn voordeel mee doen. • Religieuze organisaties kunnen vanuit hun tradities en ervaring in debatten een positieve rol spelen