Sermaye Hareketleri Finansal Krizler ve Türkiye

1. Sermaye HareketleriFinansal Krizler ve Türkiye Prof. Dr. Muhammet AKDİŞ Pamukkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Nazilli-2004

2. Globalleşme ve Sermaye Hareketleri • 1980’li yıllardan itibaren insanlık tarihin kritik dönemlerinden birisini yaşamaya başlamıştır. • 2000’li yılların başlaması • Soğuk savaşın bitmesi

3. Sermaye birikim süreci • Bu süreçte, sermaye dolaşımının serbestleşmesi, hacminin artması, hızlanması, yaygınlaşması ve yeni yatırım araçlarının devreye girmesi sözkonusudur. • Küreselleşmenin esas itici gücü sermaye hareketlerinin serbestleşmesidir ve finansal piyasalar ufuklarını daha evvel hiç görülmemiş derecede genişletmişlerdir.

4. Küreselleşmenin ikinci bileşeni • Teknolojik gelişmeler • Bilgisayarların gelişmesi • Haberleşme ve bilgi işlem teknolojisinin hızlanması ve büyük oranda ucuzlaması • Fiber optik ve uydu teknolojilerinin devrimci gelişmeleri süper bilgi otobanı oluşturarak bütün dünyayı eskisinden daha etkilenebilir hale getirmiştir. • Teknolojik gelişme süreci, sermaye birikimi sürecini de etkiler ve tetikler durumdadır.

5. Küresel sermaye hareketleri • 84-89 döneminde 13,5 milyar dolar olan sermaye hareketleri, 1996 sonlarına doğru 215 milyar dolar, • 2002 sonu itibariyle1,5 trilyon dolar’lık giriş, 1,2 trilyon dolarlık çıkış (aradaki fark tesbit edilemeyen çıkışlardır) toplamda 2.7 trilyon dolarlık bir hareket. • Uluslar arası piyasalarda bir günde el değiştiren döviz miktarı ise 1.5 trilyon dolardır. Bu dünya ticaretinin(6.5 trilyon dolar 2002-yıllık) 50 katı tutarındadır.

6. Küresel mali piyasaların görünümü(milyar $) • Dünya toplam GSMH’sı, 32,163.7 • Toplam rezervler (altın hariç) 2,513.9 • Menkul kıymet borsalarının kapitalizasyon değeri: 22,077.4 • Borç senetleri toplamı (Özel:16,531.2, kamu: 26,826.4, toplam:43,357.6 • Banka aktifleri: 85,002.5 • Menkul kıymetler toplamı: 150,437.5 • Menkul kıymetlerin GSMH’ya oranı: %467.7

7. Küreselleşme olgusu ve Kara para • Küresel mali sistem karapara büyümesi ile birlikte yasadışı kazançlara da kapı açmaktadır. • Dünyadaki toplam kara para miktarı 1993 yılı rakamlarına göre 5.8 trilyon dolardır. Bugün itibariyle bu paranın 10 trilyon dolar olduğu tahmin edilmektedir.

8. Küreselleşme olgusu ve vergi cennetleri • Küresel mali piyasaların yaşadışı kazançlarla da büyüyen hacmi, bu para için güvenilir limanlar gerektirmiştir. • Vergi cennetleri denilen bu ülkelerden 35 bin kişinin yaşadığı Karaiplerdeki Cayman adalarında 32 bin uluslar arası şirket, 550 banka, 900 uluslar arası yatırım fonu, 400 sigorta şirketi vardır. • Vergi cennetlerinde yaklaşık 5 trilyon dolarlık bir fon varlığından bahsedilmektedir.

9. Global finansal sistem ve ikili yapı • Bir tarafta üretilmiş mal ve hizmetlerin ticaretinin yapıldığı reel ekonomi, • Diğer tarafta ise para tüccarları ile spekülatörlerin yer aldığı KUMARHANE dünyası yer almaktadır. • İkinci yapı birincinin aleyhine büyümekte, paradan para kazanmanın finansmanını sağlayacak reel sektör sürekli el değiştirmektedir.

10. Kısa süreli sermaye hareketleri ve finansal krizler • Kısa vadeli karlılık peşinde koşan sermaye sık sık finansal krizlere yol açmaktadır. • Öyle ki küçüklü büyüklü krizler göz önüne alındığında 19 aya bir kriz düşmektedir. • Gelişmekte olan ekonomilerde ise bu krizler daha büyük tahribatlar yapmaktadır.

11. Küresel finansal piyasalar ve dünya • The Economist (4/2003) dergisine göre; göre söz konusu ülkelerin, bankacılık ve döviz krizleri nedeniyle uğradıkları milli gelir (GSMH) kayıpları 1980'lerde 249 milyar doları, 1990'larda da 419 milyar doları bulmuş. 1980'lerde Latin Amerika milli gelirinin % 2.2'sini, 1990'larda Asya ülkeleri milli gelirlerinin % 1.4'ünü bu krizlerde yitirmiş. • The Economist'e göre "yükselen Pazar" diye nitelenen ülkeler, finansal küreselleşmeden yararlanabilmek için gerekli kurumsal yapıları ve politika çerçevesini oluşturmakta yetersiz kaldıkları için bu süreçte kayba uğrayan taraf oluyorlar. • The Economist'in dosyasında yer alan veriler, uğradıkları kayıpların büyük olmasına karşın "yükselen pazarlar"ın uluslararası sermaye pastasından aldıkları payın ise hâlâ çok küçük kaldığını da ortaya koyuyor. • 2001 yılında 9 trilyon dolarlık uluslararası kredi pastasından yalnızca 700 milyar dolarlık pay alabilen "yükselen pazarlar", 12 trilyon dolarlık uluslararası menkul kıymet yatırımı portföyünden de ancak 600 milyar dolarlık bir pay alabilmişler.(Osman ulagay, milliyet, 5.5.2003)

12. Kısa süreli sermaye hareketlerini cezbeden unsurlar • Yüksek reel faiz, • Yüksek gelir getiren Borsa, • Düşük veya sabit kurlar.

13. Türkiye’de kısa süreli sermaye hareketleri-I • Türkiye kısa süreli sermaye hareketleri yönünden çok caziptir. • ATO’nun hesaplamalarına göre, , 2001'de Türkiye'ye giren 1 milyon dolar, TL'ye çevrilerek nemalandırıldığında 3 milyon 812 bin dolara ulaşıyor. Bir spekülatör, yıllık yüzde 1 faizle Japonya'da 134, yıllık yüzde 1.2 faizle AB ülkelerinde 112, yıllık yüzde 1.5 faizle ABD'de 89 yılda kazanacağı faizi Türkiye'de sadece 24 ayda kazanabiliyor. • Bir özel bankamızın yurtdışında faaliyet gösteren yatırım fonu, 2003 başından ağustos ayına kadar geçen sürede yatırımcılarına dolar cinsinden yüzde 59'luk bir dolar getirisi sağlayarak dönemin 'dünya getiri şampiyonu' olmuş! • Türkiye’ye dönem dönem girip çıkan kısa süreli sermaye 5-7 milyar dolar arasında değişmektedir.

14. Türkiye’de kısa süreli sermaye hareketleri-II • Yabancı sermaye ile ilgili gerçekler: • Türkiye'ye son 23 yılda giren yabancı sermaye toplamı 16 milyar dolar • Üç yıl hariç diğer yıllarda miktar her zaman 1 milyar doların altında kalmış • 1999-2001 arasında sıcak para giriş-çıkışı 23 yılın doğrudan sermaye yatırımına neredeyse eşit • Sıcak para giriş-çıkışlarının tepe ve dip noktaları arasında Türk şirketlerinin toplam değerleri arasında 60-70 milyar dolar arasında fark oluşmuştur.

15. Türk mali piyasaları…. • Mevduat ve borsamıza ait bazı gerçekler: • Mevduatın yüzde 17-20'si yüzde 0,05 kişinin elinde • Mevduatın yüzde 20-22'si yüzde 97 kişinin elinde • 1 trilyon ve üstü mevduatı olanların sayısı 3-5 bin • 3-5 bin kişinin mevduat toplamı 66-70 bin kişinin toplamına eşit • Sermaye piyasasında ilk 10 yerli-yabancı tüzel ve gerçek kişinin portföy değeri 1 milyon gerçek yatırımcınınkine eşit • 2004 bütçemizden büyük bir pay ayırarak finanse ettiğimiz yerli-yabancı gerçek ve tüzelkişilerin toplamı 5 binden fazla değil • İç borcumuzu elinde tutan kişilerin kim olduğunu bilmemiz mümkün değil, nedeni de DİBS'lerin şahıs bazında saklanmasına, yarattıkları lobilerle izin vermemeleri

16. Türkiye’de finansal krizler ve kısa süreli sermaye hareketleri • 1994 krizinde 11 milyar dolarlık bir sermaye giriş çıkış gerçekleşmiştir. • 22 kasım 2000’de 1,5 milyar doları hemen, toplamda 7 milyar dolar yurtdışına çıkmıştır. • 21 şubat 2001’de ise ilk günlerde 4.9 milyar dolar, toplamda 7,5 milyar dolarlık bir çıkış gerçekleşmiştir.

17. Sıcak para akımları engellenebilir mi? • Tobin vergisi, • Katlı kur uygulaması, • Uluslar arası denetim getirilmesi, • Yolsuzluk ekonomisi, kara para ve para aklama faaliyetleri ile mücadele edilmesi. • Uzun vadeli sermaye hareketlerini teşvik

18. Uzun vadeli sermaye hareketleri • Ülkelere yatırım ve reel üretim için gelen sermayedir. • Dünya üzerinde uzun vadeli sermaye akımı 2000 yılında 1.5 trilyon dolar, 2002 yılında 651 milyar dolardır. • 2002 yılı giriş stoku ise 7.1 trilyon dolardır. • Türkiye bu pastadan sadece 2000 yılında 1,7 milyar dolar almış, 2002 yılında 550 milyon dolar ile fiili giriş gerçekleşmiştir. Toplam stok ise 15.7 milyar dolardır. • 2002 yılında irlanda 19 milyar dolar, Brezilya 16 milyar dolar, Çek Cumh. 9 milyar dolar, Slovenya 1.8 milyar dolar, Hindistan, 3.5 milyar dolar, Çin, 2002 yılında 52.7 milyar dolar. • ABD’ye 2000 yılında 314, 2001’de 143, 2002’de 30 milyar dolar giriş var.

19. TÜRKİYE’DE YABANCI SERMAYE-MİLYAR $

20. Doğrudan yabancı sermaye nasıl çekilir? • İdari ve bürokratik engeller, • Fikri mülkiyet hakları, • Vergi sistemi, • Kayıt dışı ekonomi, • Daha hızlı işleyen bir yargı, • Rasyonel sendikacılık, • Ar-ge’nin özendirilmesi.

21. Yurtdışındaki Türk Sermayesi • Yurt dışındaki Türk firmalarının sayısı 1400'e yaklaştı. Türkler'in, dünyanın her bölgesinden toplam 77 ülkeye doğrudan yatırım ve sermaye ihracı gerçekleştirdiği belirlendi. • 2002 sonu itibariyle 5 milyar 959.1 milyon dolar olan Türkler'in sermaye ihracı, 2003 yılında net 149.6 milyon dolarlık ihraçla birlikte 6 milyar 108.7 milyon dolara ulaştı. Yurt dışında faaliyet gösteren Türk firmalarının sayısı da geçen yıl 51 artarak 1337'ye yükseldi.

23. Ne yapmalı? • Küreselleşmenin alternatifi içe kapanmak değildir. • Küresel oyunu kurallarına göre oynamak gerekir. • Devlet’in ekonomideki ağırlığı azaltılmalıdır. • İnsan hakları, demokrasi, yargı konularında batılı standartlar yakalanmalıdır. • Halka güven, fikirlere ve yaşam tarzlarına saygı, kutuplaşmalardan uzaklaşma, elbirliği-gönül birliği sağlama.

24. Sonuç yerine… • ÜÇÜNCÜ DÜNYA ÜLKESİ OLMAMANIN YOLU, • ÜÇÜNCÜ DÜNYALIĞA RAZI OLMAMAKTAN GEÇER.

25. Sermaye HareketleriFinansal Krizler ve Türkiye Prof. Dr. Muhammet AKDİŞ Pamukkale Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Nazilli-2004