Şerbetler ve on beşinci yüzyıldan örneklerle tıpta şerbetlerin yeri

1. Şerbetler ve on beşinci yüzyıldan örneklerle tıpta şerbetlerin yeri Aslıhan AKPINAR (1), Nermin ERSOY (2) Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Tıp Tarihi ve Etik AD. Araştırma Görevlisi Prof. Dr. Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik AD. Öğretim Üyesi Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

2. Sarayın ve üst sınıfın zarif içkisidir şerbetler, Yemen’in amberlerinden, Bulgaristan’ın güllerinden imparatorluğun dört yanından gelen meyvelerle, çiçeklerle, aromatiklerle yapılan nefis lezzette içeceklerdir… Kimi tıbbi güçlere kimi başka güçlere sahip bu nefis içecekler şişelerde veya toprak çömleklerde saklanır, buzla soğutulmuş kaynak sularıyla sulandırılır… RaphaelaLewis. Şurub, şerbet, sorbetandOttomancuisine, 1998 Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

3. Anlamları… • Meyve suyu ile şekerli su karıştırılarak yapılan içecek, • Belli törenlerde konuklara sunulan şekerli içecek, • Bazı maddelerin suda eritilmişi, • Sözlenmek veya nişanlanmak üzere tarafların anlaşması durumunda tören yapılarak içilen içecek Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

4. Seyyahların anlatımları… • 16. yüzyılda İspanyol Seyyah Sanz: kiraz, kayısı, erikten • 17. yüzyılda Fransız gezgini J.B. Tavernier: amber, misket üzümü, nilüfer, menekşeden • 18. yüzyılda I.M. D’Ohsson: bal, limon, ağaç kavunu, menekşe, gül ve safrandan • 19. yüzyılda J.H. Ubicini portakal, limon, menekşe, gül, ıhlamurdan yapılan şerbetlerden söz eder… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

5. Yusuf Has Hacib – KutadguBilig 4653 kişi aş yise sen öze içgü tut Anı içse içgüyimeök anut 4654Ķayudayigü bolsa içgükerek Yigüiçgü birle teñgeşgükerek 4655Yigü bolsa içgüanuķbolmasa aġuboldısaķın ol aşnı yise 4656tilesefuķa‘ bir tilesemizab tilesecülengbintilesecûlab 4653 yemekte konuğun içeceğini eksik etme; biri biter bitmez diğeri hazır bulunsun 4654 yemek yenilen yerde içecek de bulunmalı, yiyecek ve içecek birbirine denk olmalı 4655 yemeğin yanında içecek de hazır olmazsa, o yemek yiyenler için zehir olur 4656 ister fuķa‘ (arpa suyu), ister mizab (sofra suyu), istersen cülengübin (balsuyu) veya cülab (gülsuyu) şerbetlerini ver Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

6. KâşgarlıMahmud - DivanüLûgat-it Türk ışgun: Şerbeti çiçek hastalığına iyi gelen çiçeği kırmızı bir ot, uxak (uhak): Kayısı sıkılarak elde edilen suyu ki bundan şerbet yapılır. agartgu: Şerbet gibi buğdaydan yapılan şarap, içki. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

7. Osmanlı Sarayı’nda • Helvahane’de menekşe, gülşeker, gül ile limon, kırmızı gül, nilüfer, karabaş, dut, ünnap, ayva, ayva yaprağı, vişne, demirhindi, nergis, usul, dinari, şahtere şerbetleri ile çeşitli bitkilerin karışımından elde edilen ecza şerbetleri yapılır… • Taşradan Mısır’ın hummas, Şam’ın dibas, Bursa’nın nar, Yanbolu’nun anberbaris şerbetleri ile Edirne’den gelen kırmızı gül ve gül ile limon şerbetleri gelir… • Limon suyu dönemin turunçgiller üretim merkezi olan İstanköy adası ile Sakız adası ve Alanya’dan sağlanır… • Soğutucu olarak İstanbul’daki karlıklarda biriktirilen kar ve Uludağ’dan getirilen buz katılır… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

8. Günümüzde… 1777 - Demirhindi şerbeti … 1888 - Karışık şerbet… 1897 - Saray şerbeti, sirkencübin… 1937 – Hardaliye şerbeti, Sumak şerbeti, Nevruz şerbeti… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

9. Söz kesme ve nişan törenleri Muş ‘ta nişan törenine yörede ‘şerbet içme’ denir ve kızın evinde yapılır. Erkek evinden en az iki kadın şerbet ezmek ve dağıtmak üzere sabah erkenden kız evine gider. Erkek evinden getirilen şeker, suda eritilir ve şerbet renklensin diye içine kızılcık şekeri katılır. Şerbet ikramı sırasında biri misafirlere kuru, diğeri ise ıslak havlu tutarlar. Erkek tarafının davetlileri öğleye kadar törene katılırlar. Misafirler, erkeğin babası ve mahallenin hocası tarafından karşılanır. Şerbet, gümüş kupalarda ikram edilir. Erkeklerin töreni bitince, kadınlarınki başlar. Tören gece yarısına kadar sürer. Sabah kız tarafı bir sürahi şerbetle nişan yüzüğünü erkek evine yollar. Damat adayı nişan yüzüğünü parmağına takar ve yüzüğü getiren kadına şerbet ve bahşiş verir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

10. Loğusa şerbeti Büyük bir tencereye su, şeker ve loğusa şekeri konulur. Yarım saat kaynatılır. Kabuk tarçın ve karanfiller bir tülbent içinde tencereye atılır. Kaynatmaya devam edilir.Hepsi süzülerek sıcak ya da soğuk ikram edilir. Yanında peksimet ya da galeta gibi şekersiz şeyler ikram edilir ½ Kg Loğusa Şekeri5 su bardağı Toz Şeker15 adet Karanfil15-20 bardak Su Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

11. Tıpta şerbetlerin kullanımı 11. Yüzyıl - İbn-Sinâ / El-Kanun 13. Yüzyıl – Mevlana / Mesnevi 15. Yüzyıl / … … … 17. Yüzyıl Salih bin Nasrullah / Nüzhet’ül-Ebdân 20. yüzyıl başı - Abdülkadir Noyan / Son harplerde … Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

12. Amaç • Türk kültürünün günlük yaşamında özel günlerinde özel yeri olan şerbetlerin sağlığı korumak ve geliştirmek amaçlı kullanılageldiği konusundaki bilgilerden hareketle şerbetlerin tıpta kullanımı konusunda kapsamlı bilgi edinebilmek amacıyla tıp yazmalarında şerbetin yerini incelemeyi amaçladık. • Bu amaca ulaşmak için on beşinci yüzyıl eserlerini bu bakış açısıyla değerlendirdik. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

13. Yöntem • Temel olarak günümüz Türkçesine çevrilerek yayınlanmış on beşinci yüzyıl eserleri ve Kültür Bakanlığı Türkiye el yazmaları katalogu taranarak on beşinci yüzyılda yazıldığı kabul edilen ve doğrudan veya dolaylı olarak tıbbi bilgiler içeren 32 eser ile bir yemek kitabı listelenmiştir. • Tıbbi bilgiler içeren ve günümüz Türkçesine çevrilen 9 eser ile 1 yemek kitabı incelenmiş, on beşinci yüzyılda şerbetlerin sağlık amaçlı kullanımına ilişkin örnekler belirlenmiştir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

14. On beşinci yüzyıl eserleri Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

15. Şerbet başlıklı bölümü olan eserler • ?? - Kemâliyye (??) • Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî - Sultâniyye (~1413-1421) • Hacı Paşa - Müntehab-ı Şifâ (ö.~1424) • … Ahmed el Mârdânî - Kitâbu’l-Müntehabfî’t-Tıb (1420) • Tabîbİbn-i Şerîf – Yâdigâr (~1425) • ŞerefeddinSabuncuoğlu – Mücerreb-nâme (1468) Metin içinde şerbet/şarap bulunan eserler • Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Tuhfe-i Murâdî (1430) • Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Kitâbu’t-Tabih Tercümesi • Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Mürşid (1438) • ?? - Kitâbü’lmühimmât (15.yy sonu) Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

16. 1. Kemâliyye Uzun dönem el kitabı olarak kullanıldığı düşünülen bu risale on bir bölüm olup çeşitli hastalıkların tedavisi yanında tedavide kullanılan şerbetlerden de söz etmektedir. Bâb-ı Tâsi‘. Şerbetleri Terkîb itmek ve ĥâŝŝalarınbildürür Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetler • Gül Şarâbı • Şarâb-ı benefşe • Şarâb-ı enâr, • Şarâb-ı alma, • Şarâb-ı ayva • Şarâb-ı limon ve nârenc • Şarâb-ı amrûd Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

17. 2. Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî - Sultâniyye Sağlığı korumak için ne giymek, ne yemek, ne yapmak gerektiği konusunda öneriler içeren 14 bölümlük eserin müshil şarap ve lavmanlar hakkında olan son bölümünün ilk iki faslı şerbetler ve sirkencübinin pişirilmesi ve faydaları hakkındadır. (14. Bab, 1. fasıl)bu faŝıldaşerbetlerüňbişmekliginbeyânider… • Nílûfer şarâbı • Gül şarâbı • Nâr şarâbı • Elma şarâbı • Havvâ şarâbı Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetler • Limon şarâbı • Emrûd şarâbı • Şarâb-ı ĥumârit • Sirkengübín Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

18. 3. Hacı Paşa - Müntehab-ı Şifâ (ö.~1424) Üç ana bölüm ve 83 alt bölümden oluşan eserin ilk bölümü teorik ve pratik tıbbi bilgileri, ikinci bölüm yiyecekleri, üçüncü bölüm ise hastalıkların teşhis ve tedavilerini içerir. Eserin altmış ikinci ve son bölümü şerbetler hakkındadır. (62. bâb) Şerbetler beyânındadur her nesnenün şerbeti šabí‘atı… Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetlerden bazıları • Encír şarâbı • Şarâb-ı sikencübín-i buzûrí • Sikencübín-i sâdec • Şarâb-ı rummâneyn-i muna’na • Şarâb-ı ķışr-ı aŝl-ı hindubâ • Şarâb-ı uŝûl • Şarâb-ı dinârí • Şarâb-ı reyĥâní • Şarâb-ı benefsec • Şarâb-ı ‘unnâb • Şarâb-ı ‘ıneb • Şarâb-ı temürhindí… Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

19. 4. Ahmed el Mârdânî - Kitâbu’l-Müntehabfî’t-Tıb (1420) Tıp kuramı, anatomi, sağlığı korumak için gerekenler, çeşitli organların hastalıkları, nabız ve idrar çeşitleri gibi pek çok alanda tıbbi bilgiler içeren on bölümlük eserin tahıllar, et, süt, yumurta, sebze, meyve, şerbet ve yağları anlatan son bölümünün dokuzuncu faslı alkollü içecekler, şerbetleri ve pekmezler üzerinedir. Onuncı maķâlenün šoķuzuncı falŝında ‘ĥamrları ve şarâbları ve bekmezleri bildürelüm… Kullanım yerleri anlatılan şerbetler • Sikengübín şeker-i sâde • Benefşe şârabı • Sikengübín-i buzûrí Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

20. 5. Tabîbİbn-i Şerîf – Yâdigâr (~1425) Klasik İslam tıp kitabı düzeninde yazılmış eserde hava, mevsimler, meskenler, giyecek, yiyecek ve sular, diyet gibi koruyucu hekimliğe ait bölümlerle, baştan ayağa hastalıklar ve tedavileri ortopedik ve cerrahi girişimler sistematik bir düzen içinde aktarılır. Fasl-ı şerbetler bilmek beyânındadır… Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetlerden bazıları • Şarâb-ı limûn • Şarâb-ı incir • Sikencübín-i buzûrí • Sikencübín-i rummâni • Şarâb-ı temürhindí • Şarâb-ı mersin • Şarâb-ı sandal • Şarâb-ı benefşe • Şarâb-ı enâr • Şarâb-ı rummânin • Şarâb-ı haşhaş • Şarâb-ı zûfâ • Şarâb-ı nilûfer • Şarâb-ı na’nâ … Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

21. 6. ŞerefeddinSabuncuoğlu -Mücerreb-nâme (1468) Hazırlanış şekline göre tıpta kullanılan ilaçları anlatan on yedi bölümlük deneysel tıp kitabının yedinci bölümü çeşitli şerbetler (içecekler) ve gargaralar hakkındadır. Yedinci bab envâ‘ı şerbetleri ve mażmażaları ve ġarġaraları bildürür Tarifleri ve kullanım yerleri anlatılan şerbetlerden bazıları • Şarâb-ı cülnar? • Şarâb-ı incübar? • Şarâb-ı zûfa • Şarâb-ı âs • Şarâb-ı râşen Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

22. 7. Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Tuhfe-i Murâdî (1430) Şirvani’nin değerli taşlar, cinsel güç arttıran ilaçlar ve güzel kokulardan bahseden ansiklopedik eseridir. İçinde kısmen tıbbi bilgiler de bulunmakta, cevherler ve diğer nesnelerin faydaları anlatılırken bunların tıpta kullanışlarına da yer verilmektedir. * Eğer hastanın bedeni son derece zayıfsa ve zayıflıktan bayılırsa bir deng (dirhemin dörtte biri) anber uygun şerbetlerle içirilir ve hastanın yüreği ve ruhu kuvvetlenir, ayılır. * Sıtma için dört kırat laciverd taşının gül şerbetiyle içilmesi önerilir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

23. 8. Mahmûd-ı Şirvânî – Kitâbu’t-Tabih Tercümesi Şirvani’nin Bağdadi’nin Kitab’üt-Tabih tercümesine eklediği yemekleri de içeren bir yemek kitabıdır. Eserde sadece insana ferahlık veren bir bal şarabı tarifi varsa da bildirirde ele aldığımız şerbetlerden farklı olarak güneşte bekletilip alkolleştirilmektedir. Başka şerbet tarifi bulunmamakta, şerbet veya güllab ise tatlıya konan şerbet veya gülsuyu anlamında kullanılmaktadır. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

24. 9. Muhammed bin Mahmûd-ı Şirvânî – Mürşid (1438) Şirvani’nin 100’den fazla göz hastalığının teşhis ve tedavisini anlatan eserinde reyhan şarabı bazı hapların yapılmasında karıştırıcı madde olarak kullanılır. Ayrıca sirkencübin-i buzuri gözdeki süddeleri açmak için, sirkencübin de gargara veya kusturucu gibi amaçlarla önerilmektedir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

25. 10. ?? - Kitâbü’lmühimmât (15.yy sonu) İsmi bilinmemekle birlikte hekim olmadığı bilinen bir yazar tarafından yazılmış olan ve kaynak eserlerden özellikle denenerek olumlu sonuç alınmış konuların tercüme edildiği kitabın birkaç yerinde şerbetlerin kullanımından söz edilmiştir. Tabiatın kabz olduğu durumda istifrağ için yağlı çorba, ıspanak yanında menekşe veya bespaye şerbeti içilmesi önerilir. Hacı Paşa’dan aktararak kan alıp sirkencübin içilmesinin vebadan kurtardığını belirtir. Ayrıca havalar hakkındaki bölümde mizacı dengelemek için nar şerbeti, sandal şerbeti, elma şerbeti, ışgın otu şerbeti, limon şerbeti ve sirkencübin önerir. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

26. Sonuçlar • İncelenen on beşinci yüzyıl tıbbi eserlerinin çoğunda şerbetler/şaraplar hakkında ayrı bir bölüm bulunuyordu. • Günümüzde serinletici ve iştah açıcı olarak kullanılan şerbetler on beşinci yüzyılda tıbbi amaçlarla kullanılıyordu. • Şerbet aynı zamanda içilecek miktar, içecekler anlamına geliyordu ve şaraplar arasında az da olsa alkollü içecekler de sayılıyordu. Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD

27. aslyakcay@yahoo.com Akpınar A, Ersoy N. KOU Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Etik AD