SES BİLGİSİ

1. SES BİLGİSİ Sesler meydana geliş özellikleri bakımından ünlü(sesli) ve ünsüz(sessiz) olmak üzere iki gruba ayrılırlar

2. ÜNLÜLER Oluşumları sırasında herhangi bir takıntıya uğramayan, sedalarını sadece ses tellerinden alan seslerdir.a,e,ı,i,o,ö,u,üTürkçe deki ünlülerdir.bu sesler,dört ölçüye göre sınıflandırılır:

3. 1-Oluşum noktalarına göre: Ağzın gerisinde,dilin arka tarafında oluşan a,ı,o,u sesleri art (kalın) ünlülerdir.Dilin öne sürülmesiyle ağzın ön kısmında oluşan e,i,ö,ü sesleri de ön (ince)ünlülerdir.

4. 2-Dudakların durumuna göre: Oluşumunda dudakların yuvarlak şekil aldığı,büzülmeye uğradığı o,ö,u,ü sesleri yuvarlak ünlülerdir.Oluşumunda dudakların açık kaldığı a,e,ı,i sesleri düz ünlülerdir.

5. 3-Ağız boşluğunun oluşumuna göre Oluşumu sırasında ağız boşluğunun geniş olduğu a,e,o,ö sesleri geniş;ağız boşluğunun dar olduğu ı,i,u,ü sesleri dar ünlülerdir.

6. 4-Sesin süreklilik derecesine göre: Söylenişi sürekli olan ünlüler uzun ünlülerdir.Söylenişi bir anda (kısa sürede) olan ünlüler kısa ünlülerdir.Türkiye Türkçe sinde uzun ünlülere (â,ê,î,u,û) Arapça ve Farsça dan dilimize giren kelimelerde rastlanır.Yakut ve Türkmen Türkçelerinde görülen uzun ünlüler ise ana Türkçe den kalmalıdır.Türkiye Türkçe sindeki ünlüler kısadır.

7. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ,ince ünlülerden sonra da ince ünlülerin gelmesidir.Türkçe’yi diğer dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu adı verilir.

8. Ünlüleri bir tabloda şöyle gösterebiliriz:

9. Tabloda görülen ünlülerin özelliklerini kolayca söyleyebiliriz: a:Art,düz,geniştir. o:Art,yuvarlak,geniştir. ı:Art,düz,dardır. ö.Ön.yuvarlak,geniştir. e:Ön,düz,geniştir. u:Art,yuvarlak,dardır. i:Ön,düz,dardır. ü:Ön,yuvarlak,dardır.

10. ÖRNEK: Yarın-çiçek-toplamaya-gideceğiz. KURAL:Türkçe’de ekler, sözcüklerin son hecelerine uyar. ÖRNEK:Başlık-lı, saman-lık,balık-çılar, asker-ler, biz-den, kitap-çılar gibi… UYARI:-yor,-ken,-imsi,-imtirak,-leyin,-ki ekleri büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Geliyor,ağlarken,mavimsi,yeşilimtırak,sabahleyin…

11. SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, büyük ünlü uyumu kuralına uymayan bir sözcük vardır? A)Babamız bizi çok severdi. B)Komşularımız yarın tatile çıkıyorlar. C)Akşam olunca kuşlar yuvalarına dönerler. D)Çocuk yuvasında bebeğe iyi bakıyorlar

12. ÇÖZÜM: B Seçeneğindeki ‘tatile’ sözcüğü büyük ünlü uyumu kuralına uymaz. tatile a:kalın i:ince e:ince

13. KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Ünlülerin düzlük-yuvarlaklık-darlık-genişlik bakımlarından birbirine uymasıdır. Küçük ünlü uyumuyla ilgili şu iki kuralı öncelikle bilmek gerekir. 1-Öz Türkçe sözcüklerde düz ünlüler(a,e,ı,i) den sonra düz ünlüler gelir Örnek:Çağlayan,gelin,kıvırcık…. Düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler(o,ö,u,ü)gelmez. Örnek:Balkon,kamyon,salon… 2-Yuvarlak ünlüler(o,ö,u,ü) den sonra a,e veya u,ü gelir. Örnek:boyun,börek,kötek,köpük… (o,ö,u,ü) den sonra ı,i veya gelmez: Örnek:Doktor,profesör…

14. UYARI: o,ö yuvarlak ünlüleri Türkçe’de yalnız ilk hecede bulunur,sonrakilerde bulunmaz. Örnek:Köşe,köstebek,koruluk,koyun…

15. SORU Aşağıdaki kelimelerden hangisi, küçük ünlü uyumu kuralına uyar? A)Futbol B)Doktor C)Yatak D)Karpuz

16. ÇÖZÜM Küçük ünlü uyumu kuralını hatırlayalım: Düz(a,e,ı,i) Yuvarlak(o,ö,u,ü) Futbol(uymaz) Doktor(uymaz) Yatak(uyar) Karpuz(uymaz)

17. SORU Aşağıdaki kelimelerin hangisinde, seslilerin tamamı yuvarlak sesli harflerdir? A)ODUN B)ÇIRA C)SOBA D)ATEŞ

18. Bu tür soruları çözebilmek için, sesli harflerin özelliklerinin bilinmesi gerekir. Yuvarlak ünlüler o,ö,u,ü’ dür. Odun kelimesindeki sesli harfler ‘o’ ve ‘u’ dur. Cevap:A

19. ÜNSÜZLER Oluşumları sırasında ses yolunda (ses telleri,küçük dil,damak, dişler, ve dudaklarda)bir engelle karşılaşan, takıntıya uğrayan seslerdir.Oluşum noktalarının çokluğu sebebiyle bütün dillerde ünsüzlerin sayısı ünlülerden fazladır.Türkçe de alfabede gösterilen 29 sesten 21’ i ünsüzdür.(b,c,ç,d,f,g,ğ,h,j,k,l,m,n,p,r,s,ş,t,v,y,z)

20. Ünsüzler, takıntılı sesler olduğu için tek başlarına söylenemezler,tek başlarına hece ve kelime olmazlar.Dillerdeki ünsüz sesler, tek başlarına söylenmediği için önüne veya arkasına bir ünlü getirilerek telaffuz edilirler:

21. -ef,-el,-es,-en;-ce-de,fe,-ge gibi. Dilimizdeki ünsüz sesler ise,tek tek söylenirken Türkçe nin ses özelliği ve yapısı dikkate alınarak be,ce,çe ,de, fe, ga,ge,ha,(he,je),ke,le,me,ne,pe,re,se,şe,te,ve,ye,ze şeklinde söylenmelidir. N harfinien,m harfini em,h harfini aş veya eyç,s’yi es,r’yi ar şeklinde okumak yanlıştır.Özellikle Türkçe kısaltmaları okurken buna dikkat etmek gerekir.

22. ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ 1-Sözcük sonlarında süreksiz yumuşak (b,c,d,g) bulunmaz. Ağac-ağaç kitab-kitap mekteb-mektep

23. 2-Sert ünsüzlerde (ç,k,p,t) biten sözcüklerden sonra,yine sert ünsüzle başlayan ekler getirilmelidir.Buna ünsüzlerin benzeşmesi kuralı adı verilir. Örnekler: Kitap-çı , ağaç-ta , 1995’te , kaç-tı örneklerde görüldüğü gibi sert ünsüzlerle biten sözcüklerden sonra sert ünsüzle başlayanekler getirilmiştir.

24. 3-Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler (ç,k,p,t) ünlülerle karşılaştıkları zaman yumuşarlar.Buna ünsüzlerin yumuşaması kuralı denir. Örnekler: kitap-kitaba başlık-başlığa ağaç-ağaca gibi…

25. Ünsüzler, tonlu–tonsuz oluşlarına göre,temas derecelerine göre ve oluşum noktalarına göre sınıflandırılır: 1-Tonlu-tonsuz oluşlarına göre: Oluşumları sırasında ses tellerini titreştiren b,c,d,g,ğ,j,k,l,m,n,r,v,y,z sesleri tonları (sedalı,yumuşak);bunların dışında kalan ve ses tellerini titreştirmeyen ç,f,h,k,p,s,ş,t ses telleri tonsuzdur.Tonlu ünsüzlerin tonsuz ünsüzler içinde karşılığı olanlar vardır.

26. 2-Temas derecelerine göre: b,c,ç,d,g,k,p,t ünsüzlerin oluşumu sırasında işleyen organlar birbirine tam temasla hava yolunu kapatarak,geçit vermedikleri için bu sesler,akciğerden gelen havanın önüne çıkan engeli aşmasıyla (patlamayla)oluşur.Hışırtı veya fısıltı halinde sürekli olarak söylenemeyen bu sesler,süreksiz (patlayıcı)ünsüzlerdir.

27. f,ğ,h,j,k,l,m,n,r,s,ş,v,y,z ünsüzlerinin oluşumu sırasında ise ses yolundaki organlar birbirine tam temas etmezler.Hava akımının geçişi için az çok bir aralık olur.Bu sesler ,hışırtı veyea mırıltı(ssss…,şşşşş…,mmmm…,)şeklinde söylenmeye uygun olduğu için sürekli ünsüzler olarak adlandırılır. İçinde sürekli ünsüzlerin bulunduğu (peçete,çaput,ketçap,açıkta gibi) bazı sözlerde, söz öbeklerinde çıkakları yakın seslerin art arda gelmesi sonucu söyleyişin güçlüğe uğraması kulağı rahatsız eder.Buna kakofoni de denir.Bu tarzdaki kelimeler, bestelenmeye pek uygun değildir.

28. 3-Oluşum noktalarına göre: Ünsüzler, ses yolundaki oluşum yerlerine göre önden arkaya doğru sınıflandırılır. Ünsüzler, tek tek dikkatli bir şekilde söylenilirse, bunların nerede nasıl oluştukları pratik bir biçimde tespit edilir.

29. SES OLAYLARI A)ÜNLÜ DÜŞMESİ Kimi iki heceli heceler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında, ikinci ünlüler düşer.Buna ünlü düşmesi denir. Örnek: Alın>alnı Burun>burnu Fikir>fikre Zihin>zihne Yardımcı eylemler,ad soylu sözcüklerle birleştirdiklerinde ses düşmesi olur. Örnek:hapisolmak>hapsolmak şükür>şükretmek

30. Ayrıca ünlü ile biten kimi sözcüklere ‘-la/-le’ eki getirilirse sondaki ünlü düşer. Örnek:k> yu-murta-la-mak> yumurt-la-mak kok-u-la-mak> kok-la-mak sız-ı-la-mak> sız-la-mak gibi… Kimi eylemlerden ad türetilirken ünlü düşmesi olur: Örnek:sıyır-ık> sıyrık kıvır-ım> kıvrım ayır-ım> ayrım

31. Eylemlerden –ıl/-il ekiyle türetirken de ünlü düşmesi olur. Örnek:kıvır-ıl-mak>kıv-rıl savur-ul>savrul kavur-ul> kavrul Kimi renk adlarına yapım eki getirildiğinde sondaki ünlü düşer.Örnek:sarı-ar-mak>sa-ar-mak

32. B)AŞINMA Ayrı sözcüklerde karşılaşan iki ünlüden birinin aşınmasıdır. Örnek:Karacaoğlan>Karacoğlan Mustafa efendi>Mustafendi Şu sözcüklerde de aşınma vardır.kahve altı>kahvaltı cuma ertesi>Cumartesi ey oğul>ayol orada>orda,yukarıdan>yukardan

33. C)ULAMA Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin,bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere bağlanmasıdır. Örnek:Dönülmez akşamın ufkundayız Dönülme-zak-şamı-nuf-ufkundayız… biçiminde okunur. Dün akşam üç ekmek aldım.

34. D)KAYNAŞMA Ünlüyle biten sözcüklere,ünlüyle başlayan bir ek gelirse,iki ünlü yan yana gelemeyeceği için araya bir kaynaştırma harfi girer, y,ş,s,n kaynaştırma harfleridir. Örnek:kapı-n-ın, boru-s-u,yapı-y-a,iki-ş-er

35. E)TÜREME Türkçe’de ‘-cik’ eki alan kimi sözcüklerde bir ünlü türemesi görülür. Örnek:bir-i-cik, gül-ü-cük genc-e-cik Yardımcı eylemlerle birleşen ad soylu sözcüklerde de kimi zaman türeme meydana gelir. Örnek:his-s-etmek / zan-n-etmek/ af-f-etmek

36. F)ÜNSÜZ DÜŞMESİ -cik küçültme eki, sonu ’k’ ile biten sıfatlara eklendiğinde, sözcüğün sonundaki ‘k’ünsüzü düşer: Örnek: ufakcık>ufacık küçükcük>küçücük minikcik>minicik Büyük, çabuk gibi sözcüklerde ‘-cek’ biçiminde eklenir: Örnek:Büyücek çabucak

37. -le yapım eki sonu –k İle biten sözcüklerde Eylem türetmek için Getirildiğinde sözcüğün sonundaki –k ünsüzü düşer.

38. G)ÜNLÜ DARALMASI Şimdiki zamanda çekimlenmiş kimi eylem köklerine –(i) yor, eylem çekim eki getirildiğinde daralma oluşur. Örnek:ağlayor>ağlıyor gülmeyor>gülmüyor

39. H)SECİ Düz yazıda uyak. Örnek:Sevgili oğlum , Ahmet ,sana zahmet, kasabaya git, al bize bir kilo et… I)ALİTERASYON: Aynı seslerin tekrarlanması. Örnek: Dest busı arzusuyla ölürsem dûstlar Kuze eylen toprağım sunun anınla yare su

40. SORULAR 1-Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, ünsüz benzeşmesi(sertleşme)vardır? A)Bu kitaptan çok şey öğrendim. B)Bugün hava çok güzeldi. C)Üzümleri hangi bağdan topladınız? D)Araba kayınca, uçuruma yuvarlandı.

41. ÇÖZÜM A seçeneğindeki ‘kitap-dan’ kelimesinde sertleşme vardır.-den ekindeki ‘d’ yumuşak ünsüzü sertleşerek ‘t’ olmuştur.

42. SORU 2 Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ses düşmesi vardır? A)Biricik B)Ufacık C)Azıcık D)Silgisi

43. ÇÖZÜM Bir-i-cik az-ı-cık Ufak-cık ufacık (-cik eki gelince ‘k’ ünsüzü düşmüş.)

44. SORU 3 Aşağıdaki kelimelerin hangisinde kaynaştırma harfi kullanılmamıştır? A)Yedişer B)Defterin C)Parayı D)Silgisi

45. ÇÖZÜM A, C ve D seçeneklerinde kaynaştırma harfi kullanılmıştır. Yedi-şer para-yı silgi-s-i B seçeneğinde ise kaynaştırma harfi kullanılmamıştır. defterin (Sessiz) harfle bittiği için kaynaştırma harfi kullanılmaz.