Quick scan: open source regelgeving

1. Quick scan: open source regelgeving Eindrapportage voor VROM in opdracht van Aart Dijkzeul en Wendy Opperman Delft, 19-02-2010 Hans de Bruijn Bauke Steenhuisen Ruben van Wendel de Joode

2. Project afbakening • Uw vraag: wat zijn de mogelijkheden van het openbron model op hoofdlijnen bij het maken van beleid, ontwerpen van regelgeving en het vaststellen van normen door het Ministerie van VROM? • Doel: het openbron model zou bij moeten kunnen dragen aan ten minste drie doelen: kennis verwerven, draagvlak creëren en transparantie ten opzichte van samenleving en burger. • Onderzoek in drie fasen • Fase 1: ontwerpeisen van het openbron model • Fase 2: een voorbeeld getoetst aan de ontwerpeisen; dit resulteert in een aantal risico’s en trade-offs • Fase 3: strategieën om met deze risico’s en trade-offs om te kunnen gaan

3. Inhoud Fase 1: ontwerpeisen openbron aanpak • Oprichting • Ontwikkeling • Deelnemers • Eindproduct • Kwaadwillig gedrag tegengaan • Organiserende tegenkrachten Fase 2 en 3: de case ‘kwaliteitscriteria’ • Risico’s en trade-offs van de openbron aanpak • Strategieën om met die risico’s en trade-offs om te gaan

4. Fase 1Ontwerpeisen openbron aanpak

5. Aanpak fase 1 • Kennis en ervaring van het onderzoeksteam • Desk research van bestaande documentatie • Boeken en artikelen over het openbron model • Internetcommunities rondom openbron modellen

6. Aantrekkelijke elementen van het openbron model De meest gehoorde voordelen zijn: • Creëren van betrokkenheid en draagvlak • Aanboren van talent, kennis en ervaring • Transparantie en navolgbaarheid • Lokaal ondernemerschap • Snelheid van ontwikkeling (parallelle ontwikkelprocessen) • Kosten (onderzoek niet eenduidig of open bron goedkoper is) • Innovatie

7. Wat is het openbron model?Verschillende dimensies van de term • De term ‘open source’ wordt vaak gebruikt voor een bepaald soort software producten, zoals Apache en Linux • Het openbron model verwijst naar een juridisch construct dat gebruikers in staat stelt een product (bv. software, idee, ontwerp) aan te passen en de aangepaste versie te verspreiden • Het openbron model kan de basis zijn voor een aantrekkelijk business model • Het openbron model verwijst naar een ontwikkelmodel waarin gebruikers al dan niet met professionals en bedrijven een product beter maken

8. Wat is het openbron model?Verschillende producten • De langst bekende voorbeelden zijn rondom software: • Linux, Apache, OpenOffice, MMBase • Het model wint aan populariteit rondom content (creative commons licentie), bv. • Wikipedia, Tor boeken, Revver, Beatpick, Battle of concepts • Het model wordt beperkt toegepast voor het maken van fysieke producten, bv. • Shapeways (3d printing), de open source auto (TU Delft) • Het model wordt toegepast voor het aanbieden van diensten, bv. • Myngle (taalcursussen), communities in en rond de zorg (bv. PatientsLikeMe)

9. Het openbron model in dit onderzoek • Voor VROM is met name de vierde dimensie van het openbron model relevant: het openbron model als ontwikkelmodel • Bij VROM zal het openbron model worden ingezet voor het verder brengen en geaccepteerd krijgen van content. Beleid, regelgeving en normen zijn immers vormen van content. • Afbakening openbron model voor VROM: Het opzetten en benutten van een digitale gemeenschap om in interactie tot een – onder gebruikers – geaccepteerd en bruikbaar eindproduct (in de vorm van content) te komen.

10. De ene openbron toepassing is de andere niet: oppassen voor te snelle conclusies • Het open bron model wordt in veel omgevingen toegepast • Veel aandacht gaat uit naar het succes van het openbron model voor de ontwikkeling van software. Echter, software heeft specifieke kenmerken. De gevonden verklaringen voor het succes van openbron software zijn niet zonder meer overdraagbaar. • De specifieke kenmerken van software zijn onder meer: • Bij software is kwaliteit redelijk objectief te maken: werkt het of werkt het niet? • Bij software bestaan duidelijke afspraken over hoe je goede software schrijft • Bij software kunnen alleen goede techneuten een serieuze bijdrage leveren: het is weinig toegankelijk voor niet experts • Bij software kan het product in relatief onafhankelijk delen worden gesplitst, waardoor gedistribueerd en parallel werken mogelijk wordt

11. Naar ontwerpeisen voor openbron regelgeving • Er zijn aantrekkelijke elementen van het openbron model voor beleidsprocessen en wetgevingstrajecten die met de volgende ontwerpeisen dichterbij kunnen komen. • Maar let op: • Openbron kent veel variaties met verschillende ontwerpeisen • Succes van openbron blijft nog deels diffuus en onverklaard • Ontwerpeisen voor openbron roepen dilemma’s op

12. Ontwerpeisen (1): Oprichting Openheid • Structuur en inhoud van product zijn (deels) ongedefinieerd • Einddoel staat ook nergens vastgelegd • Transparant: alles is zichtbaar en corrigeerbaar Lawaai maken • Betrokkenheid van een (bestaande) community • Vanaf het begin voldoende inhoud en variatie • Bezoekers moeten terug willen komen om deelnemer te worden Groei mogelijk maken • Eenvoud: toegankelijk taalgebruik, WYSIWYG • Periode van exponentiële groei is niet planbaar • Editorship met de capaciteit om snel op te schalen

13. Ontwerpeisen (2): Ontwikkeling Kritieke massa • ‘The good crowd out the bad,’ check en double check van bijdragen • Variëteit aan deelnemers zorgt voor een sterke community • Variëteit zodat enkelingen niet te veel kunnen domineren Continuïteit • Regelmatig nieuwe versies en updates • Voorkom stilvallen, kan dodelijk zijn • Editorship met flexibele en iig voldoende capaciteit Openheid • Tolerantie voor alle, ook kwaadwillige en ambigue, bijdragen • Structuur en inhoud kunnen zich spontaan herdefiniëren • Parallelle ontwikkelingslijnen moeten mogelijk zijn

14. Ontwerpeisen (3): Deelnemers (a) Drie niveaus van structuur om de deelnemers te beschrijven Individu • Laagdrempelig: makkelijk te navigeren, makkelijk bij te dragen • Modulair: weinig afhankelijkheid van anderen, eigen plek in ontwikkeling • Reputatie: contributies zijn herleidbaar naar individu Actieve groep • Snel de diepte in kunnen: direct een knop met relevante downloads • Interactie: het platform krijgt meerwaarde door meer mensen • Convergentie: de bijdragen van anderen dragen bij aan het geheel Niet-actieve groep • Oriëntatievermogen: mailinglijst voor domme vragen bijvoorbeeld • Gebruiksgemak: elegantie en begrijpelijkheid van geleverde content • Gidsen: ‘favorieten’ tonen wat relevante content is (multiplier-effect)

15. Ontwerpeisen (3): Deelnemers (b) Voorwaarden en prikkels voor deelnemende individuen Voorwaarden voor deelname • Deelname op eigen initiatief en op zelfverkozen wijze • Openheid voor alle mogelijke bijdragen • Bereidheid om eigen bijdragen te laten aanpassen door anderen • Onderscheid gebruiker/ontwikkelaar van eindproduct is er niet • Taakverdeling binnen gemeenschap op eigen verzoek • Veilige omgeving: anoniem, geen eindverantwoordelijkheid voor resultaat Prikkels voor deelname • Deelnemers raken betrokken bij ontwerp/gebruik van de content • Eer en roem voor bijzondere bijdragen binnen de community • Continu ontwikkelproces: lopende discussies, telkens weer wat nieuws • Gratis, vrijblijvend, gemakkelijk toegankelijk • Een levendig sociaal netwerk

16. Ontwerpeisen (4): Eindproduct Open einde • Het beoogde eindproduct laat zich niet kwantitatief definiëren (bv. in aantal pagina’s, aantal bijdragen, aantal artikelen, etc.) • Het eindproduct kan zich in principe eeuwig blijven doorontwikkelen • Ontwikkeling stopt als gebruikers geen bijdragen meer leveren • Ontwikkeling en gebruik zijn niet gescheiden • Onbedoeld gebruik bestaat niet: onderdeel van “trial & error” • ‘Objectiviteit’ van inhoudelijke bijdragen worden hergedefinieerd tot ‘verifieerbaarheid’ en ‘pluralisme’ • Kwaliteit en betrouwbaarheid van product zijn rekbaar Eigendom • Er is niet 1 eigenaar van het eindproduct

17. Ontwerpeisen (5): ongewenst gedrag en het tegengaan ervan Voorbeelden van ongewenst gedrag • Flaming & flame wars: het over langere tijd sturen van berichten die met opzet aanvallend of beledigend zijn • Deadlocks: deelnemers zijn het structureel oneens met elkaar en blijven elkaars bijdragen wijzigen en/of verwijderen (zoals bij het Falafel artikel gebeurde op Wikipedia) • Systeemaanvallen op de infrastructuur van een community of site • Doelbewust verkeerde informatie aanleveren • Doelbewust correcte informatie verwijderen en/of aanpassen • Aannemen van een valse identiteit (mogelijk de identiteit van iemand anders)

18. Ontwerpeisen (5): ongewenst gedrag en het tegengaan ervan Strategieën tegen ongewenst gedrag • Timing van bijdragen niet belangrijk maken • Stel richtlijnen op voor gewenst en ongewenst gedrag • Een transparant editorship met correctie patrouille • Gelaagde deelnemersstructuur met identificatieplicht voor meer rechten • Sociale controle • gebruikers halen eerdere versies terug en wissen ongewenste bijdragen • brulbrieven, negeren, ‘shaming’ • Interventie van editor • stemprocedures organiseren in geval van ruzies en/of deadlocks • blacklisting van contraproductieve gebruikers • blokkeren van IP-adres notoire misbruikers N.B. Er is geen verweer tegen structureel/massaal systeemondermijnend gedrag

19. Ontwerpeisen (6): zelforganisatie vergt ook tegenkrachten Organiserende tegenkrachten • Begrensde openheid: via licenties, stichtingen of internet mailing lijsten • Externe ondersteuning: vaste referentiepunten buiten openbron model, erkenning van externen (certificaten) • Beginfase: intensieve monitoring en begeleiding, zelf zorgen voor voldoende inhoud, serieus nemen van bijdragen van anderen • Beloningsmechanismen • Voortbouwen op bestaande communities, bestaande content • Hiërarchie inbouwen: aristocratie van editors, vlaggensysteem of stoplichten om kwaliteit te bewaren, systeem van formele toestemming per bijdrage • Coping mechanismen voor conflicten: parallelle ontwikkeltrajecten, discussieplatformen (bv. mailing lijsten, IRC)

20. Conclusie van fase 1 Open bron model heeft zeer aantrekkelijke elementen die mogelijk toepasbaar zijn voor VROM, maar • Zelforganisatie van openbron modellen kent geen toverformule – hun succes laat zich niet ontwerpen maar is afhankelijk van individuen • Succes van openbron modellen blijft deels onverklaard; het uitblijven van misbruik dus ook – verkeerde toepassingen leiden mogelijk juist tot het mobiliseren van kwaadwillig gedrag • Groot aantal ontwerpeisen – openbron model drijft op zelforganisatie maar vraagt ook veel organiserende tegenkrachten • De vele ontwerpeisen kennen ook vele spanningen onderling – hier zijn mogelijk toepassingspecifieke strategieën voor te bedenken • Succes van openbron modellen is sterk toepassingsspecifiek – analyse van ontwerpeisen en hun onderlinge samenhang is maatwerk

21. Fase 2: casus ‘kwaliteitscriteria’Risico’s en trade-offs van de openbron aanpak

22. Aanpak fase 2 Interviews en desk research van bestaande documentatie • Documentatie over de case ‘kwaliteitscriteria’ • Drie interviews met betrokkenen bij deze cases • Boeken en artikelen over het openbron model • Internetcommunities rondom openbron modellen

23. Onderwerpen • De casus (zoals wij die interpreteren) • Drie opties voor een openbron aanpak gegeven de casus • De basisingrediënten van de aanpak • Fits en misfits van de aanpak met de ontwerpeisen

24. Uitgangspunten bij de casus • De uitwerking vindt plaats op hoofdlijnen • De precieze inrichting van de ‘openbron omgeving’ is geen onderwerp van dit onderzoek • Kennis over de casus opgedaan in een beperkt aantal interviews (geen gesprekken gevoerd met bijv. ambtenaren van gemeenten)

25. Casus: kwaliteitscriteria voor decentrale handhaving VROM regels en vergunningen Probleemschets • Er zijn kwaliteitscriteria ontwikkeld in 2002 en in 2009; • De kwaliteitscriteria uit 2009 hebben nu onvoldoende draagvlak bij gemeenten en provincies; • Hierdoor is implementatie en verankering in de wet nog niet opportuun. Vraagstelling • Zou een openbron aanpak in deze situatie passen? • Hoe ziet een openbron aanpak voor deze casus eruit? • Welke risico’s en dilemma’s heeft deze openbron aanpak? • Welke strategieën zijn hiervoor te bedenken?

26. Hoe groot is de doelgroep en uit welke partijen bestaat deze? • Cruciaal voor het openbron model om te slagen is: • Voldoende grote doelgroep • Voldoende diversiteit. Diversiteit zorgt voor tegenkrachten en intelligentie in het systeem. • Een eerste vingeroefening: • Hoe groot en hoe divers is de potentiële doelgroep? Een homogene groep is killing voor deze community. • Hoeveel echte actievelingen zijn er binnen de groep? De 80/20 regel geeft een grove schatting.

27. Hoe groot en divers is de potentiële doelgroep? Grove schatting ≈ 10.000

28. Aanpak voor de casus • In de eerste fase van het onderzoek hebben we geconstateerd dat het ene openbron model het andere niet is • Dat betekent ook dat er meerdere aanpakken mogelijk zijn voor het toepassen van het openbron model op deze casus • De fits en misfits van de casus hangen op hun beurt samen met de gekozen aanpak voor het openbron model • Vandaar: eerst een keuze voor aanpak en daarna verdere uitwerking van de casus naar fits, misfits en strategieën.

29. Een openbron aanpak: 3 opties We zien drie opties voor de aanpak • Validatie huidige set criteria. Laat gebruikers de bestaande criteria becommentariëren en selecteer beslispunten op basis van de discussie. • Doorontwikkeling huidige set criteria. Laat de criteria door een community van gebruikers doorontwikkelen. • Een nieuwe start. Begin een nieuwe set criteria ‘from scratch’ middels openbron.

30. Keuze voor optie 3

31. Basisingrediënten om ‘from scratch’ openbron kwaliteitscriteria te ontwikkelen Een eenvoudig protocol voor een open, creatief proces • Webinterface • Wiki-achtige opzet • VROM faciliteert: enkele toetredingseisen enregie • Ontwikkelproces voorsorteren in een boomstructuur (verlaagt drempel om bij te dragen) • Parallelle discussies en ontwikkelingen zijn mogelijk • Verbreding van discussie is mogelijk • Vorm en inhoud eindproduct niet vastgelegd

32. Wiki-achtige webinterface (basis)

33. De structuur van de Wiki (1)boomstructuur • Boomstructuur van onderwerpen (criteria, discussiethema’s) Spelregels • De boomstructuur is vooraf gedefinieerd en kan in principe niet zomaar door de deelnemers worden aangepast • Verzoek tot aanpassing boomstructuur kan worden ingediend en daar dient over gestemd te worden • Binnen de hoofdstructuur kan wel door iedereen een nieuwe pagina aangemaakt worden

34. De structuur van de Wiki (2):criteria Per criterium komen de volgende onderwerpen aan bod • Waar is het criterium op van toepassing? • Hoe is het criterium precies geformuleerd? • In hoeverre is het criterium bindend? Spelregels • Iedere deelnemer kan een nieuw criterium aanmaken • Ieder criterium kent steeds maar 1 formulering, bijv. opleiding

35. De structuur van de Wiki (3)discussiethema’s Om de site aantrekkelijk te maken: vrije discussie naast criteria Discussie over professionalisering van de handhaving • Hoe wil je voor een bepaald criterium gecontroleerd worden? • Hoe wil je vergeleken worden met andere gemeenten? • Wat zijn best practices voor een bepaald criterium/onderwerp? • Waarom verbeteren kwaliteitscriteria de handhavingkwaliteit niet? • Inventarisatie van best practices • Deelnemers mogen best practices beschrijven • Daarop kan gereageerd worden etc.

36. Confrontatie tussen casus en ontwerpeisen voor de gekozen ‘from scratch’ variant • Een groot deel van de eisen leidt niet tot fits of misfits: ze zijn sterk afhankelijk van de gekozen aanpak van het openbron model. • Bv. de eis “Regelmatig nieuwe versies en updates” is belangrijk bij het vormgeven van de aanpak, maar leidt niet tot een fit of misfit voor de casus met de gekozen aanpak. • Er zijn een aantal duidelijke fits tussen de eisen en de gekozen aanpak. • Er zijn geen echte misfits, wel risico’s en dilemma’s.

37. Fits tussen casus en ontwerpeisen voor de gekozen ‘from scratch’ variant (1) • Fits met de eisen bij oprichting • Het einddoel staat nergens vastgelegd en er is niet een vooraf vastgestelde structuur of inhoud van product • Fits met de eisen bij ontwikkeling • De potentiële doelgroep is groot en met voldoende variëteit: vraag is wel hoeveel betrokkenen ook echt actief worden • Fits met de eisen bij deelname • Het onderscheid tussen ontwikkelaar en gebruiker is niet te maken

38. Fits tussen casus en ontwerpeisen voor de gekozen ‘from scratch’ variant (2) • Fits met de eisen bij eindproduct • Het product zal nader bepaald moeten worden, maar ondertussen kan de ontwikkeling door blijven gaan • Fits met de eisen voor tegengaan ongewenst gedrag • Het is een bekende doelgroep waardoor controles en sancties meer in handbereik liggen • Fits met de eisen voor organiserende tegenkrachten • Er is een goede mogelijkheid om aan te sluiten bij bestaande netwerken en content.

39. Risico’s voor de casus en de gekozen ‘from scratch’ variant • Prikkels voor deelnemers (“VROM doet er toch niets mee”) • Eindeloze discussies zonder resultaat (deadlocks) • Malicieus gedrag: Vergrovend taalgebruik • Malicieus gedrag: Bewust verwijderen van juiste informatie • Overheersing gemeentebelangen • Wildgroei aan bijdragen (geen eindproduct) • Continuïteit van ontwikkeling (stilvallen) • Kort voor een deadline/einde van de Wiki wijzigingen doorvoeren • Openheid en transparantie (de hele wereld kan met ambtenaren meelezen)

40. Dilemma’s voor de casus en de gekozen ‘from scratch’ variant • Rol VROM (wel en geen regie) • Malicieus gedrag (toestaan en tegengaan) • Anonimiteit individu (waarborgen en tenietdoen) • Openheid van de Wiki • Reputatie VROM

41. Conclusie fase 2 • Er zijn meerdere aanpakken mogelijk voor het toepassen van het openbron model op de casus ‘kwaliteitscriteria.’ • De casus ‘kwaliteitscriteria’ en de door ons gesuggereerde ‘from scratch’ aanpak voldoet aan een groot aantal randvoorwaarden voor het openbron model, zoals een potentieel grote doelgroep en content als product • De confrontatie tussen de ontwerpeisen van het openbron model en de combinatie van casus en ‘from scratch’ aanpak heeft meerdere risico’s en dilemma's

42. Fase 3: casus ‘kwaliteitscriteria’strategieën om met risico’s en dilemma’s van de openbron aanpak om te gaan

43. Mogelijke strategieën (1)

44. Mogelijke strategieën (2)

45. Mogelijke strategieën (3)

46. Dilemma 1: de regie van VROM Strategie: regie loslaten en behouden • VROM is initiator, facilitator en promotor van de Wiki, maar laat de ontwikkeling inhoudelijk vrij • VROM moet een statement maken dat ze het experiment serieus nemen, maar onder bepaalde voorwaarden • Openbare presentatie van eindproduct en publieke verantwoording van VROM over het eventuele vervolg • Speel in op de verwachtingen: het is een experiment. Maar als een nieuwe set criteria veel draagvlak bij de gebruikers heeft, dan zal VROM er iets mee moeten

47. Dilemma 2: malicieus gedrag Hoe ver ga je om ‘slecht’ gedrag te ‘straffen’? • Hoe meer controle, hoe minder creativiteit en enthousiasme • Hoe minder controle, hoe meer kans op ongewenste effecten en uitkomsten Een strategie: • van te voren duidelijke spelregels opstellen • ‘straffen’ altijd goed uitleggen aan alle deelnemers

48. Dilemma 3: anonimiteit Het effect van anonimiteit is vooraf onduidelijk • Deelname is anoniem: voordeel dat iedereen dan durft te doen wat hij/zij echt vindt, geen rem en meer creativiteit • Maar het vermindert ook de stimulans om deel te nemen en leidt tot grotere kans op ‘slecht’ gedrag Een strategie • Anonimiteit beperken: bijv. aanmelden met persoonsgegevens, daarna anonieme gebruikersnaam.

49. Dilemma 4: openheid Het effect van openheid is vooraf ook onduidelijk • Als iedereen naar de site kan, is de potentiële doelgroep heel groot • Maar de kennis zit alleen bij de direct betrokkenen om een goede discussie over de criteria te voeren • Een ‘gated’ community is veiliger, maar genereert minder publiciteit Een strategie: • Openheid beperken, bijv. • Inhoud van de Wiki tijdens de ontwikkeling gesloten houden, maar na de afronding open stellen voor iedereen; • Geïnteresseerden rechten geven om de discussies te volgen • Deze strategie wel duidelijk vooraf communiceren

50. Dilemma 5: Reputatie VROM Het experiment kan positief werken, maar is niet zonder gevaar voor de reputatie van VROM • Wat als er bijna niets gebeurt? • Wat als het openbron proces niet tot kwalitatief goede criteria leidt? • Wat als er onvoldoende vertrouwen is en prikkels bij de stakeholders om mee te doen? (bijv. als het experiment te vrijblijvend wordt ingestoken) Strategie • Balanceren tussen steun aan experiment en het afdekken van afbreukrisico • Goede exit strategieën voor diverse scenario’s: bijv. stilvallen, averij of een onverwachte ontwikkeling naar een ander product