Weetjes en verhalen over paddenstoelen

1. Weetjes en verhalen over paddenstoelen Hans Vermeulen & Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie Graatakker 11 2300 Turnhout

2. Over deze cursus… • Mengeling van disciplines: antropologie, etnomycologie, mythologie, … • Wetenschappelijk onderbouwd?

3. Inhoud • Algemene inleiding • Van hekserij tot wetenschap • Historisch overzicht • Wijdverbreide misvattingen • Weetjes en verhalen per soort

4. Inleiding • Mycologie • Uitgebreide soortgroep • Zwam als organisme

5. Voortplanting

6. Ecologie: ecologische groepen • 1 Parasieten • 2 Saprofyten • 3 Symbionten

7. Parasieten • Op bomen of planten • Op dieren of mensen • Op paddestoelen

8. Saprofyten • Op dood organisch materiaal • Bruinrotters: verteren cellulose • Witrotters: verteren cellulose en lignine

9. Symbionten • Uitwisseling van voedingsstoffen tussen plant (boom) en zwam • Ectomycorrhiza en endomycorrhiza

10. Classificatie

11. Paddenstoelen kijken

12. Tussen angst & nieuwsgierigheid • Natuurlijke angst voor zwammen? • Giftigheid • Vernietigende werking (rottingsproces, parasieten)

13. Tussen angst & nieuwsgierigheid • Nieuwsgierigheid > angst ? • Eten van eetbare & hallucinogene soorten • 3 attitudes • Germanen: mycofoob • Romeinen: mycofiel • Slavische volkeren: fervente mycofagen

14. Tussen angst & nieuwsgierigheid • Liminele organismen • Zwammen ontstaan uit het niets!? • Pietro Antonio Micheli (1729)

15. Paddenstoelen in de oudheid • Bij de Grieken • Term ‘mykes’ • Homerus (800-750 vC): lucht + aarde • Athanaeus (190-250 nC) • Galenus (129-199 nC)

16. Paddenstoelen in de oudheid • Bij de Romeinen • Term ‘fungus’ (< funus & ago?) • Apicius: De re coquinaria

17. Paddenstoelen in de oudheid

18. Paddenstoelen in de oudheid

19. Paddenstoelen in de oudheid • Keizersamaniet vs. Groene knolamaniet • 54 nC: Claudius vermoord (Agrippina minor) • Complot Nero & Agrippina

20. Paddenstoelen in de oudheid • Herkenning van eetbare zwammen • Horatius: weidesoorten • Plinius: giftig = vale kleur • Dioscorides: giftig = sneller rottend

21. Paddenstoelen in de ME • Wetenschap boekt weinig vooruitgang in Europa • Sint-Antoniusorde (°1095): Moederkoren

22. Paddenstoelen in de ME

23. 16e Eeuw • Renaissance in Europa • Beperkte vooruitgang • Clemens VII († 1534) • Hadrianus Junius (1511-1593)

24. 17e eeuw • 17e eeuw: onstabiele periode • ‘oude wijn in nieuwe zakken’ • John Parkinson (Theatrum botanicum)

25. 17e eeuw • Franciscus van Sterbeeck (1631-1693) • 1675: Het toneel van de campernoelien

26. 18e eeuw • Micheli (1729) • Carl von Linné, alias Linnaeus (1707-1758) • Binominale nomenclatuur • Classificatie o.b.v. voortplantingsorganen

27. 19e eeuw: Pioniers • Christian Hendrik Persoon (1761-1836) • Elias Magnus Fries (1794-1878) • 4 monumentale werken met 2770 soorten

28. 19e eeuw • Adalbert Ricken (1915) > Rickenella fibula

29. 20ste en 21ste eeuw • Microscopische revolutie • Classificatie wijzigt o.i.v. microscopie • Chemische revolutie • Chemicaliën gebruikt bij determinatie • Genetische revolutie • DNA-onderzoek wijzigt taxonomische inzichten

30. 20ste en 21ste eeuw • Specialisatie • Beperken tot studie van 1 genus • Verruiming van het toepassingsveld • Bijv. inzet van fungi in farmaceutische industrie • Fytopathologie: studie van plantenziekten

31. Wijdverbreide misvattingen • Als paddenstoelen uit de grond schieten • Ontwikkeling primordium – volgroeide zwam: meerdere dagen tot een week

32. Wijdverbreide misvattingen • Giftigheid • Dodelijk vs. culinair waardevol • Geen simpele trucjes om giftigheid te achterhalen

33. Pertinent onjuiste beweringen • Giftige paddenstoelen zijn slijmerig • Giftige paddenstoelen smaken bitter • Giftige paddenstoelen verkleuren bij kneuzen • Giftige paddenstoelen doen peterselieblaadjes geel verkleuren • Giftige paddenstoelen stremmen de melk • Giftige paddenstoelen doen een ui bij het meekoken bruin verkleuren • Giftige paddenstoelen worden niet aangevreten door dieren • Giftige paddenstoelen zijn jong wel eetbaar

34. Eetbaar of giftig?

35. Voedingswaarde • Paddenstoelen als vleesvervangers? • Vers product: vlees heeft hogere voedingswaarde • Droog product: vlees = paddenstoelen MAAR: • Mensen eten geen gedroogd(e) vlees/zwammen • Snel verbrandende vetten

36. Fungilore • Legenden • Naamgeving • Paddenstoelen in de mythologie? • Weinig echte legenden! • Namen vaak van recente oorsprong

37. Christendom en zwammen • Paddenstoelen wel belangrijk in volksgeloof • Vanwaar connotatie tussen zwammen en demonische wezens?

38. Christendom en zwammen • Heksen en elfen aanvankelijk nuttig • Kentering in de vroege middeleeuwen • Kelten/Germanen: natuurgodsdienst • Christendom: antropocentrisch

39. Over padden, zwammen en onweer • Padden: in vele culturen positief; vooroudercultus • Relatie pad & zwam: NL, GB & DK • Zwammen met vooroudergeest • Zwam als poort naar dodenwereld • Demonisering door christendom

40. Over padden, zwammen en onweer • Plinius: °paddenstoelen waar bliksem de bodem raakt • Paddenstoel als goddelijk mysterie • Relatie met goden donder en bliksem: Thor of Donar, Taranis, Zeus, Jupiter, … • Intermediaire plaats tss. aarde, onderwereld en hemel

41. Het kleine volkje • Mythische wezens met kleine menselijke gestalte • Germaanse mythologie • Elfen, kobolden, trollen en aardmannen

42. Het kleine volkje • Lichtelfen

43. Het kleine volkje • Kobolden, trollen en aardmannen

44. Het kleine volkje • Dwerggestalte: • Animistische natuurbeleving (bijna wereldwijd) • 2 verklaringen: • Kleine volkje: ziel van de mens (cfr. hallucinaties) • Kleine volkje: symbool vr natuur- en zwamgeesten

45. Het kleine volkje • Demonisering • Evolutie van goedaardig naar duivels • Alleen de mens bezit een ziel

46. Tovenaars, heksen en heksenkringen • Kelten: druïden en vates (zieners/-essen) • Top van de maatschappij • ME: • Druïden → tovenaars • Vates → heksen

47. Tovenaars, heksen en heksenkringen • Heksenkring

48. Paddenstoelen herkennen • Vorm vruchtlichaam • Kleur sporenpoeder • Voelen, ruiken, proeven, … • Plukken?

49. Zakjeszwammen

50. Steeltjeszwammen • Zwamdraden met chitine • Sporen op basidia • Steriele cellen: cystiden • Grote diversiteit aan vruchtlichamen