Təsnifatda yeri :

1. 2.2 Dənli-paxlalı bitkilərin bakteriya mənşəli • xəstəlikləri və onlarla mübarizə • Lobyanın bakteriozu və ya bakterial qonur ləkəliyi- Xanthomonas phaseoli (E.T.Sm.) Dowson. Təsnifatdayeri: Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, Pseudomonaceaefəsiləsi, Xanthomonascinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

2. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Lobyabirneçəbakteriozlarlayoluxur, lakinonlarıniçərisindəəngenişyayılanıvəzərərlisibakterialqonurləkəlikdir. Xəstəlikbitkinininkişafınınmüxtəliffazalarındaayrı-ayrıorqanlardaəmələgəlir. Cücərtilərdəbakteriozdağınıq, əvvəlcəsarıyabənzər, sonrafilqəyarpaqlardaqonurləkəşəklindədir. Bəzəninfeksiyafilqəyarpaqlardancücərtininböyümənöqtəsinəkeçir, beləolduqdabitkiölür. Yaşlıbitkilərinyarpaqlarındaləkələrəvvəlcəkiçik, suluqluvəyağlıtəhərdir. Müəyyənzamankəsiyindənsonraonlaririləşir, səpələnirvəbəzənyarpaqayəsininböyükhissəsinitutur. Böyüdükcələkəqonurlaşır, quruyur, kövrəkləşirvəasanlıqlaovxalanır, nəticədəyarpaqlardakəsiklərəmələgəlir. Şəffafyaşılyarpaqlaramaliksortlardasağlamvəxəstətoxumaarasısərhəddəeni 2-3 mm-əyaxınolanxlorotik (sarıtəhər-yaşıl) zonameydanaçıxır. Tündyarpaqlaramaliksortlardabeləsimptomlaryoxdur. Ekologiyası. TorpaqdaXanthomonasphaseoliuzunmüddətyaşayabilir. Xəstəliyininkişafıüçünoptimaltemperatur 25-300C-dir. Güclüyağanyağışlar, havanıntemperaturunun 17-180C-dənaşağıolmamasıbitkilərinkütləviyoluxmasıüçünənetibarlızəmindir. Xəstəliktörədiciyağışdamcıları, xüsusiləküləkləfəalyayılır. Ekssudatşəklindəyoluxmuşyarpaqlardançıxan bakteriyalar yayıla bilirlər, bu nöqteyinəzərdənhəşəratlarınroluəhəmiy-yətlidir.

6. Yayılması. Lobyanın bakterial ləkəliyi çox geniş yayılmışdır. Ona dünyanın lobya becərilən bütün ölkələrində rast gəlinir. Xəstəliyin zərərliliyi şimaldan cənub istiqamətinə getdikcə daha da güclənir. Ən müxtəlif bakteriozlara cənub ölkələrində rast gəlinir. Təsərrüfat əhəmiyyəti. Bakteriozun zərəri cücərtilərin məhv olması, yaşlı bitkilərin sıradan çıxması, gövdənin sınması, yarpaqların yoluxması nəticəsində bitkilərin məhsuldarlığının aşağı düşməsi ilə xarakterizə edilir. Ədəbiyyat məlumatlarına görə orta yoluxmada məhsul 15-20%, güclüdə isə müvafiq olaraq 40-50%-ə qədər aşağı düşür. Bakteriyanın infeksiyası toxumlarda bir neçə il, bitki qalıqlarında isə onların cücərməsinə qədər saxlanılır. Mübarizə tədbirləri. Sağlam bitkilərdən alınan toxum materialından istifadə edilməlidir. Səpindən əvvəl toxumlar fentiuramla (3-4 kq/t) dərmanlanmalı, səpin müddətinə və növbəti əkinə əməl edilməldidir. Çiçəkləmədən əvvəl bitkilərin mineral gübrələrlə yemləndirilməsi müsbət amildir.

7. Noxudun bakterial yanığı – Pseudomonas syringae pv. Pisi (Sackett) Young et. al Təsnifatdayeri: Qrammənfiaerobçubuqlarvəkokklarbölməsi, Pseudomonaceaefəsiləsi, Pseudomonas cinsi Sinonimləri: Pseudomonas pisiSackett; Bacterium pisi (Sackett) E.F.Smith; Phytomonaspisi (Sackett) Bergey et. al Biolojiqrupu: Hemibiotrof

8. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Bakterioznoxudundamar (boru) xəstəliyininəmələgəlməsinəsəbəbolur. Patogenbitkininbütünyerüstühissələrini (gövdə, saplaq, yarpaq, yarpaqyanlığı, paxla) yoluxur. Yarpaq, gövdəvəpaxlalardatündmərkəzliqəhvəyihəlqəviləkələrformalaşır. Belələkələrgenişhaşiyəiləəhatəlidir. Toxumlardaləkəsarı, həlqəvi, zəifbasıqdır. Bakteriyaboruyığınınadaxilolurvəsoluxmatörədir. İstihavalaruzunmüddətlişehvəyayağışlarlamüşayətolunduqdazərərlikdahadayüksəlir. Pseudomonassyringaebakteriyasınınhüceyrələriadətən 0,6-0,8 x 1,1-3,2 mkmölçülüdüzçubuqludur. Monotrixqamçıhesabınahərəkətlidir. Qrammənfidir. Patogenistirahətmərhələsinəmalikdeyil. Kartofaqarındakoloniyalarıhəlqəvi, boztəhərağrənglidir. Böyüməüçünoptimaltemperatur 27-280C, maksimal 37,5 vəminimal 70C-dir. İlkininfeksiyayoluxmuşbitkiqalıqlarındavənoxudtoxumlarındagələcəkmövsüməqədəryaşayır. Ekologiyası. İnfeksiyanınyayılmasıüçünyüksəktemperatur (25-300C) və 90%-likhavanınnisbirütubətitələbolunur.

9. Yayılması. NoxudunbakterialyanıqxəstəliyiABŞ, Kanada, Uruqvay, İngiltərə, İrlandiya, Macarıstan, Rumıniya, Avstraliyavəbaşqaölkələrdəgenişyayılmışdır. MDBməkanındaxəstəlikRusiyaFederasiyasınınMoskva, Yaroslavl, Kirov, Voronej, Rostov, Samaravəs. vilayətlərində, habeləBelorus, Qazaxıstan, Moldova, Ukraynadadaqeydəalınmışdır. Noxuddabakterialyanıqxəstəliyinitörədənbakteriyaölkəmizinbütünbölgələrində, xüsusiləNaxçıvanMR, Cəlilabad, MasallıvəAbşeronyarımadasındadahagenişyayılmışdır. Təsərrüfat əhəmiyyəti. Patogen noxuddan əlavə digər paxlalı bitkiləri də yoluxur. Bakterial yanıq xəstəliyinin zərəri yarpaq ayələrinin və paxlalıların saplarının ölməsi ilə ifadə edilir. Bu assimilyasiya səthinin kəskin azalmasına və bitkinin məhsuldarlığının düşməsinə səbəb olur. V.Rojkovan (1986) göstərir ki, Qazaxıstanın Kokçetan vilayətində bitkilərin yoluxması 35%-ə çatır. Moldovada güclü yoluxma zamanı məhsuldarlıq 70%-ə qədər aşağı düşür. Mübarizə tədbirləri: Davamlı sortların becərilməsi, optimal aqrotexnika, növbəli əkin dövriyyəsinə əməl edilməli, bitki qalıqlarının ciddi surətdə məhv edilməsi, toxum materialının təmizlənməsi və s. önəmli tədbirlər hesab edilir. Bun-dan əlavə səpin qabağı toxumlar dərmanlanmalıdır: TMTD 400- 10 l/h; taçıqaren – 6l/t; vitoros -3 l/t və s. Toxumluq noxud sahələrində xəstəliyin ilkin simptomları göründükdə kontakt təsirə malik mis tərkibli fungisidlərdən (1%-li bordo məhlulu, 0,5%-li monika bordo) biri ilə çiləmə aparılır. İşçi məhlulun məsarifi 400 l/ha.

14. 2.3 Dənli-paxlalı bitkilərin virus mənşəli xəstəlikləri və onlarla mübarizə • Lobyanın adi və ya yaşıl mozaikası – Bean yellow mosaic virus Bu xəstəlik üçün damar yaxınlığında mozaik rəng dəyişməsi xarakterikdir. Yarpaqlar bu zaman bərabər qaydada inkişaf edə bilmir, yarpaq ayəsi deformasiya uğrayır, onun ayrı-ayrı hissələri qovuğa oxşar qabarır, ətrafları aşağıya doğru qıvrılır. Bitki böyümədən qalır, kökləri zəif inkişaf edir. Erkən güclü yoluxma zamanı kol cırtdanlaşır, çiçəkləyir və meyvə vermir. Xəstəliyin simptomları yüksək temperatur (22-280C və yuxarı) və havanın aşağı nisbi rütubətində daha ağır olur. Bean mosaic virus xəstə bitkilərdən alınmış toxumlarla ötürülür. Virus bitkidən bitkiyə müxtəlif mənənə növləri ilə (kartof, şaftalı və s. başqa) yayılır. Lobyadan başqa virus noxud, lyupin, paxla, yonca və s. bitkiləri də sirayətlənə bilir. Mübarizə tədbirləri. Bu xəstəliklə mübarizədə bitkilərin böyümə və inkişafını dinamikləşdirən tədbirlər kompleksinə üstünlük verilməli, növbəli əkin sisteminə əməl edilməli, bitki qalıqları sahədən kənarlaşdırılaraq məhv edilməlidir. Virusun daşıyıcıları olan mənənələrlə mübarizədə insektisidlərə üstünlük verilməlidir. Bu baxımdan Bİ 58 (1 l/ha), karbofos (1,5 l/ha) səmərəli nəticələr verir.

18. Lobyanın sarı mozaikası- Bean yellow sliple virus Yarpaqlarda sarı, tezliklə yayılan ləkələrin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. Bitkiyə baxdıqda xloroz olduğu kimi qəbul edilir. Yarpaqlar kövrəkləşir, əyilir. Paxlalar deformasiya uğrayır. Fiziki və başqa xassələrinə görə bu virus yaşıl mozaika virusundan az fərqlənir. İnaktivasiya temperaturu 50-600C hər iki virus üçün eynidir. Lakin onların yayılma xarakterləri özgədir. Sarı mozaika xəstəliyini törədən virusun təbiətdə rezervatoru paxlalı otlardır (yonca, xəşəmbül) və s. Mübarizə tədbirləri. Sağlam bitkilərdən alınan toxum materialından istifadə edilməlidir. Virusların daşıyıcıları olan mənənələrlə vaxtında mübarizə təşkil edilməlidir. Davamlı və zəif yoluxan sortlardan istifadə edilməli, alaq otları məhv edilməlidir. Bitkilərin böyüməsini sürətləndirmək üçün balanslaşdırılmış gübrə dozalarının tətbiqi önəmlidir.

20. Medicago sativa L. Səpin yoncası Trifolium pratense L. Çəmən üç yarpağı

21. 2.4 Yonca bitkisinin əsas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin başlıca prinsipləri • Yoncanınunluşehi - ErysiphecommunisGrev. f.medicaginisDietr. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Ascomycotaşöbəsi, Euascomycetessinfi, Erysiphalessırası, Erysiphaceaefəsiləsi, Erysiphecinsi Biolojiqrupu: Biotrof

22. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlikiyununsonu-iyulunəvvəllərindəəmələgəlir. Yayınsonuvəpayızdaxəstəlikmaksimuminkişafaçatır. Yarpağınhərikitərəfindəvəgövdədəmitselvəkonididaşıyanlardanibarətasanlıqlasilinənağ, unluörtükəmələgəlir. Göbələkkleystotesilərləbitkiqalıqlarındaqışlayır. Yazdakleystotesilərdənaskosporlarətrafatullanırvəilkininfeksiyanıtörədir. Vegetasiyadövrüxəstəlikkonidilərləhəyatakeçirilir. Konididaşıyanlardüz, deməkolarki, silindrikdir. Konidilərtək-tək, ellipsoidal-silindrik, ölçüləri 24-55 x 13,5-22 mkm-dir. Kleystotesilərdağınıq-dır, 80-150 mkmdiametrli, çıxıntılarıaşağıhissədəçoxsaylı, sadədir. Kisələr (3-13) qısaayaqcıqlı, 40-85 x 25-55 mkmölçülü, 2-6 sporludur. Kisəsporlarıellipsoidal, yumurtayabənzərdir. Unluşehxəstəliyiningüclüinkişafıənistidövrlərdənsonramüşahidəedilir, buisəbitkilərindavamlılığınınaşağıdüşməsi ilə izaholunur. Xəstəliktö-rədicinininkubasiyamüddəti 2-4 gündür. Yayılması. Xəstəlikdünyanınistivəcənubrayonlarındagenişyayılmışdır. OnaYaxınŞərqdəntutmuşCənubŞərqiAsiyaölkələridədaxilolmaqlahəryerdərastgəlinir. PatogenMDBölkələriçərçivəsindəOrtaAsiyaTürkRespublikalarındadahagenişyayılmaarealınamalikdir. ÖlkəmizinNaxçıvanMR, Mil-Qarabağ, Aranrayonlarındaəngenişyayılmışxəstəliklərdənbiridir.

23. Ekologiyası. Xəstəliyininkişafınaquruistiiqlimstimuləedicitəsirgöstərir. Törədici 25-300Ctemperaturdadahafəalinkişafedir. Yazdatez-tezyağanqısamüddətliyağışlaristihavalarlanövbələşdikdəxəstəliyininkişafıintensivləşir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəlikotvətoxumməhsulununitkilərinəsəbəbolur. Ədəbiyyatlardaverilənməlumatlaragörəxəstəliyininkişafıüçünəlverişliillərdətoxumməhsulu 25-30% azalabilir. Xəstəliyindahabirzərəriyarpaqlarınassimilyasiyasəthininazalmasıvəonlarınvaxtındanəvvəlqurumasıiləxarakterizəedilir. Mübarizətədbirləri. Xəstəliyəqarşıdavamlısortlarınyaradıl-masıvərayonlaşdırılmasızəruridir. Səpindən 30 günəvvəltoxumlarTMTD (3-4 kq/t) hesabıilədərmanlanmalıdır. Toxumluqsahədəxəstəliyinilkinsimptomlarıgöründükdəfungisidlərdənistifadəetməkləçiləməaparılmalıdır. Sonillərtoxumluqyoncasahələrindəkumulus 4 kq/ha, skor 0,1 l/ha, tiovitdjes 4 kq/hapreparatlarınınnövbəlitətbiqitoxumməhsulunuunluşehdəntammühafizəedir. İşçiməhlulunməsarifi 400 l/ha.

24. Yoncanınperonosporozuvəyayalançıunluşehi - Peronosporaaestivalis Syd. Təsnifatda yeri: Chromista aləmi, Oomycota şöbəsi, Oomycetes sinfi, Peronosporales sırası, Peronosporaceae fəsiləsi, Peronospora cinsi Biolojiqrupu: Biotrof

26. Göbələyin konididaşıyanları və konidiləri

27. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Yarpaqlarınsəthindəolanləkə-lərşəffaf-yaşıl, sonrasolğunlaşan, dağınıqdır. Onlarınalttərəfindəkoni-didaşıyanlardanvəkonidilərdənibarətboztəhər-bənövşəyiörtükin-kişafedir. Diffuzyoluxmazamanıparazitbütünorqanlarayayılır, yarpaqlarşəffaf-sarıtəhərgörkəmalır, lentşəkilliuzanır, qıvrılır, alttərəfindəküllümiqdarda örtük var, bitkilər böyümədən və inkişafdan qalır, buğumları qısalır. Ən güclü yoluxmalar yazda qeydə alınır. İyulun başlanğıcından av-qustun ortalarına qədər yüksək temperatur və nəmliyin çatışmaması nəticəsində xəstəliyin inkişafı dayanır, payızda törədici üçün əlverişli şərait yarandıqda xəstəlik müəyyən qədər bərpa olunur. Təsərrüfat əhəmiyyəti. Peronosporozla orta dərəcəli yoluxmada toxum məhsulu 40,7% aşağı düşür, yaşıl kütlədə proteinin miqdarı 11,5%, güclü yoluxmada isə 15% azalır (Manutova, 1990). Mübarizətədbirləri. Aqrotexniki tədbirlərə əməl edilməli, diffuz yoluxmuş bitkilər sahələrdən çıxarılmalı, yazda tez biçin, müxtəlif yaşlı yonca sahələrinin təcrid edilməsi, növbəli əkində dənlilərdən sonra yer-ləşdirmə önəmlidir. Toxumluq sahələrdə fungisidlərlə çiləmələr aparıl-malıdır.

28. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

29. Yoncanınaskoxitozu – Ascochytaimperfecta Peck. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Coelomycetessinfi, Sphaeropsidalessırası, Sphaeropsidaceaefəsiləsi, Ascochytacinsi Müasiradı: PhomamedicaginisMalbr. & Roum. var. medicaginis. Biolojiqrupu: Hemibiotrof

30. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Bitkininbütünorqanlarıyoluxur. Yarpaqlardaforma, rəngvəölçülərinəgörəmüxtəlifləkələrəmələgəlir: kiçik, tünd-qəhvəyivəyademəkolarki, qara; dahairiləkələrdətündqəhvəyi, ancaqşəffafmərkəzlivəsarıtəhərhaşiyəli; əniriləkələrşəffaf-qonurvəyaşəffafsarıtünd-qonurhaşiyəlidir. Yayılması. Askoxitozyoncanınbecərildiyibütünrayonlardayayılmışdır. Ekologiyası. Askoxitozuninkişafıüçünmülayimvəaşağıtemperaturkifayətdir. Mitselinböyüməsiüçünoptimaltemperatura 20-220C, piknidəmələgəlməsiüçün 170C-dir. Erkənyazvəpayızaylarıçoxluyağıntılarlamüşayətolunduqdaaskoxitozyoncadadahasürətləinkişafedir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəliyintəsirindəntoxumməhsulu 20-25%-əqədərazalır. Mübarizətədbirləri. Toxumlarındərmanlanması, bitkiqalıqlarınınməhvedilməsi, torpağınyaxşıişlənməsi, davamlısortlardanistifadəönəmlidir.

33. Yoncanınqonurləkəliyi – Pseudopezizamedicaginis (Lib.) Sacc. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Ascomycotaşöbəsi, Euascomycetessinfi, Helotialessırası, Dematieaceaefəsiləsi, Pseudopezizacinsi. Biolojiqrupu: Hemibiotrof

34. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Pseudopezizamedicagi-nisməhdudixtisaslaşmışparazitdir, yalnızüçyarpaqyoncabitkisiniyoluxur. Yarpaq, saplaq, gövdəvəformalaşanpaxlalardaçoxsaylıkiçik (0,5-3 mmdiametrli) tünd-qonurvəyaqaraləkələrəmələgəlir. Ləkələrheçvaxtbirləşmirlər. Onlarınüzərindəkisəvəkisəsporlarıdaşıyanapotesilər inkişaf edir. Yayılması. XəstəlikyoncabecərilənAvropa, Asiya, Afrika, Ame-rikavəAvstraliyanınmüxtəlifölkələrindərastgəlinir. Ekologiyası. Xəstəliyinmaksimuməmələgəlməsikifayətqədəristivərütubətlihavadabaşverir. Aksosporlar 7-140Ctemperaturvə 97-100 % havanınnisbirütubətindəcücərməyəbaşlayır. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəliknəticəsində 35%-əqədəryarpaqtöküləbilir, nəticədəotməhsulukütləcə 15% aşagıdüşür. Bundanəlavəbeləotqidakeyfiyyətini itirir, xam zülalın miqdarı 10%-ə qədər azalır. Güclü yoluxma zamanı toxum məhsulu 60%-ə qədər azalmaqla, həm də səpin keyfiyyətini itirirlər. Mübarizə tədbirləri. Peronosporozda olduğu kimidir.

39. Göbələyinkisəvəkisəsporları

40. Yoncanınpası- UromycesstriatusSchr. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Urediniomycetessinfi, Uredinalessırası, Pucciniaceaefəsiləsi, Uromycescinsi Biolojiqrupu: Biotrof

41. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Bitkininəsasənyarpaqlarıvədigəryerüstüorqanlarıyoluxur. Sirayətlənənorqanlarüzərindəqonurdağınıquredinoyastıcıqlarmüşahidəedilir. Göbələkmüxtəlifsahiblidir. Patogeninetsivəyazmərhələsisüdləyənbitkisininmüxtəlifnövlərində (Euphorbia gula, E.cyrarissias, E.heliosroria) əmələgəlir. Etsisporlarınuçuşması 2-3 həftədavametdikdənsonrasüdləyənbitkisininbudaqlarıtələfolur. Xəstəlikyoncabitkisindəmay-iyunaylarındaəmələgəlsədəonunintensivinkişafıavqust-sentyabraylarındabaşverir. Yayılması. Xəstəlikgenişyayılmışdır. Dünyanınbütünqitələrindəəkilənyemlikvətoxumluqyoncasahələrindərastgəlinir. Ekologiyası. Havanıntemperaturu 18-220Cvənisbirütubət 40-50% olduqdapatogensürətləinkişafedir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Sirayətlənmişzoğlarazməhsuldarolur. Xəstəliyinnəticəsindəbitkiçoxlumiqdardakarbohidratvəproteinitirir, toxumməhsulu 30-60% azalır. Otməhsuluvəonunqidalılıqkeyfiyyətləriyüksəkdərəcədəaşağıdüşür. Mübarizətədbirləri. Yemməqsədiləbecərilənsahələrdətələbolunanaqrotexnikitədbirlərkompleksihəyatakeçirilir. Aralıqsahibbitkiləriməhvedilir. Xəstəliyinilkinsimptomlarıgöründükdətoxumluqsahədə 25% tiltilə (0,5 l/ha) birçiləməaparılır.

44. A-uredinosporlar; B-teliosporlar

45. Qızıl sarmaşıq - Cuscuta sp.

46. Qızıl sarmaşıq - Cuscuta sp.

47. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları • 1. Unlu şeh xəstəliyi ilə dənli-paxlalı bitkilərin hansı orqanları yoluxur? • a) yalnız kök sistemi • b) yalnız torpaqları • c) bitkinin bütün vegetativ orqanları • d) yarpaq və paxlalar yoluxur • e) yarpaq qınları yoluxur

48. 2.Unlu şeh xəstəliyinin törədicisinin konidilərinin cücərməsi üçün optimal şərait • a) 18-220 temperatur və 60-80% nisbi nəmlik • b)150 C-yə qədər temperatur və 100%-ə yaxın nisbi rütubət • c) 300C-dən yuxarı temperatur və istənilən nisbi rütubət • d) 25-350 C temperatur və 20%-dən yuxarı nəmlik • e) 7-100C temperatur və 40-50% nisbi nəmlik

49. 3. Alternarioz xəstəliyinin törədicisinin infeksiya mənbəyi haradır? • a) torpağın 5-10 sm dərinliyinə tökülmüş bitki qalıqları • b) torpağın səthində olan yoluxmuş bitki qalıqları • c) toxum və sirayətlənən bitki qalıqları • d) yalnız toxumlar • e) bitkinin yoluxmuş vegetativ orqanları

50. 4. Noxudun yalançı unlu şeh xəstəliyinin törədicisi hansı sinfə və sıraya mənsubdur? • a) Oomycetes sinfi, Perenosporales sırası • b) Oomycetes sinfi, Pythiales sırası • c) Zygomycetes sinfi, Mucorales sırası • d) Euascomycetes sinfi, Erysiphales sırası • e) Ceolomycetes sinfi, Melanconiales sırası