Uvod u ekonomiju

1. Uvod u ekonomiju Prof. dr. Ibrahim Jusufranić

2. Osnovni pojmovi • Ekonomska teorija uvijek se nalazila pred mnogim izazovima na koju nije moguće naći prave odgovore. • Jasno je da bez elementarnih teoretskih znanja nije moguća praktična zasnovanost. • Zato sam se ovom prilikom opredijelio da vam ukažem na teoretski instrumentarijum za koji smatram da ima najviše dodirnih tačaka sa praktičnim fenomenima složene ekonomske stvarnosti. • Milton Friedman – poznati ekonomist kaže: • Ekonomija je očaravajuća nauka, najprivlačnija je zbog toga što su njeni fundamentalni principi toliko prosti da ih mogu zapisati na jednom listu papira, tako da ih svi mogu shvatiti.

3. Pa ipak ih shvataju samo rijetki. • Kada bi sve ekonomiste poredali jedan do drugoga, ni tada ne bi došli do zaključka.

4. Ekonomske aktivnosti i prozvodni odnosi • Osnov životne egzistencije ljudi i razvoja društva čine ekonomske aktivnosti: proizvodnja, razmjena, raspodjela i potrošnja. • Društvena nadgradnja, odnosno razni oblici društvenog života (politika, pravo, kultura, zdravstvo, moral, religija) proizilaze iz odnosa koji se uspostavljaju u procesu ekonomske aktivnosti. • Ekonomske aktivnosti ne svode se samo na odnos čovjeka i prirode jer ljudi stupaju u određene proizvodne odnose čiju suštinu čine odnosi prisvajanja (svojinski odnosi) koji utiču na: motiviranost, efikasnost, socijalnu pravednost, institucionalne odnose i sl.

5. Savremeno tumačenje proizvodnih odnosa, pored ekonomskih odnosa proizvodnje materijalnih i duhovnih dobara obuhvata: a) kvalitet života; b) razvoj čovjekove ličnosti kao osnovni kriterij društvenog progresa. • Proizvodnja ima odlučujuću ulogu u razvoju društva jer stvara materijalno dobro koje su elementaran uslov za egzistenciju ljudi. • Iz odnosa u proizvodnji proizilaze i svi drugi oblici društvenog života – odnosno proizvodni odnosi. • Ljudi uvijek teže progresu čiju osnovnu suštinu čini ekonomski progres. • Društveni progres se ostvario kroz smjenu različitih društveno ekonomskih funkcija.

6. Danas je formacijski razvoj ustupio mjesto civilizacijskom jer su sa svjetske scene nestale ideološki obojene idealističke slike stvarnosti koje su činile klasična obilježja “čistog kapitalizma” i “realnog socijalizma”.

7. Savremena ekonomska nauka • Savremena ekonomska nauka proučava fenomene mješovite ekonomije kao civilizacijsku tekovinu uslovljenu razvojem ekonomskih i drugih instituta. • To je dovelo do formiranja novog sistema koordinata između ekonomskih i institucionalnih funkcija u svjetskim relacijama (globalizacija). • Različiti ekonomski (privredni) sistemi već decenijama su postepeno konvergirali sa svojim ideološkim, regulativnim institutima (obilježjima) ali i ne po svojoj ekonomskoj razvijenosti zbog djelovanja privrednih, političkih, ekonomskih, istorijskih, socijalnih, kulturnih i drugih faktora.

8. Ekonomska stvarnost • Ekonomska stvarnost je skup ekonomskih faktora proizvodnje (ekonomski subjetki, radni procesi, tehnološki sistem i sl.) i institucionalnih struktura, ekonomskih aktivnosti i raznih ekonomskih oblika ponašanja. • Faktori ekonomske stvarnosti su: prirodni, međunarodni, demografski, socijalni, ekonomsko politički, pravni, institucionalno-naučno kuturni, orgaznizacioni, tehnički, saobraćaj i komunikacija, infrastrukture i dr.

9. Ekonomska teorija • Ekonomska teorija je naučno uopštavanje realnih činjenica, pojava i procesa koji se događaju u ekonomskoj stvarnosti koji su zasnovani na činjenicama i dokazima, a rezultat su racionalnog mišljenja i upoznavanja zakona ekonomske stvarnosti. • Osobine ekonomske teorije su: apstraktnost, relativnost, dinamičnost, ideologiziranost, specijalizovanost, na pojedine oblasti cijene troškovi tržišta, privredni sistem itd. teži originalnosti. • Ekonomska teorija ima teoretski i primjenjeni karakter, (počiva na principu uzajamnosti teorije i prakse) da bi mogli da odgovori na tri zajednička problema, šta, kako i za koga proizvoditi, mora uvažavati princip jedinstvenosti mikro i makroekonomije.

10. Ekonomski način mišljenja omogućava svim ljudima, a posebno menadžerima da iz širokog kruga mogućnosti izabreu najbolje i da otkriju postaojanje uzročno-posljedičnih veza između ekonomskih pojava i ekonomskih veličina. • Za ekonomsku nauku su veoma značajni odnosi sa politikom (dominacija politike nad ekonomijom), ekologijom i etikom. • Ekonomija ne može funkcionisati bez moralnih principa, tzv. stabilizatora.

11. Predmet izučavanja ekonomije • U sistemu ekonomskih nauka, politička ekonomija je dugo dominirala kao nauka koja je u tijesnoj vezi sa socijalno političkim procesima. • U SAD-u se pojavio economicus (ekonomska nauka, ekonomija) kao nova naučna disciplina. • Economicus znači privreda, nova naučna disciplina koja sintetizuje dostignuće više ekonomske nauke i objašnjava zakone biznisa i mehanizme njegove realizacije, metode privređivanja, ekonomsku politiku itd. • To je nauka koja izučava probleme efikasnog korištenja proizvoidnih resursa s ciljem maksimalnog zadovoljenja neograničenih ljudskih potreba.

12. To je naučna disciplina koja objašnjava ŠTA, KAKO I ZA KOGA PROIZVODITI? • Predmet proučavanja ekonomije se značajno proširio na izučavanje: • načina na koji cijene faktora proizvodnje utiču na njihovu alokaciju i ponašanje finansijskih tržišta, • uticaj državnog regulisanja na efikasnost, • raspodjela dohotka i mogućnost pomoći siromašnima, uticaj državnih rashoda, prihoda i budžetskih deficita na ekonomski rast, • nezaposlenost, inflacija, recesija, proizvodnja, ekonomske krize i drugo, • modela trgovine između raznih zemalja i uticaja protekcionizma na aktivnost privrednih sistema, • ekonomskog rasta i razvoja, • efikasno korištenje rijetkih (ograničenih) resursa.

13. Sistemi i funkcija ekonomije • Ekonomska nauka razmatra opšta i posebna kategorijalna pitanja i inititucionalne okvire ekonomske stvarnosti (granice optimalnog i pozitivnog djelovanja), instituta državnog, tržišnog i svojinskog regulisanja, definisanje njihovog odnosa i zona djelovanja.

14. Pozitivna i normativna ekonomija • Ekonomija koristi metode indukcije i dedukcije. • Metod indukcije je od posebnog i pojedinačnog, od činjenica prema teoriji. • Metod dedukcije od opšteg prema pojedinačnom. • U procesu izučavanja pojedinih pojava i procesa ekonomske stvarnosti, ekonomisti ih najprije posmatraju, sakupljaju o njima bitne podatke (činjenice) i opisuju ih (prvi nivo). • Poslije toga oni donose zaključke o principima ponašanja ekonomskih subjekata i instituta (regulatora ponašanja) koji su u vezi sa posmatranim pojavama i procesima. • Izvođenje zaključaka se svodi na definisanje ponašanja (teorije), iz činjenica (drugi nivo) korištenjem metoda indukcije i dedukcije.

15. Na kraju se opšti zaključci o ekonomskom ponašanju koriste za izradu odgovarajuće ekonomske politike (treći nivo). • Kretanje od drugog nivoa prema trećem pravi se prelaz od pozitivne prema normativnoj ekonomiji. • Pozitivna ekonomija se bavi opisom činjenica i traženja objektivnog objašnjenja određenih pojava i procesa koji se dešavaju u ekonomskoj stvarnosti. • Npr. da odgovor na pitanje šta jeste a šta može biti u BiH nezaposelnost iznosi 50% od ukupnog broja radno sposobnog stanovništa, prosječna mjesečna inflacija iznosi 2%. • Većina zaključaka pozitivne ekonomije nisu sporni. • Svi se slažu da plaćanje poreza, carinu i slično što utiče na povećanje cijena i obratno.

16. Da povećanje novčane mase izazviva rast cijena, inflacije itd. • Normativna (regulatorna ekonomija) predstavlja subjektivne ocjene prijedloga ekonomskih rješenja i zaključaka o ekonomskoj politici vlade. • Ona utvrđuje konkretne uslove ili aspekte ekonomije koji su poželjni ili nepoželjni (npr. inflaciju treba smanjiti na 0,5% mjesečno, ili nezaposenost da bude 10% od ukupnog broja radno sposobnog stanovništa). • Ona pruža odgovor šta treba da bude.

17. Mikroekonomija i makroekonomija • To su dva fundamentalna aspekta ekonomske nauke koja se nalaze u tijesnoj funckonalnoj zavisnosti kao dva različita nivoa (aspekta) sagledavanje ekonomske stvarnosti. • Mikroekonomija proučava ponašanje indiuvidualnih privrednih subjekata firma i domaćinstava, odnosno proizvođača i potrošača. • Makroekonomija se bavi agregatnim izrazima (veličinama) nacionalne proizvodnje (BDP, ND, agregatnom tražnjom, agregatnom ponudom). • Zaposelnost, investicije, inflacije, opštim nivoom cijena privrednim rastom, valutnim kursom, spoljnotrgovinskim bilansima, instrumentima, mehanizmima državnog regulisanja, makroekonomskom politikom i sl.

18. Metod ekonomije • Saznavanje ekonomske stvarnosti je proces teoretskog stvaralaštva, proces kritike uopštavanja interpretacije i valorizacije činjenica. • Takvo teoretsko stvaralaštvo u višeetapnom procesu saznanja se naziva naučna metoda. • Ekonomija koristi: posebne(sopstvene, specijelne) i opšte metodološke postupke: asptrakciju, konkretizaciju i verifikaciju. • Apstrakcija je postupak razlikovanja bitnog od nebitnog, glavnog od sporednog kojim se složeni ekonomski sistem, proces ili pojava rasčlanjuju na sastavne dijelove (elemente) i podsisteme (analiza) radi lakšeg izvođenja određenih zaključaka.

19. Na sljedećoj etapi teoretskog istraživanja vrši se sinteza pojedinih apstrakcija i pojmova u jednu cjelinu konkretnog znanja. • Zaključci se donose iz pojedinačnih i posebnih premisa – o opštem (indukcija) ili iz opšteg stava o posebnim i pojedinačnim (dedukcija). • Rezultati metoda apstrakcije su: ekonomske kategorije, zakoni i teorije. • Ekonomske kategorije su apstraktna određenja trajnih i suštinskih karakteristika ekonomskih pojava, procesa i zakona (npr. roba, novac, ponuda, potražnja, tržište, porezi, carine itd.). • Ekonomski zakoni su apstraktna određenja suštinskih odnosa koji se pod određenim uslovima uspostvaljaju između ekonomskih kategorija (npr. zakon ponude i tražnje).

20. Ekonomske teorije su naučno usaglašene, apstraktne i logične cjeline koje objašnjavaju određene ekonomske pojave na bazi djelovanja ekonomskih zakona. • Konkretizacija je postupak povezivanja ekonomskih teorija sa ekonomskim pojavama koje se mogu direktno posmatrati, tako da predstavljaju operacionalizaciju teorije. • Njen rezultat je ekonomski model koji predstavlja pojednostavljenu sliku ekonomske stvarnosti u kojoj se isto svodi na bitne odrednice, suštinska obilježja, strukture, ono najbitnije što utiče na izgled jednog ambijenta (procesa) u stvarnosti. • Skoro sve agregatne ekonomske veličine se mogu modelovati. • Model mora biti jednostavan i razumljiv jer je to svrha poređenja ukupnosti na bitne konture.

21. Njegov cilj je pred uprošćavanja ekonomske stvarnosti da objasni načine na koje egzogeni promjenjivi djeluju na endogene promjenjive. • Ekonomski model se sastoji iz varijabila (promjenjivih) i relacija i parametara. • Varijabile su ekonomske pojave koje proučavamo (npr. kod modela ponašanja potrošača varijabile su: količina, cijena, dohoci i ukusi potrošača). • One mogu biti endogene (zavisne) i egzogene (nezavisne). • Endogene su određena djelovanjem sistema koje proučavamo (cijene, plate, zaposlenost, kamate itd.), a egzogene su spoljne u odnsu na analizirani sistem i uzimaju se kao nešto unaprijed objektivno dato. • Relacija su odnosi između ekonomskih pojava u modelu (prihod je jednak proizvodu cijena i količine) ili uslovi ravnoteže kada je ponuda jednaka tražnji.

22. Relacija ponašanja odražavaju ponašanje ekonomskih subjekata (relacija) koje je uglavnom dosljedno kada pada relacija cijene neke robe, potrošač teži da kupi veću količinu. • Institucionalne relacije pokazuje uticaj državnog regulisanja na ekonomske kategorije ili pojave (npr. uticaj poreza i doprinosa na potrošače). • Tehničke relacije pokazjuju odnose između ekonomskih i tehničkih veličina (između veličine ulaganja faktora proizvodnje i količine proizvoda). • Parametri su teoretski nepormjenjive pojave u modelu (konstante) koje stalno utiču na promjenjive ekonomske pojave (varijabile) i na relacije. • Smatra se da je ekonomski model logički završen kada su egzogene pojave date, a broj strukturalnih relacija (jednačina) jednak broju nepoznatih endogenih promjenjivih čija dejstva treba objasniti.

23. Na kraju verifikacija je postupak provjeravanja ekonomskih zakona i teorija (kao ekonomskih apstrakcija, principa ponašanja) u stvarnom, ekonomskom životu, tj. utvrđivanje stepena tačnosti teoretsku predstavu o realnosti ekonomskog života. • U ekonomiji se najviše koristi statistička verifikacija.

24. Ekonomsko ponašanje i izbor u ekonomiji • Ekonomsko ponašanje je djelatnost ekonomskih subjekata u pravcu donošenja racionalnih odluka (u vršenju izbora) na bazi upoređivanja rezultata i troškova. • Sagledava se preko odnosa neograničenih ciljeva i oskudnih sredstava koja imaju alternativne upotrebe, a realizuju se preko izbora (odlučivanja o najboljoj varijanti) racionalnost (racionality) je ponašanje ekonomskih subjekata usmjereno na ostvarivanje određenih ciljeva uz korištenje postojećih mogućnosti i uvažavanje postojećih ograničenja koji je u skladu sa preferencijama i određenim pravilima.. • Za racionalan izbor je, pored rijetkih resursa, potrebno znanje, vrijeme i obilje informacija koji su takođe ograničeni.

25. Često se u literaturi upotrebljava formulacija “ostvariti maksimalne rezultate (outpute) s mnimalnim troškovima (ulaganjima – inputima) koja u praksi nije moguće jer se u ekonomiji iz ničega ne može stvoriti nešto. • Drugim riječima moraju se zadati orijentiri: ili rezultati ili troškovi da bi se onda realizovalo efikasno i racionalno ponašanje.

26. Izbor u ekonomiji • Da bi se neka aktivnost u tržišnim uslovima mogla nazvati ekonomskom moraju biti ispunjeni sljedeći uslovi. • Mora postojati više ciljeva (da bi se vršio izbor. • Ciljevi moraju biti rangirani po značaju hitnosti (kratki i dugi rok), • Sredstva za ostvarenje ciljeva moraju biti ograničena, • Sredstva moraju imati više alternativnih upotreba.

27. Ekonomska efikasnost • Efikasnost i optimalna alokacija resursa su fundamentalni problemi ekonomske nauke. • Efikasnost (efficiency) podrazumijeva veću iskorištenost dostupnih i ograničenih resursa. • Ekonomska efikasnost se definiše i kao način proizvodnje neke robe ili usluge koja minimizira alternativne troškove iskorištavanja resursa. • Alokativna efikasnost je proizvodnja optimalne kombinacije dobra pomoću najefikasnijih kombinacija resursa (pri kojoj se obezbjeđuju proizvodnja s minimalnim alternativnim troškovima), odnosno raspodjela resursa na proizvodnju raznih roba koja doprinose makisimalnom zadovoljenju potrošača (individualne tražnje).

28. Tehnička efikasnost je kako proizvesti neko dobro s najmanjim troškovima oskudnih resursa, uz njihovo punu zaposlenost. • Povezana je sa Pareto optimumom, koji postoji onda kada nema mogućnost da se ostvari poboljšanje nečijeg bez pogoršanja drugih subjekata. • Pareto efikasnost: nemoguće je povećati korisnost bilo kojeg ekonomskog subjekta bez nanošenja štete nekom drugom ekonomskom subjektu. • Neefikasnost: kada ukupni troškovi firme nisu minimizirani jer je osnovna proizvodnja manja od moguće, ona je suprotna od efikasnosti i najmanjih troškova i najveći učinak zaposlenih.

29. Ekonomska sloboda • Ekonomska sloboda je obavljanje ekonomske djelatnost bez bilo kojeg oblika prinude (ekonomske, administrativne i druge) i ograničenja koja nisu legitimisana pristankom pojednica kroz demokratske procedure i u okviru ustavnih i zakonskih pravila. • Dobrovoljna razmjena je potreba, a ne i dovoljan uslov za ekonomsku slobodu, njen uslov i pretpostavka su još i pravna država, demokratija, razvijena, institucionalna sredina. • Postavlja se pitanje u sistemu tržišnog privređivanja kako se može obezbjeđivati saradnju i zajedništvo između slobode izbora pojedinaca sa kolektivnim potrebama.

30. Suština ekonomske slobode je da podstiče kreaciju, motivaciju, inicijativu, preduzetništvo i zdravu konkurenciju ekonomskih subjekata. • Dobrovoljna razmjena je potreban, ali ne i dovoljan uslov za ekonomsku slobodu. • Njen uslov je: pravna država, demokratija i razvijena institucionalna sloboda. • Postavlja se pitanje: Ka koji zadovoljavajući način se u sistemu tržišnog privređivanja može obezbijediti saradnja i zajedništvo između slobode izbora pojedinca sa racionalnim interesima. • Nema odgovora. Navedeno pitanje se može postaviti drugačije: Kako se može ograničiti državno regulisanje a da država i dalje uspješno obavlja svoje suštinske ekonomske funkcije?