EKLER

1. EKLER

2. Türkçede eklerin iki görevi vardır: • Sözcüklerin cümle içinde görev almalarını sağlamak, yani onları diğer sözcüklerle ilişkiye geçirmek. • Yeni kavramları karşılamak için eski sözcüklerden yeni sözcükler üretmek

3. Dilimizde ekler görev bakımından ikiye ayılır: • Çekim Ekleri • Yapım Ekleri

4. Çekim Ekleri • Sözcüklerin cümle içinde diğer sözcüklerle beraber kullanılmasını sağlayan eklerdir. • Çekim eki eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Anlamını değiştirmemesi, sözcüğün karşıladığı nesneyi veya kavramı değiştirmemesidir • Çekim eki kelimenin yapısında bir değişiklik yapmaz. Meselâ çekim eki alan bir kelime türemiş kelime sayılmaz. • Yapım ekleri ile karşılaştırıldığında çekim eklerinin kullanım alanı daha geniştir ve bu ekler çok işlektir. • Birkaç çekim eki (-yor, ki ) dışında çekim ekleri genellikle ünlü ve ünsüz uyumuna uyarlar. • Yapım eklerinden önce çekim ekleri gelmez. İçtenlik, ondalık, toptancı gibi birkaç örnekte kalıplaşma vardır

5. Çekim ekleri isim soyundan gelen kelimelere gelen isim çekim ekleri ve fiillere gelen fiil çekim ekleri olmak üzere iki çeşittir • İsim Çekim Ekleri • Hâl Ekleri • Çoğul Ekleri • İyelik Ekleri • Aitlik eki

6. A. HÂL EKLERİ • Cümlede isimleri isimlere, fiillere bazen de edatlara bağlayarak isimlerin diğer kelimelerle ilgisini kurmaya yarayan asıl çekim ekleridir. • İsmin anlamını değiştirmeyen diğer sözcüklerle birlikte kullanılmalarını sağlayan, onlara çeşitli anlam ayrıntıları katan bu eklere hâl ekleri denir. • İsimlerin diğer kelimelerle kurdukları ilgilere göre hâlleri şunlardır:

7. Yalın Hâl Hâl eklerinden hiçbirini almamış yalın hâldeki isimlere denir. İsimlerin çoğul hâli, iyelik ve soru eki almış hâlleri de yalın sayılır. Çeşitli yapım eklerini alan isimler de hâl eklerinden herhangi birini almadığı müddetçe yalındırlar: Örn: kalem, bilgisayar, çocuklar, ağaçlar, sevgimiz, karanlık, kitaplık

8. Belirtme Hâli ( Yükleme Hâli ) Belirtme hâli eki isimleri geçişli fiillere bağlayarak onların taşıdığı kavramı belirtir. Ses uyumuna göre değişen –ı, -i, -u, -ü şekli vardır. Bu eki alan isimler cümlede kimi, neyi sorularına cevap olarak nesne görevinde bulunurlar. Örn: yazı-y-ı, söz-ü, inci-y-i, dağ-ı, konu-y-u, görgü-y-ü Sınavı geçeceğim. Notlarını yanına almayı unutma. Çiçekleri sulasan iyi olur.

9. Yönelme ( Yaklaşma,- e,-a ) Hâli Ses uyumuna göre değişen –a,-e şekli vardır. Eylemin yönünü gösteren ve yaklaşma ifade eden bu hâl eki, isimleri fiillere bazen de edatlara bağlar. Örn: ağaç-a, su-y-a, dağ-a, bedenim-e, halı-y-a • İsmi edatlara bağlayarak edat grubu oluşturur: Örn: Sabaha doğru bir patlama oldu Ali’ye göre bunun bir anlamı yok • İkilemeler kurabilir: Örn: Baş başa konuşuyorlar El ele yürüyorlar • Deyimlerde kullanılır: Örn: Pahalıya mal olmak Oluruna bırakmak

10. Kişi ve işaret zamirlerine yönelme eki geldiği zaman kök ünlüsü bazen değişir: Örn: Sen-e > sana, ben-e > bana • İsmin –ehâlindeki sözcükler cümlede dolaylı tümleç, yüklem, bazen de zarf tümleci olurlar: Örn:Masanın üstüne bıraktım Sabaha gelmiş olur Gülşen’e söylüyorum

11. Bulunma Hâli ( -de hâli: -de, -da,-ta,- te ) Herhangi bir yerin, nesnenin, kavramın veya kişinin yanında, yakınında, altında, üstünde, sağında, solunda, içinde, … bulunma kalma bildirir. Örn: İstanbul’da, başımız-da, üstün-de, mahalle-de, sokak-ta Bu ekin asıl fonksiyonu yer bildirmektir. Fakat bunun dışında farklı anlamlar da ifade eder. • Zaman bildirir. Örn: Haziranda okullar kapanır. Bayramda akrabalar ziyaret edilir. • Durum bildirir. Örn: Otobüste ayakta gittik. • İkilemeler kurar. Örn: Ayda yılda bir uğruyorum. Elde avuçta kuruş kalmadı. • Ölçü bildirir. Örn: Yüzde kırk civarında azalma var. Sınıfın üçte ikisi yoktu.

12. Eklendiği kelime ya da kelime grubu bazen sıfat görevindedir: Örn: Avuç içi büyüklüğünde bir odada yaşıyordu. • Zarf tümleci görevinde kullanılabilir: Örn: Suyu bir nefeste içti. Bir görüşte âşık olmuş. Ne mal olduğunu bir bakışta anlar. • Bu ek bazen yapım eki görevinde kullanılabilir. Bu durumda hâl eki olmaz: Örn: Bu sözde tasarı meclisten geçmeyecek. Gözde adamları her zaman kabul görürüler.

13. Ayrılma hâli ( -den hâli; -dan, -tan,-ten ) Sözcük gruplarında ve cümlede fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığını ifade etmek için kullanılır. Ekin asıl fonksiyonu uzaklaşma ifade etmektir. Örn: yürek-ten, dam-dan, ev-den, kitap-tan • Yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir. Örn: Henüz işten ayrılmadı. Meyveyi bahçeden topladı. • Karşılaştırma bildirir. Örn: İstanbul’dan büyük şehir yoktur. Benden güzeli var mı? • Durum bildirir: Örn: Çok candan konuşuyor. Seni yürekten kutluyorum

14. İsimleri edatlara bağlama görevinde kullanılır: Örn: Sinemadan sonra bize gel. Çocukluğundan beri hep böyledir. • Bir nesnenin, varlığın hammaddesini bildirir: Örn: Yılan derisinden ayakkabı • İkilemekurmakta kullanılır: Örn: Günden güne kötüleşiyor. • Sebep bildirir: Örn: Sıcaktan çok bunaldı. • Tamlanan eki –ın, -nın yerine kullanılır. Bu kullanımlarda çoğul ekinden sonra gelir: Örn: Aşağıdakilerden hangisi zarftır? Arkadaşlardan birisi beni aramış.

15. -den hali bazen yapım eki görevinde kullanılır. Bu durumda çekim eki olmaz: Örn: Sudan bahanelerle işleri erteleme. Sıradan insanlarla dostluk kurulmaz. • -den eki almış olan sözcük cümlede dolaylı tümleç,zarf tümleci, edat tümleci, yüklem görevindeki sözcüklerde kullanılabilir: Örn: Evden dışarı çıkmıyor. ( D.T) Sabahtan beri bekliyoruz ( E. T ) Üşüdüğünden içerigirdi. ( Z.T ) Cihanda itibarım varsa sendendir. ( Yüklem )

16. Eşitlik Hâli (-ca,-ce,-ça,-çe ) Sözcük gruplarında ve cümlede fiilin ne şekilde ve nasıl olduğunu veya yapıldığını , fiilin oluş veya yapılış tarzını ifade etmek için isimler eşitlik eki alırlar. Eşitlik ekleri; eşitlik, gibilik, benzerlik, görelik, kadarlık ifade ederler. Örn: usul-ca, insan-ca, kurnaz-ca, boy-ca, geniş-çe, binler-ce İyice saçmalamaya başladın Bence biraz daha beklemeli. • -ca,-ce eki benzerlik ifade eder. “Gibi” anlamına gelir: Örn: Çocukça davranışlarından vazgeçmelisin • Görelik anlamı katar: Örn: Kendi keyfince davranamazsın • “Bakımından, yönüyle” anlamı katar: Örn: Aramızda boyca bir fark yok.

17. Zaman bildiren sözcüklere eklenir: Örn: Günlerce yolunu bekledim durdum. Tamirat aylarca sürdü. • Birliktelik anlamı ifade eder: Örn: Ailece tatile gideceğiz. • Durum bildirir: Örn: Sessizce çıkıp gitti. • Küçültme, sınırlandırma bildirir: Örn: Uzunca bir süredir yurt dışındaydı. Evin büyükçe bir salonu vardı. • -ca,-ce eki almış sözcükler cümlede zarf tümleci ve yüklem görevinde kullanılabilirler: Örn: Düşündüklerini açıkça söyle.( Z.T ) Davranışlarının çoğu çocukçadır. ( Yüklem )

18. Vasıta Hâli ( -la, le ) Örn: Elif-le, silgi-y-le, arzumuz-la, eli-n-le, bilim-le Kardeşiyle oyun oynuyor. • Birliktelik anlamı ifade eder: Örn: Benimle gelir misin? • Araç bildirir: Örn: Memlekete uçakla dönecek. • Durum bildirir: Örn: Sevinçle koşarak eve gitti. • Neden, sebep ve zaman bildirir: Örn: Dışarıdaki gürültüyle irkildi.

19. İlgi Hâli (-nın,-nin,-nun,-nün,-im-ın,-in,-un,-ün ) Bu ek genellikle tamlama kurmakta kullanılır. Bu sebeple tamlayan eki de denilmektedir. Oda-nın içi, öğrenci-nin çalışkanı, çiçeğ-in kokusu, sen-in sevgin ben-im düşüncem, biz-im çabalarımız • Ekin asıl fonksiyonu belirtili isim tamlaması kurmaktır. Örn: Tolga’nın sesi çok güzel Evlerinin önünden yol geçiyor • Bu ek zamirleri edatlara bağlayabilir. Örn: Benim için bu görevi uygun görmüşler. Senin kadar oburunu da görmedim • İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar. Örn: En güzel günler sizin olsun.

20. B. ÇOĞUL EKİ Çokluk eki kelimeler arasında bir ilgi kurmaz. İsmin karşıladığı nesnenin ya da kavramın sayısının birden fazla olduğunu gösterir. –lar, -ler eki ile yapılır. öğrenci-ler, hasta-lar, kitap-lar, soru-lar, kalem-ler NOT: -lar ,-ler ekinin çoğul anlamından başka anlamları da vardır. • Abartma anlamı vardır. Örn: Dünyalar güzeli bir kızı var. • Eklendiği kelimeye “ve benzerleri” anlamı katar: Örn: Bu vatan daha çok Fatih’ler yetiştirecek. • Saygı ve alay anlamı katar: Örn: Ooo!... Ahmet Beyler de buradalarmış. • Yaklaşık ortalama anlamı katar: Örn: Otuz yaşlarında vardı. • -gil anlamı katar. Bu durumda yapım ekidir. Özel isimde kesme işareti ile ayrılmaz Örn: Yusuflar akşam yemeğe çağırdı.

21. C. İYELİK EKLERİ İyelik ekleri isimlere eklenerek ismin ait olduğu varlığı, nesneyi gösteren eklerdir. İsimden sonra gelen iyelik eki, o ismin veya nesnenin sahibinin kim ya da ne olduğunu gösterir. İyelik ekleri şahıstan şahısa değişen eklerdir. Her şahsı bildiren ayrı bir ek vardır. 1. tekil şahıs: -m 2. tekil şahıs: -n 3. tekil şahıs: -ı,-i,-u,-ü,-sı,-si,-su,-sü • çoğul şahıs:-mız,-miz,-muz,-müz • çoğul şahıs: -nız,-niz,-nuz, nüz • çoğul şahıs: -ları,-leri

22. İsimlere şu şekilde eklenir: Ev-i - m araba - m Ev-i - n araba - n Ev -i araba - sı Ev-i -miz araba - mız Ev-i -niz araba - nız Ev -leri araba - ları İyelik ekleri isim tamlamalarında tamlanan eki olarak kullanılır: Örn: duvarın boya-sı saçının reng-i tamlanan eki tamlanan eki O çocuğun yüzünü bir daha görmedim.

23. D. AİTLİK EKİ Ünlü uyumuna uymayan ve çoğu zaman bulunma hâli ve ilgi hâli ekiyle kalıplaşan bu ek, isim soylu kelimelere gelerek iyelik, aitlik kavramı verir. Akşamki, deminki, benimki, onunki, sizinki, şimdiki, bahçedeki, ağaçtaki, bendeki, sendeki, önceki..

24. SORU EKİ (-mı,mi,mu,mü) Soru eki hem isimlerden hem de fiillerden sonra kullanılır ve her zaman ayrı yazılır. Edat kaynaklı olan bu ek ünlü uyumuna uyar. Çalışkan mı? Gelecek mi? Türk mü? Güzel mi? • -mı,-mi,-mu,-mü cümleye her zaman soru anlamı katmaz. Farklı anlamlarda da kullanılabilir: Örn: Zavallı çocuk ağaçtan düşüvermesin mi? ( Şaşırma ) Beni gördü mü yolunu değiştiriyor. (Şart ve zaman ) Her zaman zor mu zor sorardı. ( Pekiştirme ) Sinemaya mı tiyatroya mı gitsem. ( Kararsızlık ) NOT: “mı” eki kendinden önceki ve sonraki sözcükten ayrı yazılır. Kendinden sonra ek gelirse kendisine bitişik yazılır. Örn: … gelmeyecek miydin? …gitmeyecek misin? … gelmeyecek mi idin?(ek eylem yazıldığında soru ekinden ayrılır)

25. II. FİİL ÇEKİM EKLERİ Fiil çekim ekleri fiillerin sonuna eklenerek, fiillerin zamanını, şeklini ve şahsını belirten eklerdir. Bu ekler olmadan çoğunlukla fiiller diğer kelimelere bağlanamazlar. Türkçede fiiller çekimli hâlde bulunurlar. Tek başına kullanılmayan fakat anlamı olan fiiller, kullanım alanına kişi ekleri, biçim ve zaman ekleriyle ( kip ) çıkarlar. Fiil çekim ekleri fiillerin anlamını değiştirmeyen, onlara sadece bazı anlam ayrıntısı katan eklerdir. Fiil çekim ekleri şunlardır: • Zaman ekleri ( Haber kipi ) • Tasarlama ekleri ( Dilek kipi) • Şahıs ekleri

26. A. HABER KİPLERİ Haber kipleri yapılan veya yapılacak eylemin hangi zaman dilimi içinde gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren fiil şekilleridir. Bunlar fiil kök ve gövdelerine gelirler. 5 tane haber kipi vardır: • -di’li ( Görülen ) Geçmiş Zaman ( -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü ) Fiilde bildirilen iş, oluş ve hareketin içinde bulunulan zamandan önce gerçekleştiğini ve eylemi anlatanın kesin bilgisi dahilinde önceden yapıldığını ve bittiğini bildirir. Örn: Sınava iyi hazırlanamadı. ( Ben biliyorum ) Fatih İstanbul’u 29 Mayıs 1453’te fethetti. (Belgeyle sabit) Tören saat 15.00’te bitti. ( Ben oradaydım )

27. -miş’li ( Öğrenilen ) Geçmiş Zaman (-mış,-miş,-muş,-müş ) Fiil kök ve gövdelerine, eylemin öğrenilen, belirsiz geçmiş zamanda yapıldığını bildiren –mIş ekinin getirilmesi ile yapılır. Bu zamanda olay, konuşanın gözü önünde, bilgisi dahilinde olmamıştır. Konuşan, başkasından duyduğunu, öğrendiğini anlatmaktadır. Görülen geçmiş zamanda bir eylemin tamamlanması ile ilgili olarak bir kesinlik varken öğrenilen geçmiş zamanda kesinlik olmadığı gibi kullanım şekli, yeri ve vurguya göre farklı anlamlar da ortaya çıkabilir: Örn: Dilek dün Ankara’ya gitmiş.(Haberim yok, başkasından öğrendim) Yorgunluktan bir ara sızmışım. ( Farkında değilim ) Bak bak !kirazlar çiçek açmış. (Şaşırma) Osman’a sorarsan en çok o çalışmış ( şüphe ve alay ) Masallar genellikle bu kiple anlatılır.

28. Şimdiki Zaman Fiilde bildirilen iş oluş ve hareketin içinde bulunduğumuz zamanda gerçekleştiğini bildirir. –yor, -makta,-mekte,-mada,-mede ekleri ile yapılır. -yor eki ünlü uyumuna uymaz ve ünlüyle biten fiillerin son ünlüsü daralır. -yor eki ile çekimlenen şimdiki zaman fiili, başka kipleri de ifade edebilir. Örn: Bizim takım her yıl şampiyon oluyor ( Geniş zaman ) Gelecek yıl İngiltere’ye gidiyorum ( Gelecek zaman ) Bu anahtarla kapıyı açıyorsun, kitabımı getiriyorsun (Emir kipi) NOT: -makta,-mekte eki ile yapılan şimdiki zaman yukarıdakine göre daha sınırlıdır. Konuşma dilinde daha seyrekken yazı dilinde sıkça kullanılmaktadır. Bu ek eylemin kesin olarak başladığını ve şu anda devam ettiğini bildirir. Örn: Yarım saat sonra geliyorum ( Eylem henüz başlamamıştır ) Gelmekteyim. ( Eylem başlamıştır ve devam etmektedir)

29. Gelecek Zaman (-acak,-ecek ) Fiilde bildirilen iş, oluş ve hareketin içinde bulunduğumuz zamandan sonra gerçekleştiğini bildirir. Örn: Bugün amcamı ziyaret edeceğim. Yarın alışveriş yapacağım. NOT: • Gelecek zamanda çekimlenen fiil cümleye başka anlamlar katabilir. Örn: Elini çekecek misin, çekmeyecek misin? ( Emir ) Gelen Ahmet olacak. ( olsa gerek, olmalı ) • Gelecek zaman eki sıfat fiil eki olan “-acak,-ecek”ile karıştırılmamalıdır. Örn: Yaşanacak başka yer yok. Bundan sonra İstanbul’da yaşamayacak.

30. 5. Geniş Zaman (-ar,-er, -r ) Eylemin yapıldığı veya yapılacağı zamanı kesin olarak belirtmeyen , bütün zamanları kapsayan bir süreklilik ve genişlik bildiren zamandır. Örn: Okullar güz mevsiminde açılır, yaz mevsiminde kapanır. Kuşlar uçar, balıklar yüzer. Canlılar, doğar, büyür ve ölür. • Geniş zamanın olumsuzunda –r,-ar,-er ekleri değil –maz,-mez ekleri kullanılır. 1. tekil ve 1. çoğul şahıs çekimlerinin olumsuzu –ma,-me eki ile yapılır. Örn: O bu işe dünyada yanaşmaz. Ali hiçbir zaman şiir okumaz. Ben o işten anlamam. • Geniş zaman ekiyle sıfat fiil eki olan –ar,-er birbirine karıştırılmamalıdır. Örn: Yenilir yutulur şey değil. İşte bu ekmek yenir. ( Zaman eki )

31. Geniş zaman cümlede farklı anlamlarda kullanılabilir: Kantinde belki bir tanıdığa rastlarım. ( tahmin, umma ) Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur. ( ihtimal ) Defterinize bakabilir miyim? ( rica ) Sana bir dosya verecekler, alır, gelirsin. ( emir ) Bu havada domatesler üç günde çürür. ( kesinlik )

32. B. DİLEK KİPLERİ ( Tasarlama Kipi ) Eylemin herhangi bir zamanda değil; dilek-şart, gereklilik, istek veya emir biçiminde bir tasarlamayla gerçekleştiğini bildirir. Dilek kiplerinde kesin bir zaman olmadığı gibi yargı ve kesinlik anlamı da yoktur. • Dilek-Şart Kipi ( -sa,-se ) İşi, oluşu, hareketi,bir dilek veya şartla ilgili olarak bildirir. Örn: İnsanlar el ele tutuşsa, hayat bayram olsa ( dilek ) İsterse okula gitmeyebilir. Param olsa araba alırım.

33. 2. İstek Kipi (-a,-e ) İstek anlamı fiile getirilen –a,-e eki ile sağlanır. Örn: Dağlar dağlar kurban olam yol ver geçem Sevdiğimi son bir olsun yakından görem Bunu yanınıza bırakmazlar, bilesiniz. Aşkın şarabından içem, Mecnun olup dağa düşem. 3. Gereklilik Kipi ( -malı,-meli ) Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Örn: Bugün mutlaka gelmeli. Çok çalışmalısın.

34. 4. Emir Kipi Diğer kiplerden farklı olarak özel bir kip eki kullanmadan eylemi, emir biçiminde göstermeye yarayan veher kişi için ayrı ayrı olan ücüncü grup kişi ekleri ile çekimlenen tasarlama kipidir. Şu şekilde çekimlenmiştir: Gel > ( 2. tekil emir ) Gel-sin > (3. tekil emir ) Gel-in(iz) > (2.çoğul emir ) Gel-sinler > (3.çoğul emir ) Çabuk buraya gel. Şurayı temizleyiniz.

35. C. ŞAHIS EKLERİ Şahıs ekleri fiilde bildirilen işi, oluşu hareketi yapan kişiyi gösteren eklerdir. Her şahsı karşılayan bir k vardır. Şahıs ekleri fiile gelen zaman ve kip eklerinden sonra sonra gelir. İki tip şahıs eki vardır: sormuş - um bildi - m sormuş - sun bildi - n sormuş bildi - sormuş - uz bildi - k sormuş - sunuz bildi - niz sormuş – lar bildi – ler Akşam yine sizde toplanacağız. Maalesef yine geç kaldım.