DRUŠTVENI POLOŽAJ OSOBA SA INVALIDITETOM U SRBIJI

1. DRUŠTVENI POLOŽAJ OSOBA SA INVALIDITETOM U SRBIJI Studija slučaja

2. Teorijski okvir istraživanja čije rezultate predstavljamo je tzv. socijalni konstruktivizam – popularno socijalni model (invalidnost je fenomen koji nije moguće izdvojiti iz istorijskog, pravnog i društvenog konteksta – stoga se ne svodi na primarno zdravstveno oštećenje pojedinca, već je reč o tome da li i u kojoj meri je društveno okruženje prilagođeno različitim sposobnostima pojedinaca)

3. Fokus istraživača u ovom pristupu je pomeren sa stanovišta problema koji počiva na individualnom nivou (u teorijskom domenu lične tragedije) na činjenicu da problem invaliditeta počiva na faktorima sredine, u socijalnom i političkom kontekstu (u teorijskom domenu socijalnih nejednakosti).

4. Učešće OSI u društvenom životu zato nije posmatrano kao rezultat ograničenih kapaciteta za socijalnu participaciju već kao pokazatelj spremnosti socijalnog okruženja da angažuje raspoložive kapacitete osoba sa invaliditetom.

5. Proučavane dimenzije • Opredeljenje za ovaj vid tumačenja invalidnosti (ali i operacionalizacija pojma društveni položaj)podrazumevalo je da se odnos društva prema OSI u Srbiji proučava kroz nekoliko ključnih oblasti: • Jezikkojimseetiketiraovadruštvenagrupa • Mehanizmizaštiteprava OSI, • Najvažnijeinstitucijesocijalnezaštiteovepopulacije • Udruženja OSI • Proučavanje životnihistorija OSI kroznajvažnijeaspektenjihoveinterakcijesaužimi širimdruštvenimokruženjem

6. O primenjenoj metodologiji istraživanja • Primenjen je tzv. metod slučaja (case method, case study) što je podrazumevalo proučavanje OSI u socijalnom kontekstu uz primenu komplementarnih izvora podataka i primenu komplementarnih metoda za prikupljanje podataka.

7. O jeziku kojim se etiketira ova društvena grupa • U jezičkom iskazu – etikeciji pojedine društvene grupe, odslikan sveukupni stav društva prema tom delu stanovništva. • ne postoji saglasnost oko termina kojim se označava kategorija lica sa invaliditetom. • U modernojterminologiji -napor da se izrazom opišu važne karakteristike ove kategorije stanovništva, i istovremeno da se pronađe najbolji izraz kako bi se umanjila negativna konotacija koju je većina upotrebljavanih izraza imala.

8. Rezultati tih pokušaja su različiti, te se ustanovljene konvencije razlikuju od zemlje do zemlje, pa je sve vidljivije nastojanje da termin kojim se označava ova kategorija stanovništva bude što neutralniji, kako bi se izbegao govor diskriminacije i stigmatizacije. • Promene u korišćenju termina vezanog za OSIsu, čini se, u skladu sa jezičkim standardima koji se poslednjih decenija postavljaju u javnom govoru.

9. Lagano se konstituiše kultivisan iskaz, govor oslobođen mržnje i diskrimnacije, jezik mira i tolerancije. Sasvim sigurno, kod teoretičara i (nešto sporije) kod ostalih javnih ličnosti, političara, na primer, sazreva svest o potrebi da se koristi politički korektan govor.

10. U zakonskim i drugim zvaničnim dokumentima ali i u najširoj upotrebi u srpskom jeziku su pre svega termini: invalidi, hendikepirani, osobe sa smetnjama u razvoju, osobe sa specijalnim potrebama i u najnovije vreme, čini se, najkorektniji termin – osobe sa invaliditetom. • Ova promena nije proizašla iz naše jezičke svakodnevice, već su ovi termini uglavnom dospeli iz drugih jezika, pre svega sa anglo-saksonskog govornog područja.

11. Uočena pozitivna tendencija u konstituisanju korektnog jezika invalidnosti... • ograničena moć jezika • Jezik jeste delatan jedino ukoliko iza njega stoji i šira društvena akcija - uz koretnu etikeciju, adekvatna pravna zaštita, institucionalna i svaka druga podrška u socijalnoj integraciji.

12. Pravni aspekti zaštite OSI u Srbiji • Uopštavanje rezultata analize pravnih instrumenata u domaćoj regulativi (u svim krucijalnim oblastima socijalnog života) i poređenje sa međunarodno pravnim aktima može biti sažeto u nekoliko tačaka. • Ne postoji jedinstvena pravna materija kojom se regulišu prava osoba sa invaliditetom u svim oblastima društvenog života. • Ne postoji jedinstveno određenje osoba sa invaliditetom u zakonskoj materiji.

13. Često se u zakonskoj materiji vrlo uopšteno tretiraju prava OSI te ne postoji njihova konkretizacija kroz definisanje načela i mera za sprovođenje. • Iz neporednih posledica primene zakona moguće je zaključiti da je obezbedjvanje mehanizama za sprovođenje ključnih prava često važnije od pojedinačnog navođenja niza prava, čija primena nije obezbeđena pravnim institutom.

14. Pravna materija retko tretira pitanje mehanizma nadzora nad sprovođenjem prava, drugim rečima, nije jasno ko je zadužen za praćenje kršenja prava osoba sa invaliditetom. Sa izostavljem ovoga pitanja iz same zakonske materije, jasno je da sve ostaje na pojedincu koji se u tom slučaju obraća sudu po osnovu kršenja prava u određenoj oblasti. • zakonodavac nije uvek vodio računa, da ukoliko propusti uređivanje jedne oblasti socijalnog života, direktno onemogućava OSI da koriste druga prava koja su brižljivo uređena. (propust u vezi sa građevinsko-arhitektonskim standardima gradnje)

15. poslednjih pet godina - kvalitativni skok u pravnoj regulativi. Doneseni su: Zakon o sprečavanju diskriminacije OSI, Zakon o rehabilitaciji i zapošljavanju OSI i u čitav niz opštijih pravnih akata ugrađena je klauzula koja se odnosi na ovu kategoriju stanovništva sa ciljem da se njen pravni položaj izjednači sa ostalim delom populacije.

16. Na osnovu odluke Vlade Republike Srbije od 22. novembra 2007. godine, Republika Srbija potpisala je 17. decembra 2007. Konvenciju o pravima osoba sa invaliditetom i Opcioni protokol uz nju. • U Srbiji se intenzivno radilo i još uvek radi na potpunom usklađivanju pravnih akata sa ključnim odredbama ovih dokumenata.

17. Institucionalni okviri zaštite OSI • Na osnovu procena Saveznog zavoda za statistiku u Srbiji živi između 350.000 do 500.000 osoba sa invaliditetom. • Tačne evidencije nema • Ne postoji institucija u kojoj bi obavezno bilo evidentirano svako lice sa invaliditetom, niti međusobna saradnja različitih institucija u smislu zajedničke baze podataka, iako je planiran tačan popis lica sa invaliditetom i njihovih potreba.

18. umanjen obuhvat dece sa invaliditetom procesom obrazovanja, posledice: • znatno niži opšti obrazovni nivo čitave populacije OSI, • umanjena raznovrsnost radnih mesta na koja je moguće angažovati OSI, • smanjena mogućnost zapošljavanja, • nezadovoljavajući kvalitet života

19. Broj nezaposlenih osoba sa invaliditetom evidentiranih u Nacionalnoj sluzbi za zapošljavanje je veoma nizak – poslednjih godina broj varira oko 25000/ 2,1% od ukupnog broja lica koja traže zaposlenje • osim smanjenih šanse za upošljavanje ove kategorije lica, problem je i neizražena lična inicijativa u potrazi za zaposlenjem.

20. Obrazovna struktura prijavljenih na evidenciju ove službe je veoma niska • 38,5% - 4 razreda OŠ, • 11,4% OŠ, • 33% III stepen srednjeg obrazovanja, • 12,3%, srednje obrazovanje IV stepena, • 5% višu školu i V stepen obrazovanja i • svega 0,83% ima fakultetsko obrazovanje).

21. U Srbiji je oko 20 000 OSI obuhvaćeno pasivnim merama socijalne zaštite po osnovu nezaposlenosti, • čak sto puta manji broj lica sa invaliditetom je uključeno u mere aktivne politike zapošljavanja. • Na području Republike Srbije registrovano je 63 preduzeća tzv. zaštitnih radioca, koja upošljavaju 3200 lica sa invaliditetom.

22. Problemi:neujednačen teritorijalni raspored ovih preduzeća što dodatno komplikuje mogućnost ostvarivanja prava na rad populacije sa »otežanim faktorom zapošljavanja«, • Ukupno stanje u srpskoj ekonomiji je otežavajući faktor u njihovom funkcionisanju: mnoge od ovih radionica po izboru zanimanja koja su na raspolaganju OSI ne prate regionalne profesionalne kvalifikacije ove kategorije stanovništva

23. Problem kulturnih barijera i neophodna infrastruktura ozbiljna su prepreka u realizaciji prava na rad populacije OSI • Novija zakonska rešenja kod zapošljavanja OSI predviđala su subvencije za privredne subjekte spremne da radno angažuju OSI. • Najnoviji Z. predviđa obavezu poslodavca da angažuje određeni broj OSI (Poslodavac koji ima 20 do 49 zaposlenih dužan je da u radnom odnosu ima 1 OSI, 50 i više zapšoslenih – najmanje 2 OSI, i na svakih narednih 50 zaposlenih još po najmanje 1 OSI- Čl. 24 Z.o rehabilitaciji i zapošljavanju OSI)

24. Prihvatanje radnog angažmana OSI kao njihovog nespornog prava otežan zbog stvaranja ekonomskih uslova koji podrazumevaju veća početna ulaganja u infrastrukturu zbog prilagođavanja radnog mesta kapacitetima i fizičkim ograničenjima OSI • najvažniji put za izjednačavanje mogućnosti u ovoj oblasti jeste upravo rastakanje kulturnih barijera (poslodavci – same OSI).

25. analiza obima institucionalnih okvira socijalne zaštite osoba sa invaliditetom, pokazala je: • nizak nivo obuhvata ispitivane populacije postojećim merama socijalne zaštite. • Da dominantan oblik korišćenja mera socijalne zaštite čini ostvarivanje prava na dodatak za pomoć i negu drugog lica i smeštaj u ustanove u cilju adekvatnijeg zbrinjavanja, naročito kada su u pitanju deca sa invaliditetom.

26. nedostaju vaninstitucionalni vidovi zaštite OSI, koji se smatraju tek alternativnim vidovima podrške, a bitno bi unapredili kvalitet socijalnog staranja i pomogli jačanju samostalnosti pripadnika ove grupe stanovništva. • neadekvatna teritorijalna pokrivenost mrežom institucija za specijalno obrazovanje i radno osposobljavanje, institucijama za trajni smeštaj ovih uz već navedeno, jesu argumenti koji na globalnom nivou ukazuju na neefikasnost mera socijalne zaštite, odnosno na činjenicu da je oblast socijalnog staranja o proučavanoj populaciji još na margini društvene pažnje.

27. Udruženja OSI u Srbiji • kupna situacija u oblasti socijalne politike, i tradicionalni stereotip u odnosu na potencijale proučavane grupe čine da najveći broj udruženja ima pre humanitarni karakter no što su institucije koje se bore za sistematsku izmenu uzroka nejednakog tretmana ove manjinske grupe. • Ovo se naročito odnosi na udruženja koja funkcionišu u »unutrašnjosti« Srbije. • Udruženja pre svega vrše ulogu primarne zaštite

28. Rezultati istraživanja “životnih priča” OSI u Srbiji • Uzorak je planiran tako da obuhvata osobe sa različitim tipovima senzornog i motornog invaliditeta, sa kongenitalnim i kasno stečenim invaliditetom, osoba koje žive u “prirodnom” okruženju i onih koji žive u ustanovama za trajni smeštaj OSI, osoba sa različitim socio-demografskim obeležjima).

29. Analiza “životnih istorija” 30. osoba sa invaliditetom pokazala je sledeće: Sažimanje iskustava OSI ukazuje na ponavljanje modela životne istorije u kojoj je društveni položaj osobe bitno određen ne samo trenutkom nastanka invaliditeta i njegovom težinom nego pre svega faktorima sredine.

30. Ključni nalaz • U životnim pričama ovih ljudi dominira socijalna izolacija; najčešće usamljenost u suočavanju sa invaliditetom, osiromašeni socijalni kontakti i teškoće u pokušaju uključivanja u institucionalizovane oblike društvenog života; materijalno i kulturno siromaštvo; kao i uskraćenost da u svojoj različitosti dostojansveno urede život u skladu sa sopstvenim mogućnostima.

31. Suočavanje sa invaliditetom • Reakcije OSI u trenutku suočavanja sa invaliditetom ne odnose se samo na osećanja u vezi sa samom bolešću/povredom, već i na socijalni kontekst u kome žive, na socijalne uloge koje su bile najvažnije pre nastanka invaliditeta (pitanja) – time se direktno očitava društvena uslovljenost fenomena invaliditeta. • Dominira strah od budućnosti • izostaje očekivana i potrebna podrška od strane društvau smislu intenzivnog stručnog psiho-socijalnog tretmana osobe sa invaliditetom i pomoći porodici.

32. Porodica OSI • Ima ključnu ulogu u životu OSI. Ohrabrenje i podsticaj od najbližih pomaže osobi sa invaliditetom da uspešnije prihvati zdravstveno ograničenje, i razvije vlastite kapacitete. • Pruža pomoć u socijalnoj integraciji. • Zabeležene su razlike u odgovoru porodice na invaliditet jednog od članova

33. Modeli porodičnog odgovora na invaliditet • Prvi: porodica preuzima potpuno brigu o svom članu - prezaštićujući ga, ne pomaže jačanje kapaciteta za njegovu samostalnost. • Drugi: porodica marginalizuje svog člana zbog invaliditeta, pa i sama doprinosi njegovoj izolaciji - što često u potpunosti blokira njegovu rehabilitaciju i dalji razvoj. Krajnje konsekvence - potpuno zapostavljanje OSI, smeštaj u neku od institucija za trajni smeštaj, ili potpuna fizička izolacija. • Treći: porodica pruža bezrezervnu podršku usmerenu na jačanje kapaciteta za samostalni život, podstiče rehabilitaciju i socijalnu reintegraciji.

34. Od porodične adaptabilnosti i veštine da u novim okolnostima odgovori na potrebe svih članova, u velikoj meri zavisi njena stabilnost. • Iako je zabeleženo da u nekim slučajevima problem invaliditeta pokreće kapacitete za porodičnom solidarnošću, često se mogu konstatovati negativne posledice nastalog invaliditetana porodičnu stabilnost.

35. Reakcija drugih primarnih grupa u okruženju • zavisi i od trenutka nastanka i težine invaliditeta. • Najčešće zabeležene reakcije grupe vršnjaka, suseda i rođaka u odnosu na OSI obeležene su bilo privremenim i sporadičnim neprihvatanjem, bilo potpunim ignorisanjem i odbacivanjem. • Osobe sa urođenim ili rano stecenim invaliditetom, i sami veoma rano naviknuti na različitost, govore o manjem animozitetu ljudi iz okruženja prema sebi.

36. Generalno dominantni stav sredine je pre indiferentnost, eventualno samarićanski stav, nego stav koji podrazumeva istinsko prihvatanje. Kao najčešće razloge za ovakav stav sredine ispitanici vide u neupućenosti u njihove probleme, strahu od nepoznatog i drugačijeg, generalizaciji invaliditeta.

37. Materijalni standard OSI • izuzetno nizak • Najveći deo ispitivane populacije je siromašan, • Posebno nizak MS zabeležen je kod korisnika usluga ustanova za trajni smeštaj OSI, kao i kod onih sa teškim fizičkim ili senzornim oštećenjima, čiji budžet je opterećen dodatnim izdacima vezanim za invaliditet; • Nizak stepen obrazovanja – nezaposlenost – nizak materijalni standard;

38. Obrazovanje OSI • Na ostvarene (ne)mogućnosti u obrazovanju utiču, po mišljenju ispitanika: • zdravstveno stanje – (remisija bolesti ili komplikovane intervencije). • nedostupnost škola za većinu osoba sa težim invaliditetom; (razlika između spec. i standardnom sistemu obraz.) • programi u specijalizovanim školama za decu sa invaliditetom su definisani tako da ne podrazumevaju nastavak školovanja (trogodisnje srednje obrazovanje) • predrasude

39. Zapošljavanje • Udeo radno angažovanih osoba u ispitivanoj populaciji je veoma mali, • ispitanici su jednoglasni u oceni - neznatni izgledi za zapošljavanje. • Obrazlažu: predrasudama koje dovode do diskriminacije. Ističe se problem koji se odnosi na opažanje invaliditeta, proširivanjem na čitavu ličnost. • Svest o problemu nezaposlenosti uopšte. • Predrasude o vlastitim sposobnostima (naročito osobe sa težim oblicima telesnog invaliditeta i nižeg stepena obrazovanja) i izražena nesigurnost - posledica trajnije socijalne izolacije.

40. Nedostupnost okruženja • Svi ispitanici su konstatovali nedostupnost okruženja. • Nedostupnost okruženja se manifestuje različito za osobe sa različitim tipom invaliditeta. • Problem se ne završava samo na fizičkoj dostupnosti socijalnog okruženja već se proteže i na nedostupnost socijalnih resursa zbog kulturnih barijera, u čijoj osnovi se nalaze stereotipi koji su najvidljiviji kroz različite oblike diskriminacije i kroz već pomenuto uopštavanje fizičkog/senzornog invaliditeta na čitavu ličnost, što u krajnjem rezultira getoizacjom i nesrazmernom učešću OSI u značajnim aspektima društvenog života.

41. Javni i politički angažman • slaba zainteresovanost za pitanja od javnog i političkog značaja. • U obrazloženjima dominiraju: nemogućnost da se fizički prati angažovanje na javnim poslovima, nedostupnost okruženja, nedostatatak iskustva za takav rad, nepoverenje u svrhovitost takvog angažmana, itd. • Predrasude koje okruženje iskazuje u odnosu na OSI, ali i one koje se tiču njihove sumnje u pogledu mogućnosti javnog angažmana -reaktivno povlačenje iz javnosti. • Dominira stav koji isključuje načelo lične odgovornosti • Sindrom “umorne zajednice”

42. Kulturni standard OSI • Pomenute socijalne okolnosti (siromaštvo...) sugerišu strukturisanje slobodnog vremena, odnosno ukupnog kulturnog standarda OSI. • pasivna dokolica je dominantna kod ispitanikâ; najprisutnije su aktivnosti koje ne zahtevaju kontakt sa „javnošću“, sa drugim ljudima. • OSI kod kojih je zabeleženo dobro nošenje sa vlastitom bolešću i bolja socijalna integracija imaju kulturne aktivnosti koje podrazumevaju izlazak van kuće ili doma. • Razloge kulturne “apstinencije” ispitanici najčešće obrazlažu nedostupnošću kulturnih ustanova i nedostatkom materijalnih sredstava.

43. Ocena vlastitog društvenog položaja OSI • jedinstvena ocena da je položaj osoba sa invaliditetom u Srbiji veoma težak, ali da ne postoji potpuno slaganje oko razloga. • Dominantni argument je nizak materijalni standard ili tačnije siromaštvo. • Drugi razlog po učestalosti je nedostupnost okruženja samim tim i nemoguć. realizacije prava. • Ispitanici u ličnom iskustvu beleže osećaj izolovanosti i reakcije okruženja u pravcu nerazumevanja i diskriminisanja po osnovu invaliditeta – sve skupa doprinosi zasnovanosti njihove ocene o marginalizaciji.

44. Umesto zaključka • Iz rečenog može se zaključiti da uprkos ogromnom pomaku u regulisanju pravnog statusa, gde se insistira na inkluziji, punom učešću itd., intervencijama države da popravi stanje u ovoj oblasti, delimičnoj senzibilizaciji javnosti - životne priče OSI ukazuju na to da uglavnom žive izvan zajednice. • Neostvarene obrazovne aspiracije, niska zaposlenost, neuključenost u institucije javnog i političkog delovanja, nizak stepen aktivizma svake vrste, kulturna apstinencija, nedostupnost okruženja, nizak materijalni standard - pokazuju da OSI imaju sve odlike marginalne društvene grupe.

45. Životne istorije osoba sa invaliditetom i testa ukazuju da konstantna socijalna inhibicija na različitim nivoima društvenosti proizvodi odgovor u smislu samoizolacije i prihvatanja „života sa invaliditetom“, ali ne i „života sa invaliditetom u zajednici“, a poruke koje su iz socijalnog i kulturnog konteksta upućene ovoj grupi najčešće uslovljavaju prihvatanje „negativnog identiteta“.

46. Unutar kulturom i društvom definisanih okolnosti stvara se okvir unutar koga pojedinac manje ili više razvija svoje mogućnosti i potrebe. U tom smislu, ove podatke je moguće tumačiti kao potvrdu da je samoodređenje pojedinca ili razumevanje ličnog identiteta omeđeno njegovim društvenim položajem i položajem društvene grupe kojoj pripada.

47. U slučaju osoba sa invaliditetom, potenciranje ograničenja kroz generalizaciju invaliditeta u primarnom i sekundarnom socijalnom okruženju, ugrađeno je kao dominantni segment njihovog ličnog identiteta. Drugim rečima, „način na koji zajednica identifikuje jedinku poklapa se, dakle, manje ili više uspešno sa načinom na koji se jedinka identifikuje sa drugima“

48. Iz ličnih iskustava OSI, ali i iz podataka koje smo dobili analizom institucionalnih okvira socijalne zaštite, analizom rada njihovih udruženja..., vidljivo je da društvena praksa – stvarnost zaostaje za pravnom regulacijom ove oblasti.

49. HVALA NA PAŽNJI!